Haribon

Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

Haribon
Katayuan ng pagpapanatili
Klasipikasyong pang-agham
Kaharian:
Kalapian:
Hati:
Orden:
Pamilya:
Sari:
Pithecophaga

Ogilvie-Grant, 1896
Espesye:
P. jefferyi
Pangalang binomial
Pithecophaga jefferyi
Nakaasul ang saklaw

Ang haribon (Pithecophaga jefferyi) ay isang espesye ng agila na kritikal na nanganganib sa pamilyang Accipitridae na endemiko sa mga kagubatan ng Pilipinas. Mayroon itong kayumanggi at puting balahibo, malagong palong, at karaniwang sumusukat ng 86 hanggang 102 cm (2.82 hanggang 3.35 tal) sa haba at tumitimbang ng 4.04 hanggang 8.0 kg (8.9 hanggang 17.6 lb).

Kinokonsidera ang haribon bilang pinakamalaki ng mga buhay na agila sa mundo ayon sa haba at lawak ng pakpak. Mas malaki o mabigat lang ang Steller's sea eagle (haliaeetus pelagicus) at harpy eagle (harpia harpyja).[1][2] Idineklara ito bilang pambansang ibon ng Pilipinas.[3][4] Ang pinakamalaking banta sa espesye ang pagkawala ng tirahan nito, dahil sa pagkakalbo sa mga kagubatan sa saklaw nito.

Ang pangangaso ng haribon ay isang kriminal na pagkakasala, mapaparusahan ng batas na may hanggang 12 taong pagkakakulong at mabigat na multa.[5]

Pangalan[baguhin | baguhin ang wikitext]

Marami ang mga katutubong pangalan ng haribon sa mga wikang Pilipino. Kabilang dito ang banoy at agila (hiniram mula sa Kastila) sa Tagalog; manaul o manaol sa mga wikang Bisaya; manaol o garuda sa Maranao at Maguindanao; tipule sa Subanon; at mam-boogook o malamboogook sa mga wikang Manobo, Bagobo, Tagabawa, Mandaya, at Kalagan. Ginagamit din ang ilan sa mga pangalang ito para sa mga ibang malalaking agila, tulad ng white-breasted sea eagle (tinatawag ding manaul sa Bisaya). Sa modernong Filipino, karaniwan itong tinutukoy bilang haribon (pinagsamang "haring ibon).[3][6]

Taksonomiya[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang unang Europeo na nag-aral tungkol sa espesye ay ang Ingles na eksplorador at naturalista na si John Whitehead noong 1896, na nagmasid sa ibon at pagkaraan ng ilang linggo, kinolekta ng kanyang katulong na si Juan ang unang ispesimen.[7] Ipinadala ang balat ng ibon kay William Robert Ogilvie-Grant sa Londres noong 1896, na unang nagpakita nito sa isang lokal na restawran at inilarawan ang espesye pagkatapos ng ilang linggo.[8]

Sa siyentipikong pagtuklas nito, unang tinawag na monkey-eating eagle ("agilang kumakain ng unggoy") ang haribon dahil sa mga ulat mula sa mga katutubo ng Bonga, Samar, kung saan unang natuklasan ang espesye, na unggoy lamang ang sinisila nito.[9] Hango sa mga ulat na ito ang pangalan ng genus nito, mula sa Griyegong pithecus (πίθηκος, "unggoy") at phagus (-φάγος, "kumakain ng").[10] Ginugunita ng pangalan ng espesye si Jeffery Whitehead, ang ama ni John Whitehead.[8] Subalit, isiniwalat ng mga kalaunang pag-aaral na kumakain ang diumano'y agilang kumakain ng unggoy ng mga iba pang hayop, tulad ng mga kagwang, malalaki na ahas, bayawak, at kahit mga malalaking ibon tulad ng mga kalaw. Dahil dito, pati ang katotohanan na magkapangalan ito sa agilang koronado ng Aprika at agilang arpiya ng Gitna at Timog Amerika, pinalitan ang pangalan nito ng "Philippine eagle" ("agila ng Pilipinas") sa isang proclamation noong 1978 ng dating Pangulong Ferdinand Marcos. Noong 1995, idineklara itong pambansang sagisag ni Pangulong Fidel V. Ramos. Walang kilalang subespesye ang espesyeng ito.[11]

Distribusyon at tirahan[baguhin | baguhin ang wikitext]

Representasyon ng tirahan ng haribon sa Pambansang Museo ng Pilipinas.

Endemiko sa Pilipinas ang haribon, at matatagpuan ito sa apat na malaking pulo: silangang Luzon, Samar, Leyte, at Mindanao. Pinakamarami ang mga agila sa Mindanao, na may mula 82 hanggang 233 pares ng pag-aanak. Anim na pares lang ang matatagpuan sa Samar, dalawa sa Letye, at iilan lang sa Luzon. Matatagpuan ito sa Pambansang Parke ng Hilagang Sierra Madre sa Luzon at Mga Pambansang Parke ng Bundok Apo, Bundok Malindang, at Bundok Kitanglad sa Mindanao.[8][12]

Matatagpuan itong agila sa mga kagubatan ng lawan at gitnang montano, lalo na sa mga matarik na lugar. Ang taas ng tirahan nito ay mula sa mababang lupain hanggang sa mga bundok na mahigit 1,800 m (5,900 tal). Tinantiya na 9,220 km2 (2,280,000 acre) ng lagong-lumang kagubatan ang nananatili sa saklaw ng ibon.[8] Subalit, 146,000 km2 (56,000 mi kuw) ang kabuuang tinantiyang saklaw nito.[13]

Representasyon[baguhin | baguhin ang wikitext]

Mga simbolikong pasaporte na inisyu para kina Geothermica at Sambisig, mga indibidwal na agila na ipinahiram sa Singapura.

Idineklara ang haribon bilang pambansang ibon ng Pilipinas noong Hulyo 4, 1995 ni Pangulong Fidel V. Ramos sa Proklamasyon Blg. 615, serye ng 1995.[14][15] Dahil sa laki at pagkabihira nitong agila, isa itong hinahangad na espesye ng mga tagamasid ng ibon.[16]

Naitampok ang haribon sa 12 o higit pang mga selyo mula sa Pilipinas, na may petsa mula 1967 hanggang 2007. Inilarawan din ito sa mga baryang 50-sentimo na inilikha mula 1983 hanggang 1994; noong 2018, sa 500-Pisong panggunitang barya na yaring-pilak, upang ipagdiwang ang ika-25 anibersaryo ng Bangko Sentral ng Pilipinas;[17] noong Enero 18, 2021, at sa di-umiikot na 5,000 Pisong salaping papel na panggunita kay Lapulapu.[18] Noong Disyembre 11, 2021, inihayag ng Bangko Sentral ng Pilipinas ang disenyo ng bagong 1,000-Pisong salaping papel na yaring-polimer na nagtatampok sa ibon bilang pangunahing larawan, na naging kontrobersiyal sa pagpalit nito sa tatlong martir ng Ika-2 Digmaang Pandaigdig: Punong Mahistradong José Abad Santos, suprahistrang Josefa Llanes Escoda, at Heneral Vicente Lim.

Mga sanggunian[baguhin | baguhin ang wikitext]

  1. Tabaranza, Blas R. Jr. (Enero 17, 2005). "The largest eagle in the world" [Ang pinakamalaking agila sa mundo] (sa Ingles). Haribon Foundation. Nakuha noong Setyembre 23, 2012.
  2. Ferguson-Lees, J.; Christie, D. (2001). Raptors of the World [Mga Raptor ng Mundo] (sa Ingles). London: Christopher Helm. pp. 717–19. ISBN 0-7136-8026-1.
  3. 3.0 3.1 Kennedy, R. S., Gonzales, P. C.; Dickinson, E. C.; Miranda, H. C. Jr. and Fisher, T. H. (2000). A Guide to the Birds of the Philippines [Isang Gabay sa mga Ibon ng Pilipinas] (sa wikang Ingles). Oxford University Press, New York. ISBN 0-19-854669-6
  4. Pangilinan, Leon Jr. (Oktubre 3, 2014). "In Focus: 9 Facts You May Not Know About Philippine National Symbols" [Nakapokus: 9 Katotohanan na Maaaring Hindi Mo Alam Tungkol sa Mga Pambansang Simbolo ng Pilipinas] (sa Ingles). National Commission for Culture and the Arts. Inarkibo mula sa ang orihinal noong Nobyembre 26, 2016. Nakuha noong Enero 8, 2019.
  5. "Farmer arrested for killing, eating rare Philippines eagle: officials" [Magsasaka, arestado sa pagpapatay, pagkakain ng bihirang haribon: mga opisyal] (sa Ingles). AFP. Hulyo 18, 2008. Nakuha noong Marso 28, 2019.
  6. Almario, Ani Rosa S. (2007). 101 Filipino Icons [101 Ikonong Pilipino] (sa Ingles). Adarna House Publishing Inc. p. 112. ISBN 978-971-508-302-7.
  7. Rare Birds Yearbook 2009 [Yirbuk ng mga Bihirang Ibon 2009] (sa Ingles). England: MagDig Media Lmtd. 2008. pp. 126–127. ISBN 978-0-9552607-5-9.
  8. 8.0 8.1 8.2 8.3 Rare Birds Yearbook 2008 [2008 Yirbuk ng Bihirang Ibon] (sa Ingles). England: MagDig Media Lmtd. 2007. p. 127. ISBN 978-0-9552607-3-5.
  9. Collar, N.J. (Disyembre 24, 1996). "The Philippine Eagle: one hundred years of solitude" [Ang Haribon: isang libong taon ng sarilinan] (sa Ingles). Oriental Bird Club Bulletin. Inarkibo mula sa ang orihinal noong Mayo 30, 2009.
  10. Doctolero, Heidi; Pilar Saldajeno; Mary Ann Leones (Abril 29, 2007). "Philippine biodiversity, a world's showcase" [Biodibersidad ng Pilipinas, isang tampok sa mundo]. Manila Times (sa Ingles). Inarkibo mula sa ang orihinal noong Oktubre 20, 2008. Nakuha noong Nobyembre 21, 2008.
  11. Clements, James F (2007). The Clements Checklist of Birds of the World [Ang Tseklist na Clements ng mga Ibon ng Mundo] (sa Ingles) (Sixth pat.). Ithaca, NY: Comstock Publishing Associates. p. 47. ISBN 978-0-8014-4501-9.
  12. "PIA | Philippine Information Agency | Leyte named as rediscovery site of PHL eagle". www.pia.gov.ph (sa Ingles). Inarkibo mula sa ang orihinal noong 24 Hunyo 2013. Nakuha noong 30 Hunyo 2022.
  13. "Philippine Eagle (Pithecophaga jefferyi)" [Haribon (Pithecophaga jefferyi)] (sa Ingles). BirdLife International. 2011. Nakuha noong Hunyo 3, 2011.
  14. BirdLife International (2001). "Philippine Eagle: Pithecophaga jefferyi" [Haribon: Pithecophaga jefferyi] (sa wikang Ingles), pa. 661 sa Threatened Birds of Asia. Nakuha noong Abril 28, 2010
  15. "Proclamation No. 615, s. 1995" [Proklamasyon Blg. 615, s. 1995]. Official Gazette of the Republic of the Philippines (sa Ingles). Inarkibo mula sa ang orihinal noong Agosto 25, 2018. Nakuha noong Agosto 25, 2018.
  16. Chandler, David; Couzens, Dominic (2008). 100 Birds to See Before You Die [100 Ibon na Dapat Makita Bago Ka Mamatay] (sa Ingles). London: Carleton Books. p. 171. ISBN 978-1-84442-019-3.
  17. "Commemorative coins marking 70 years of central banking in the country and BSP's 25th anniversary now for sale" [Mga baryang panggunita, nagmamarka ng 70 taon ng sentral na pagbabangko sa bansa at ika-25 anibersaryo ng BSP, ibinebenta ngayon] (sa Ingles). bsp.gov.ph. Nakuha noong 2020-01-09.
  18. "BSP Issues Lapulapu Commemorative Banknote and Medal" [BSP, Nag-isyu ng Salaping Papel at Medalya na Panggunita kay Lapulapu] (sa Ingles). bsp.gov.ph. Nakuha noong 2021-01-18.

Mga link sa labas[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang Pambansang Ibon ng Pilipinas Naka-arkibo 2019-09-03 sa Wayback Machine.