United Kingdom
Pinagkaisang Kaharian ng Kalakhang Britanya at Hilagang Irlanda United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
| |
|---|---|
 Watawat
 Maharlikang Sagisag
| |
Awit: God Save the Queen[tala 1]
(Ingles) Iligtas Nawa ng Diyos ang Haribini | |
 Kinaroroonan ng United Kingdom (luntian) – sa lupalop ng Europa (luntian & matingkad na luntian) | |
| Kabisera at pinakamalaking lungsod | Londres |
| Opisyal na wika | Ingles |
| Kinilalang wikang panrehiyon | Irlandes, Geliko Eskoses, Eskoses at Eskoses-Ulster, Gales, Korniko[tala 2] |
| Pangkat-etniko | 87.1% Puti 7.0% Asyano 3.0% Itim 2.0% Nalahian 0.9% Iba pa |
| Katawagan |
|
| Pamahalaan | Pangkaisahang Pambatasan Kahariang may Saligang-Batas |
• Kaharian | Reyna Elizabeth II |
| Boris Johnson KP | |
| Lehislatura | Pambatasan |
| Kapulungan ng mga Panginoon | |
| Kapulungan ng mga Karaniwan | |
| Pagkabuo | |
| 1 Mayo 1707 | |
| 1 Enero 1801 | |
| 12 Abril 1922 | |
| Lawak | |
• Kabuuan | 243,610 km2 (94,060 mi kuw) (ika-78) |
• Katubigan (%) | 1.34% |
| Populasyon | |
• Senso ng 2011 | 63,181,775 [3] |
• Kapal | 270.7/km2 (701.1/sq mi) (ika-50) |
| GDP (PPP) | Pagtataya sa 2017 |
• Kabuuan | $2.914 trilyon |
• Kada kapita | $44,117 (ika-25) |
| GDP (nominal) | Pagtataya sa 2017 |
• Kabuuan | $2.624 trilyon |
• Kada kapita | $39,734 (ika-5) |
| Gini (2014) | 31.6 katamtaman |
| HDI (2015) | 0.909 napakataas · ika-16 |
| Salapi | Grand Libra Esterlina, Libra ng Dakilang Britanya o Great British Pound (GBP) |
| Sona ng oras | UTC+0 (TOG) |
• Tag-init (DST) | UTC+1 (OTB) |
| Ayos ng petsa | aa/bb/tttt |
| Pagmaneho | kaliwa [tala 3] |
| Kodigong pantelepono | 44 |
| Kodigo sa ISO 3166 | GB |
| Internet TLD | .uk[tala 4] |
Ang Pinagkaisang Kaharian, opisyal sa Ingles ay United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland o UK (literal na saling-wika sa Tagalog; Pinagkaisang Kaharian ng Kalakhang Britanya at Kahilagaang Irlanda) na karaniwang tinatawag din na Britanya [tala 5], ay isang malayang bansa na nakapahiwalay sa hilagang-kanluran ng Europa. Kinabibilangan nito ang mga pulo ng Kalakhang Britanya, ang hilagang-silangang bahagi ng pulo ng Irlanda, at iba pang mga maliliit na pulo sa paligid nito. Ang Kahilagaang Irlanda ang tanging bahagi ng UK na may karatig-bansa sa hangganan nito—ang Republika ng Irlanda. [tala 6] Maliban dito, ang UK ay napaliligiran ng Karagatang Atlantiko sa kanluran at hilaga, Dagat Hilaga sa silangan, Bangbang Inggles sa timog, at Dagat Irlandes sa kanluran.
Ang UK ay isang kahariang may saligang-batas na may pambatasang pamamaraan. Ang pununglunsod nito ay Londres. Ito ay binubuo ng apat na danay: Inglatera, Eskosya, Gales, at Kahilagaang Irlanda. Ang huling tatlo ay may mga kinatawang pangasiwaan, na may kanya-kanyang kapangyarihan,[4][5] sa kani-kanilang mga pununglunsod, Edimburgo, Cardiff, at Belfast. Mayroong tatlong Sakupbayan ng Kaputungan ang UK. Ito ay ang Guernsey, Jersey, at ang Pulo ng Man.[6] Ngunit ang mga ito ay hindi bahagi ng UK ayon sa saligang-batas. Mayroon ding labing-apat na mga Sakupbayan ng Britanya sa Ibayong-dagat.[7] Ito ay ang mga nalabi ng Sasakharing Britaniko na noong ika-19 hanggang ika-20 dantaon, ay ito ang pinakamalaking sasakhari sa kasaysayan kung kailan nasakop nito ang halos isang-kapat na bahagi ng daigdig. Hanggang ngayon, makikita pa rin ang pangingibabaw ng kapangyarihan ng Britanya sa wika, kalinangan, at pamamaraang pambatas sa mga dating sakupbayan nito.
Ang UK ay isang maunlad na bansa. Ito ay ika-6 sa may pinakamalaking agimat sa pasapyaw na KGK at ika-8 sa may Kapantayan ng Lakas ng Pagbili (KLP). Ito ang kauna-unahang bansa na naging maunlad at pinakamakapangyarihan noong ika-19 at unang bahagi ng ika-20 dantaon.[8] Matatawag pa ring makapangyarihan ang UK na may mapakukundanganang kapangyarihan sa agimat, kalinangan, panghukbo, agham, at banwahan ng daigdig.[9][10] Kinikilala ito bilang bansang may sandatang buturanin. Ito rin ang ika-apat sa daigdig na may pinakamalaking paggugol panghukbo.[11]
Ang UK ay panatilihang kasapi ng Kapulungang Pangkatiwasayan ng Mga Nagkakaisang Bansa simula sa pagkakatatag nito noong 1946. Simula noong 1973, naging kasapi rin ito ng Pamayanang Agimat ng Europa at ang humalinhin dito, ang Samahang Europeo. Ang iba pa nitong kinasasapian ay ang Kapamansaan ng mga Bansa, Kapulungan ng Europa, P7, P8, P20, KKHA, KPEP, at ang KPK.
Palamuhatan at katawagan[baguhin | baguhin ang batayan]
Nakahayag sa Mga Batas ng Samahan 1707 na ang Ingglatera at Eskosya ay "kasapi sa iisang kaharian sa Ngalan ng Kalakhang Britanya".[12][13][tala 7] Noong ika-18 dantaon, impormal ang paggamit ng "Pinagkaisang Kaharian" at minsanan na ring tinukoy ang UK bilang "Pinagkaisang Kaharian ng Kalakhang Britanya".[14]
Noong 1801, pinagkaisa ng Mga Batas ng Samahan 1800 ang mga kaharian ng Kalakhang Britanya at Irlanda. Dito unang ginamit ang katawagang Nagkakaisang Kaharian ng Kalakhang Britanya at Irlanda.[15][16][17][18]
Ang katawagang "Nagkakaisang Kaharian ng Kalakhang Britanya at Kahilagaang Irlanda" ay ginamit noong 1927 ayon sa Batas sa Karapatang Maharlika at Pambatasan. Ito ang nagsilbing pagkilala sa kasarinlan ng Malayang Pamahalaang Irlandes at sa pagkakahati ng Irlanda noong 1922. Dahil dito, ang Kahilagaang Irlanda ay ang tanging bahagi ng pulo ng Irlanda na nananatiling sakop ng UK.[19]
Bagaman tinatawag ang Nagkakaisang Kaharian bilang isang ganap na malayang bansa, ang Ingglatera, Eskosya, Gales, at (mas pinagtatalunang) Kahilagaang Irlanda ay tinatawag ding mga 'bansa' kahit hindi ito mga malalaya.[20] Ang Eskosya, Gales, at Kahilagaang Irlanda ay may mga sari-sariling pamahalaan. Ayon sa pook-sapot ng Punong Tagapangasiwa, ginamit ang katagang "mga bansa sa loob ng isang bansa" upang isalarawan ang Nagkakaisang Kaharian. Ang pagsasalaysay sa katawagan sa Kahilagaang Irlanda ay "maaaring maging puno ng pagtatalo at kung anuman ang napiling gamitin ng isa ay maisisiwalat ang kanyang hinihirang kabanwahan."[21] Mas naaangkop gamitin sa Kahilagaang Irlanda ang mga katawagang "danay" o "lalawigan" .
Ang Britanya naman ay ginagamit bilang maikling katawagan sa Nagkakaisang Kaharian. Ang Kalakhang Britanya ay mariing tumutukoy lamang sa pangunahing pulo ng Ingglatera, Eskosya, at Gales.[22][23][24] Gayunman, sa banyagang pagtutukoy, lalo na sa Nagkakaisang Pamahalaan, ang Kalakhang Britanya ay maaaring singkahulugan ng Nagkakaisang Kaharian.[25][26] Ang GB at GBR ay ang mga pamantayan sa pagtatala ng bansa (tignan ang PKP 3166-2 at PKP 3166-1 alpha-3). Gayon din, ang pangkat Olimpiko ng UK ay nakikipaligsahan sa katawagang "Kalakhang Britanya" o "Pangkat GB".[27]
Ang pang-uring Britaniko ay madalas gamitin para sa mga bagay na may kaugnayan sa Nagkakaisang Kaharian. Ito ay walang tiyak na pakahulugan sa batas, bagaman ito ay ginagamit upang tukuyin ang pagkamamamayan at kabansaan ng UK. Gumagamit ang mga Britaniko ng maraming katawagan sa pagkakakilanlan ng kanilang lahi. Maaari nilang gamitin ang Britaniko, Inggles, Eskoses, Galés, Hilagang Irlandes, o Irlandes;[28] o kapwa alinman sa dalawa.[29]
Nagpalabas ng bagong anyo ng pasaporte ang UK noong 2006.[30] Sa unang dahon nito nakasaad sa wikang Inggles, Galés, at Geliko Eskoses ang mahabang katawagan sa UK. Sa Gales, ito ay "Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon" at "Teyrnas Unedig" naman ang sa maikli.[31] Sa Geliko Eskoses, ito ay "Rìoghachd Aonaichte na Breatainne Mòire is Èireann a Tuath" at "Rìoghachd Aonaichte" naman ang sa maikli.
Kasaysayan[baguhin | baguhin ang batayan]
Bago ang taong 1707[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang mga daluyong ng paninirahan ng mga makabagong tao sa NK ay nagsimula noong 30,000 taong nakalipas.[32] Ang mga sinaunang taong ito ay tinatawag na Pampulong Seltiko. Sila ay binubuo ng mga taong Britonikong Britanya at Gelikong Irlandes.[33] Nagsimula ang panlulupig ng mga Romano noong taong 43 KP. Nagtagal ito ng 400 taong pananakop sa katimugang Britanya. Sinundan naman ito ng pananalakay ng mga Alemanikong Anglo-Sahon kung kailan pinaliit nito ang mga nasasakupan ng mga Britoniko na naging Gales na lamang.[34] Sa pagkakatatag ng mga lupaing nasakop ng mga Anglo-Sahon, ito ay naging Kaharian ng Ingglatera noong ika-10 dantaon. Samantala, noong ika-9 na dantaon, ang mga Geliko sa hilagang kanluran ng Britanya ay nakiisa sa mga Pikto upang itatag ang Kaharian ng Eskosya.[35][36][37]
Linusob ng mga Normando ang Ingglatera noong 1066 at nasakop ang kalakihan ng Gales at Irlanda.[38] Nanirahan sila sa Eskosya. Sila ang nagtatag ng pamamaraang Pagkamalaalipin na naging huwaran sa Hilagang Pransiya at sa kalinangan ng Normandong Pranses. Dinala rin nila ang kanilang kalinangan sa Britanya, ngunit kalauna’y linagom din ang mga pampook na kalinangan.[39] Tinapos ng mga hari sa Gitnang Panahon ang panlulupig sa Gales ngunit hindi nagtagumpay sa pagsasanib ng Eskosya. Pagkaraan noon, napanatili ng Eskosya ang kanilang kasarinlan bagaman may paulit-ulit na hidwaan sa Ingglatera. Dahil sa mga pagmana ng mga malalaking sakupbayan ng Pransiya at sa pag-angkin ng kaputungan nito, ang mga hari ng Ingglatera ay nagkaroon din ng malalalim na hidwaan sa Pransiya, lalo na noong Sandaang Taong Digmaan.[40]
Nagkaroon ng hidwaang panpananampalataya ang maagang makabagong panahon na nag-ugat sa Pagbabago at sa panimula ng mga pambansang simbahang Protestante sa bawat bansa.[41] Ang Gales ay tuluyang nakiisa sa Kaharian ng Ingglatera. Ang Irlanda naman ay natatag bilang kaharian na may samahang pangsarili sa kaputungan ng Ingglatera. Sa Kahilagaang Irlanda, sinamsam ang mga malalayang lupain ng mga maririlag na Gelikong Katoliko at binigay sa mga naninirahang Protestanteng galing Ingglatera at Eskosya.[42] Noong 1603, nang mamana ni Santiago VI, Hari ng mga Eskoses, ang mga kaputungan ng Ingglatera at Irlanda, pinagkaisa ang mga kaharian ng Ingglatera, Eskosya, at Irlanda sa isang samahang pangsarili.[43] Inilipat din niya sa Londres ang kaniyang looban sa Edimburgo. Gayon man, ang bawat kaharian ay nanatili pa ring isang hiwalay na mga lupon na may sari-sariling kalinangang kabanwahan.[44] Sa kalagitnaan ng ika-17 dantaon, ang tatlong kaharian ay nasangkot sa magkakaugnay na mga digmaan (kabilang na ang Digmaang Pambayan ng Inggles). Panandaliang natalo ang kaharian kung kailan naitatag ang isang pangkaisahang republika ng Kapamansaan ng Ingglatera, Eskosya, at Irlanda.[45][46] Kakaiba sa kalakhang Europa, kahit naipanumbalik ang kaharian, tiniyak ng Maluwalhating Himagsikan ng 1688 na hindi mananaig ang isang lubusang kaharian. Bagkus, bumuo ito ng isang kahariang may saligang-batas at pambatasang pamamaraan.[47] Sa kapanahunan ding ito lininang ang kapangyarihang pandagat. At dahil na rin sa pagkawili sa mga paglalayag para sa pagtuklas, naangkin at napanirhan nito ang mga sakupbayan sa ibayong-dagat tulad ng Hilagang Amerika.[48][49]
Mula noong Mga Batas ng Samahan ng 1707 at 1801[baguhin | baguhin ang batayan]
Naitatag ang kaharian ng Kalakhang Britanya noong 1 Mayo 1707 sa pamamagitan ng Mga Batas ng Samahan. Pinagkaisa nito ang mga kaharian ng Ingglatera at Eskosya.[50][51][52]
Maituturing na ang kauna-unahang punong tagapangasiwa ay si Roberto Walpole, ang siyang naglinang ng pamahalaang may mga kagawaran noong ika-18 dantaon. Kabit-kabit na Paghihimagsik ng mga Hakobita ang naganap upang mapatalsik ang Pamahayan ng Hanover mula sa pagkakaluklok-hari nito sa Britanya at muling maitatag ang Pamahayan ng Stuart. Ngunit sila ay natalo sa Digmaan ng Culloden noong 1746 at malupit na linupig ang mga Taga-bulubunduking Eskoses. Ang mga sakupbayan sa Hilagang Amerika ay tumiwalag sa Britanya noong Digmaang Amerikano para sa Kasarinlan at naging Estados Unidos ng Amerika. Ang adhikaing imperyalismo ng Britanya ay natuon sa India.[53] Nasangkot ang Britanya sa kalakaran ng mga alipin sa Atlantiko noong ika-18 dantaon. Bago ang pagbabawal dito, tinatayang may 2 angaw na mga alipin ang nakalakal ng Britanya mula sa Aprika patungong Kanlurang Indies[54] Noong 1801, ang katawagang ‘Nagkakaisang Kaharian’ ay naging opisyal kung kailan nilagdaan ng mga batasan ng Britanya at Irlanda ang Batas ng Samahan at pinagkaisa ito upang maging Nagkakaisang Kaharian ng Kalakhang Britanya at Irlanda.[55]
Sa panimula ng ika-19 na dantaon, pinangunahan ng Britanya and Himagsikang Kalalangin na nakapagpabago sa bansa. Unti-unting linipat nito ang kapangyarihang kabanwahan mula sa makalumang manoryalismong mga maririlag na Konserbador tungo sa mga makabagong mangangalalang. Ang pagtutulungan ng mga mangangalakal at mangangalalang, at ng mga Whig ay nagbigay-daan sa pagkakatatag ng bagong lapian, ang Lapiang Liberal. Ito ay may pangingisip ayon sa malayang kalakaran at laissez-faire. Noong 1832, linagdaan ang Batas sa Malakihang Pagbabago upang mailipat ang kapangyarihang kabanwahan sa mga masa mula sa butikasan. Sa mga kabukiran, nawawalan ng kabuhayan ang mga hamak na magsasaka dahil sa pagsasabakuran ng mga lupain nito. Nagsimulang dumami sa mga bayan at lungsod ang isang bagong manggagawang panglungsod. Dahil walang karapatang humalal ang mga karaniwang manggagawa, bumuo sila ng sariling kapisanan, ang mga samahan sa kalakaran. Ang mga Kartista ay nakilaban din para sa pagbabagong kabanwahan ngunit hindi ito nagtagumpay.
Matapos ang pagkatalo ng Pransiya sa Digmaang Himagsikang Pranses at Digmaang Napolyonika (1792-1815), nanguna ang NK sa kapangyarihang marangal at hukbong pandagat noong ika-19 na dantaon.[56] Ang Londres ang naging pinakamalaking lungsod sa daigdig simula noong 1830. Dahil walang makahamon, ang pangingibabaw ng Britanya sa daigdig ay inilarawan bilang Kapayapaang Britanika.[57][58] Noong panahon ng Dakilang Tanghalan ng 1851, ang Britanya ay inilarawan bilang "gawaan ng daigdig".[59] Lumawak ang Sasakhari ng Britanya sa India, sa malaking bahagi ng Aprika, at sa iba pang mga lupain sa buong daigdig. Kaalinsabay ng sapilitang pamamahala nito sa mga sakupbayan, pumangibabaw rin ang Britanya sa pandaigdigang kalakalan. Nangangahulugang mabisa ang pamamahala nito sa mga agimat ng maraming bansa tulad ng Tsina, Arhentina, at Thailand.[60][61] Sa loob naman ng bansa, nagkaroon ng malawakang pagpalit ng mga patakaran sa malayang kalakalan at laissez-faire. Unti-unti ring pinalawig ang mga karapatan sa halalan. Sa dantaong ito, naranasan din ang mabilis na paglaki ng santauhan at ng mga kalunsuran. Ito ay nagsanhi ng mahalagang pagtuon sa lipunan at agimat.[62] Noong 1875, hinamon ng Alemanya at Estados Unidos ang laguplop ng Britanya sa kalalang. Upang makahanap ng mga bagong kalakal at pamumuhatan ng mga panangkap, naglunsad ang Lapiang Konserbatibo sa pamumuno ni Disraeli, na palawigin ang sasakhari sa Ehipto, Timog Aprika, at sa iba pang mga pook. Ang Kanada, Australya, at Bagong Selanda ay mga lupang-pinamamahalaang may mga sariling pamahalaan.[63]
Matapos ang taong 1900, ang pagbabagong panlipunan at panloob para sa Irlanda ang naging mahalagang usap-usapan. Nabuo ang Lapian ng mga Manggagawa sa pakikipagtulungan ng mga samahan sa kalakal at ng mga maliliit na Pulahang pangkat. Bago sumapit ang taong 1914, ang mga Babaeng Suprahista ay nakilaban sa karapatang humalal ng mga kababaihan.
Nakilaban ang NK kasama ng Pransiya, Rusya, at (pagkatapos ng 1917) ang EUA, laban sa Alemanya at ng mga kakampi nito noong Unang Digmaang Pandaigdig (1914-18).[64] Nakilahok ang sandatahang lakas ng UK sa pakikidigma sa magkabilaang dulo ng Sasakhari nito at sa maraming danay ng Europa, lalo na sa Kanluraning Bungarin. Matapos ang digmaan, nakatanggap ang UK ng kautusan mula sa Tipanan ng mga Bansa patungkol sa pamamahala ng mga dating sakupbayan ng Alemanya at Otoman. Dahil dito, nakamit ng Sasakhari ng Britanya ang pinakamalawak nitong hangganan. Nasakop na nito ang isang-kalima ng lupain at isang-kapat ng santauhan ng daigdig.[65] Gayon man, dalawa’t kalahating angaw ang nasawing mga Britaniko at iniwan nito ang UK na may malaking pambansang kautangan.[66] Ang pagbangon ng Pagkamakabansang Irlandes at ang mga sigalot nito sa Irlandes ukol sa kairalan ng Batas Panloob ng Irlanda ay humantong sa pagkakahati ng pulo noong 1921,[67] at ang Malayang Pamahalaang Irlandes ay nagsarili na may katayuang Lupang-pinamamahalaan noong 1922. Ang Kahilagaang Irlanda ay nanatiling bahagi ng Nagkakaisang Kaharian. Ang mga sunud-sunod na aklasan noong gitna ng pultaong-20 ay nanaluktok noong Malawakang Aklasan ng 1926. Hindi pa man nakababawi ang UK sa sinapit nito sa digmaan, nang nangyari ang Malawakang Kagipitan (1929-32). Humantong ito sa maykalakhang walang kinikita, paghihirap ng dating mga pook-kalalang, at kabalisahan sa lipunan at kabanwahan. Nabuo ang pag-iisang pamahalaan noong 1931.[68]
Nakilahok ang UK sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig nang ipahayag nito ang pakikidigma laban sa Alemanya noong 1939. Noong 1940, naging punong tagapangasiwa at pinuno ng pag-iisang pamahalaan si Winston Churchill. Bagaman natalo ang mga kakampi nito sa Europa sa unang taon ng digmaan, mag-isa pa ring lumaban ang UK laban sa Alemanya. Noong 1940, natalo ang Alemang Luftwaffe sa mga MHP sa Digmaan ng Britanya sa pakikipagbaka sa paghawak ng himpapawid. Gayunpaman, nagtamo rin ang UK ng matinding pamomomba noong Blitz. Mayroon ding mga pinaghirapang pagtagumpayan ang UK tulad ng sa Digmaan ng Atlantiko, Labanan sa Hilagang Aprika, at Labanan sa Burma. Mahalaga ang pagganap ng lakas ng UK sa mga Pagdaong sa Normandiya noong 1944. Matapos ang pagkatalo ng Alemanya, ang UK ay isa sa mga Naglalakihang Tatlong bansa na dumalo sa pagtitipon upang balakin ang mga kabagayan matapos ang digmaan. Isa rin ito sa mga unang lumagda sa Pahayag ng Mga Nagkakaisang Bansa. Ang UK ay naging isa sa limang panatilihang kasapi ng Kapulungang Pangkatiwasayan ng Mga Nagkakaisang Bansa. Ngunit iniwan ng digmaan ang UK na malubhang mahina at umaasa sa pananalapi ng Tulong Marshall at sa mga pautang ng Nagkakaisang Pamahalaan.[69]
Matapos ang mga digmaan, nagpasimula ang pamahalaang Manggagawa ng mga patakaran sa higit na pagbabago na pupukaw sa lipunan ng mga Britaniko sa mga susunod na taon.[70] Ang mga pangunahing kalalang at ang mga palingkurang-bayan ay isinabansa; itinatag ang isang Pamahalaang Mapang-ako; at isang malawakang pamamaraan sa pangangalagang pangkalusugan na ginugugulan ng taumbayan tulad ng pagkakabuo ng Pambansang Palingkuran sa Kalusugan.[71] Dahil sa napataon ang pagbangon ng pagkamakabansa sa mga sakupbayan sa pagkabawas ng kapangyarihan ng Britanya sa agimat, kinailangan ang isang patakaran para sa pagpapalaya ng mga ito. Binigay nito ang kasarinlan ng India at Pakistan noong 1947.[72] Sa loob ng tatlumpung taon, karamihan ng mga sakupbayan ng Sasakhari ng Britanya ay nakamit ang kasarinlan. Karamihan dito ay naging kasapi ng Kapamansaan ng mga Bansa.[73]
Kahit ang UK ang ikatlong bansa na nakagawa ng isang kamalig para sa mga sandatang buturanin (kauna-buturanin sinubok ang bombang atomiko noong 1952), ang mga bagong hangganan ukol sa pandaigdigang gampanin ng Britanya ay nakasaad sa krisis ng Suez noong 1956. Tiniyak ng paglaganap ng wikang Inggles ang pangingibabaw nito sa panitikan at kalinangan ng daigdig, samantalang simula noong pultaong-60, ang kalinangang tanyag ng Britanya ay naging tanyag maging sa ibayong-dagat. Dahil sa kakulangan ng mga manggagawa noong pultaong-50, hinikayat ng UK ang pandarayuhan mula sa mga bansa ng Kapamansaan. Dahit dito, naging isang lipunang may samu’t saring lahi ang UK.[74] Bagaman umakyat ang pamantayan sa pamumuhay noong pultaong-50 at 60, hindi naging kasing-bilis ang paglago ng agimat ng UK tulad ng sa Kanlurang Alemanya at Hapon. Noong 1973, sumapi ang UK sa Pamayanang Ekonomiko ng Europa (PEE), at nang ito ay naging Samahang Europeo (SE) noong 1992, isa ito sa 12 kasaping nagtatag.
.jpg)
Simula noong mga huling taon ng pultaong-60, nakaranas ng karahasan ang Kahilagaang Irlanda mula sa mga paramilitar (na minsa’y nagdudulot din ng dahas sa ibang bahagi ng UK). Ang pangyayaring ito ay mas kilala sa katawagang Ang Kabagabagan. Sinasabing ito ay nagtapos noong Kasunduang Biyernes Santo sa Belpas ng 1998.[75][76]
Dahil sa matagalang paghina ng agimat at mga alitang kalalangin noong pultaong-70, nagpanimula ang Pamahalaang Konserbatibo ng 1980 ng mga patakarang monetarismo, deregulasyon lalo na sa sektor ng pampananalapi (halimbawa, Malaking Bang noong 1986) at kalakal sa manggagawa, pagbibili sa mga pagmamay-ari ng pamahalaan (pagsasapribado), at pagbawi sa mga tulong-pananalapi.[77] Dahil dito, maraming tao ang nawalan ng pagkakakitaan, pagkabalisa ng lipunan, at pagbagal ng agimat lalo na sa bahaging paninilbi. Mula 1984, ang agimat ay tinulungan ng malaking kita sa langis sa Dagat Hilaga.[78]
Sa pagtatapos ng ika-20 dantaon, may mga malalaking pagbabago sa pamamahala ng UK sa Eskosya at Kahilagaang Irlanda dahil sa pagkakatatag ng mga pambansang pangasiwaan kung saan inililipat ang kapangyarihang mamahala dito.[79] Isang pagsasabatas din ang ginawa alinsunod sa Katipunang Europeo sa Karapatang Pantao. Ang NK ay may mahalaga pa ring gampanin sa pakikipagsuguan at hukbuan. Nangunguna rin ito sa mga gampanin sa UE, NB, at KKHA. Gayunpaman, may mga alitan ding natanggap ang Britanya ukol sa paggamit ng mga panghukbo nito sa ibayong-dagat, lalo na sa Apganistan at Irak.[80]
Sa taong 2013, ang UK ay nagsusumikap pa ring makaahon sa kagipitang naganap sa pandaigidgang panganib sa pananalapi noong 2008. Isang pakikipagtulungan sa pamahalaan ang nagpanukala ng mga hakbang sa paggigipit upang lutasin ang malaking kakulangan sa pananalapi.[81]
Taladutaan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang kabuuang lawak ng Nagkakaisang Kaharian ay tinatayang 243,610 km pa (94,060 mi pa). Nasasakupan nito ang kalakihan ng Kapuluang Britaniko.[82] Kabilang din dito ang pulo ng Kalakhang Britanya, ang isang-kanim na hilagang-silangang bahagi ng pulo ng Irlanda, at iba pang mga malilit na kapuluan sa paligid nito. Ang NK ay napapagitnaan ng Karagatang Hilagang Atlantiko at ng Dagat Hilaga. Ang timog-silangang baybayin ay mayroon lamang kitid na 35 km (22 mi) mula sa baybayin ng Hilagang Pransiya. Pinaghihiwalay ito ng Bangbang Inggles. Hanggang sa taong 1993, 10% ng NK ay kagubatan. 46% nito ay nakalaan sa pasabsaban at 25% naman sa pagsasaka. Ang Maharlikang Pamasiran ng Greenwich sa Londres ay ang palatandaan ng Unang Katanghalian.[83]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay nasa gitna ng mga layong 49° hanggang 61° H, at mga habang 9° K hanggang 2° S. Ang Kahilagaang Irlanda ay may 360-kilometrong hagganang-lupa sa Republika ng Irlanda. Ang susul ng Kalakhang Britanya ay may habang 17,820 kilometro.[84] Ang Lagusan sa Bangbang ang dumurugtong sa panlupalop na Europa. Ito ang pinakamahabang lagusan sa ilalim ng dagat na may habang 50 kilometro (38 kilometro sa ilalim ng dagat).[85]
Ang Ingglatera na may lawak na 130,395 kilometrong parisukat ay bumubuo sa higit kalahati ng kabuuan ng NK.[86] Halos kapatagan ang binubuo ng bansa. Mabundok naman sa hilagang-kanluran ng Guhit Tees-Exe kung saan matatagpuan ang Kabundukan ng Kumbriya ng Purok Lawa, ang Pennines at ang mga burol na batong-apog ng Purok Rurok, Exmoor at Dartmoor. Ang mga pangunahing ilog at wawa ay ang Tamesis, Severn, at Humber. Ang pinakamataas na bundok ng Ingglatera ay ang Tulos Scafell (978 metro) sa Purok Lawa. Ang mga pangunahing ilog nito ay ang Severn, Tamesis, Humber, Tees, Tyne, Tweed, Avon, Exe, at Mersey.
Ang Eskosya na may lawak na 78,772 kilometrong parisukat ay bumubuo lamang sa kulang-kulang isang-katlo ng kabuuan ng NK.[87] Binubuo rin ito ng halos walong daang mga pulo karamihan ay matatagpuan sa kanluran at hilaga nito.[88] Isa sa mga bantog na pulo ay ang Hebrides, mga pulo ng Orkney at mga pulo ng Shetland. Ang kalatagan ng Eskosya ay pinaghihiwalay ng Lamat sa Bulubunduking Hagganan–isang paladutaaang lamat–na tumatawid sa Eskosya mula Arran sa kanluran hanggang sa Stonehaven sa silangan.[89] Hinahati ng lamat na ito ang dalawang magkaibang rehiyon: ang Bulubundukin sa hilaga at kanluran at ang kapatagan sa timog at silangan. Ang Bulubunduking rehiyon ang bumubuo sa halos bulubunduking lupain ng Eskosya. Matatagpuan dito ang Ben Nevis (1,343 metro), ang pinakamataas na tuktok sa buong pulo ng Britanya.[90] Ang kapatagan naman ay nagsisimula sa pagitan ng Wawa ng Clyde at Wawa ng Forth, o mas kilala sa katawagang Gitnang Pamigkis. Dito rin matatagpuan ang karamihan ng santauhan kabilang ang Glasgow, ang pinakamalaking lungsod sa Eskosya, at ang Edimburgo and pangulong-lungsod nito.
Ang Gales na may lawak na 20,779 kilometrong parisukat ay bumubuo lamang sa kulang-kulang isang-kasampu ng kabuuan ng NK.[91] Bulubundukin ang Gales, ngunit mas kakaunti ang matatagpuang bundok sa Timog Gales kaysa sa Hilaga at Gitnang Gales Ang pangunahing santauhan at mga pook kalalangin ay matatagpuan sa Timog Gales, na binubuo ng mga baybaying lungsod ng Cardiff, Swansea at Newport, at sa kanilang hilaga, ang Lambak ng Timog Gales. Ang pinakamatataas na mga bundok sa Gales ay nasa Snowdonia kung saan narito ang pinakamataas na tuktok sa Gales, ang Snowdon (Gales: Yr Wyddfa) na may taas na 1,085 metro. Ang 14, o maaaring 15 mga bundok na may taas na hihigit sa 914 metro ay magkakasamang tinatawag na Tatatlong-libuhing Gales. Ang Gales ay may mahigit sa 1,200 kilometrong susul. Marami ring mga pulo ang nakapalibot sa lupalop nito, kung saan ang Anglesey (Gales: Ynys Môn) ang pinakamalaki.
Ang Kahilagaang Irlanda ay mayroon lamang lawak na 14,160 kilometrong parisukat at ito ay maburol.[92] Dito matatagpuan ang Danaw ng Neagh, ang pinakamalawak na lawa sa Kapuluang Britaniko, na may lawak na 388 kilometrong parisukat. Ang pinakamataas na tuktok naman ay ang Slieve Donard na matatagpuan sa Kabundukan ng Mourne na may taas na 852 metro.
Kapanahunan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay may katamtamang kapanahunan na nakararanas ng masaganang tubig-ulan sa buong taon. Nagbabago ang tanap ayon sa panahon. Malimit itong bumaba sa -11 ºS o tumaas sa 35 ºS.[93] Kadalasang umiihip ang malakas na hangin galing Karagatang Atlantiko sa timog kanluran. Ito ay madalas na may kasamang banayad na pag-ulan. Ngunit hindi nito naaabot ang silangang bahagi kaya’t ang kanlurang bahagi ang laging maulan at ang silangan naman ay tuyo. Ang alimbukay na nanggagaling sa Atlantiko na pinaiinit naman ng Look Batis ang nagdadala ng banayad na tag-yelo lalo na sa kanluran kung saan ang tag-yelo ay mas basa. Ang tag-araw ay pinakamainit sa timog silangan ng Ingglatera dahil ito ang pinakamalapit sa lupalop ng Europa. Sa hilaga naman nararanasan ang pinakamalamig na tag-araw. Nararanasan ang matinding pagbuhos ng niyebe sa mga matataas na pook sa panahon ng tag-yelo hanggang sa maagang panahon ng tagsibol.[94]
Pampangasiwaang pagkakabaha-bahagi[baguhin | baguhin ang batayan]
Bago pa man nabuo ang Nagkakaisang Kaharian, ang bawat bansa nito ay may kanya-kanya ng pamamaraan ng pampangasiwaan at taladutaaning patoto. Kaya “walang maituturing na suson ng pampangasiwaang bahagi na karaniwan sa Nagkakaisang Kaharian.” Hanggang sa ika-19 na dantaon, malimit na mabago ang pagkakabahagi ng UK, ngunit mayroong palagiang pagbabago sa mga katungkulan nito. Dahil hindi rin magkakaanyo ang mga pagbabago at sa pagsasalin ng kapangyarihan sa pampook na pamahalaan ng Eskosya, Gales, at Kahilagaang Irlanda, malayong ang mga susunod na pagbabago ay magiging magkakaanyo.
Ang pagbuo ng pampook na pamahalaan ng Ingglatera ay masalimuot pati na rin ang pamamahagi ng mga katungkulan nito na naiiba-iba ayon sa pampook na kasunduan. Ang pagsasabatas na nauukol sa pamahalaang pampook ng Ingglatera ay pananagutan ng batasan ng UK at ng Pamahalaan ng Nagkakaisang Kaharian dahil walang sariling batasan ang Ingglatera. Ang nakatataas na hanay ng mga pagbabahagi ng Ingglatera ay ang siyam na rehiyon ng tanggapan ng Pamahalaan.[95] Ang Kalakhang Londres ay isang danay na may kapulungang tuwirang hinahalal at may isang punong-bayan simula noong 2000. Ito ay gayon dahil ang panukalang ito ay tinaguyod sa isang pagtutukoy.[96] Binalak nito na ang ibang danay ay magkaroon din ng sariling inihalal na kapulungan, ngunit ang panukalang ito ay tinanggihan ng danay ng Hilagang Silangan sa isang pagtutukoy noong 2004.[97] Sa ilalim ng danaying hanay, ang ibang danay ng Ingglatera ay may kapulungang lalawigan at kapulungang purok. Ang iba naman ay may pangkaisahang kapamahalaan. Samantala, ang danay ng Kalakhang Londres ay may 32 bayan at isang lungsod, ang Lungsod ng Londres. Ang mga Kagawad ng kapulungan ay inihahalal sa paraang paramihan ng halal sa mga tanurang pang-isahang sapi. Ang ibang paraan naman ay sa pamamagitan ng pamamaraang multi-member plurality sa tanurang pangmaramihang sapi.[98]
Sa layon ng pamahalaang pampook, ang Eskosya ay nahahati sa 32 pook kapulungan. Ito ay may magkakaibang lawak at dami ng santauhan. Ang mga lungsod ng Glasgow, Edimburgo, Aberdeen, at Dundee ay hiwalay na pook kapulungan. Gayon din ang Kapulungang Bulubundukin na bumubuo sa isang-katlo ng Eskosya ngunit mayroon lamang na humigit 200,000 katao. Sa kasalukuyan, mayroong mga 1,222 kagawad na naihalal sa katungkulan.[99] Sila ay bahagiang pinapasahod. Ang halalan ay isinasagawa sa pamamaraang single transferable vote sa isang tanurang maraming sapi. Maaaring humalal ng tatlo o apat na kagawad. Ang bawat kagawad ay hahalal naman ng isang Tagapamatnubay o Tagapamagitan na siyang manunugkulan sa mga pagpupulong at tatayo bilang pinuno ng pook na itinalaga sa kanila. Ang mga kagawad ay napapasailalim ng mga kautusan sa asal na ipinatutupad ng Tagubilin sa mga Pamantayan ng Eskosya.[100] Ang kapisanan ng mga kinatawan ng pampook na kapamahalaan ay ang Kapulungang Pampook na Kapamahalaan ng Eskosya (KAPKE).[101]
Ang pamahalaang pampook ng Gales ay binubuo ng mga 22 pangkaisahang kapamahalaan. Kinabibilangan ito ng mga lungsod ng Kardip, Swansea, at Newport na may sarili at hiwalay ring pangkaisahang kapamahalaan.[102] Ang halalan ay ginaganap tuwing ika-apat na taon sa pamamaraang first-past-the-post.[103] Bukod sa Pulo ng Anglesey, ang pinakahuling halalan ay naganap noon Mayo 2012. Ang Kapisanan ng Pamahalaang Pampook ng Gales ay kumakatawan sa mga kapakanan ng pampook na kapamahalaan.[104]
Ang pamahalaang pampook ng Kahilagaang Irlanda ay binubuo na ng 26 kapulungang purok simula pa noong 1973. Ang bawat isa ay naihalal sa pamamaraang single transferable vote. Ang kanilang kapangyarihan ay nakatakda lamang sa pagkuha ng mga basura, pagpatnubay sa mga aso, at pagsasaayos ng mga liwasan at himlayan.[105] Noong 13 Marso 2008, napagkasunduan ng tagapagpaganap ang panukalang bumuo ng panibagong 11 kagawad at palitan ang kasalukuyang pamamaraan. Ipinagpaliban ang susunod na pampook na halalan sa 2011 upang mapadali ito.[106]
Mga Sakupbayan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay may paghahari sa labing-pitong mga sakupbayan nito: labing-apat sa sakupbayan ng Britanya sa Ibayong-Dagat at tatlo sa sakupbayan ng Kaputungan.[109] Ang labing-apat na sakupbayan ng Britanya sa Ibayong-Dagat ay ang mga: Anguilla; Bermuda; sakupbayan ng Britanya sa Antartika; sakupbayan ng Britanya sa Karagatang Indiya; Kapuluang Britanikong Birhen; Kapuluang Cayman; Kapuluang Falkland; Gibraltar; Montserrat; Santa Helena, Asensiyon at Tristan da Cunha; Kapuluang Turko at Caicos; Kapuluang Pitcairn; Timog Horhe at Kapuluang Timog Sandwich; at ang mga kutang pinamamahalaan sa Tsipre.[110] Ang pag-aangkin ng Britanya sa Antartika ay hindi kinikilala ng lahat.[111] Kung pagsasama-samahin, ang kabuuang lawak ng sakupbayan ng Britanya sa ibayong-dagat ay tinatayang 1,727,570 kilometrong parisukat at may santauhan na humigit-kumulang sa 260,000 katao. Ito ang mga nalabi sa Sasakhari ng Britanya kung saan ang karamihan ay piniling manatiling sakupbayan ng Britanya (Bermuda noong 1995 at Gibraltar noong 2002).
Hindi tulad ng mga sakupbayan ng NK sa ibayong-dagat, ang mga sakupbayan ng Kaputungan ay pagmamay-ari ng Kaputungan ng Britanya.[112] Ito ay kinabibilangan ng Kapuluang Bangbang, ang mga kuta ng Jersey at Guernsey sa Bangbang Inggles, at ang Pulo ng Man sa Dagat Irlandes. Sa kadahilanang ang mga nasasakupan nito ay may sari-sariling pangasiwaan, sila ay hindi bahagi ng Nagkakaisang Kaharian o ng Samahang Europeo. Ganon pa man, ang pamahalaan ng UK ang may pananagutan sa mga ugnayang panlabas at pagtatanggol nito. Ang batasan ng UK ay may kapangyarihang mambatas alang-alang sa kanila. Ngunit ang kapangyarihang maisabatas ang mga panukalang nauukol sa kanilang kapuluan ay nasa kani-kanilang kapulungang mambabatas at sa pahintulot ng Kapulungan ng mga Kalihim ng Kaputungan. Sa Pulo ng Man, ang pahintulot ay kadalasang nagbubuhat sa Tenyenteng Tagapamahala.[113] Simula noong 2005, ang bawat sakupbayan ng Kaputungan ay may Punong Tagapangasiwa bilang kanilang pinuno ng pamahalaan.[114]
Kabanwahan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay isang kahariang may saligang-batas na may pamahalaang pangkaisahan. Si Haribini Elizabeth II ang pinuno ng bansa ng NK at ng labinlimang bansa sa Kapamansaan. Ang kaharian ay may “karapatang pagsanggunian, humimok, at magpaalala”.[115] Ang Nagkakaisang Kaharian ay isa sa natatanging apat na mga bansa na may saligang-batas na di-nasusulat.[116][tala 8] Kung sa gayon, ang Saligang-Batas ng Nagkakaisang Kaharian ay halos lahat binubuo ng kaipunan ng mga iba’t ibang kasulatan tulad ng mga palatuntunan, mga kasong naisabatas at mga pandaigdigang kasunduan, at ng katipunan sa saligang-batas. Dahil walang pagkakaiba ang karaniwang palatuntunan sa “batas pang-saligang-batas”, maaaring “mabago” ito sa pamamagitan ng paglagda ng batasan ng NK ng isang Batas ng Batasan. Sila ay may kapangyarihang baguhin o tanggalin ang anumang nasusulat o di-nasusulat na bahagi ng saligang-batas. Ngunit, hindi ito maaaring magsabatas na hindi mababago ng mga susunod na Batasan.[117]
Pamahalaan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang NK ay may pamahalaang pambatasan na nakabatay sa pamamaraang Westminster. Ito ay tinutularan sa daigdig, isang pamana ng Sasakhari ng Britanya. Ang batasan ng Nagkakaisang Kaharian ay tinatawag na Batasan. Ito ay may dalawang kapulungan: ang inihahalal na Pamahayan ng mga Hamak, at ang itinatalagang Pamahayan ng mga Panginoon. Sila ay nagpupulung-pulong sa Palasyo ng Westminster. Lahat ng mga panukala ay kailangang may Pangkahariang Pahintulot bago maisabatas ang mga ito.
Ang katungkulan ng pagiging pinuno ng pamahalaan ng NK ay nasa Punong Ministro.[118] Siya ay kabilang sa kasapian ng batasan. Ang kasapiang ito ang nagbibigay ng ‘‘halal sa pag-asa’’ ng nakararaming lapian sa Pamahayan ng mga Hamak. Kadalasang ang pinuno ng pinakamalaking lapian sa pamahayan ang nakakakamit nito. Mamimili ang punong tagapangasiwa ng kalupunan ng mga tagapangasiwa na silang maitatalaga naman ng kaharian. Sila ang bubuo ng Pamahalaan ng Kanyang Kamahalaan. Sa kaugalian, iginagalang ng Haribini ang anumang maging pasya ng punong tagapangasiwa sa pamamahala.
Ang kalupunan ng mga tagapangasiwa ay nakaugaliang kunin sa lapian kung saan kasapi ang Punong Tagapangasiwa. Ito ay kinukuha sa kapwa pamahayan, ngunit kadalasan ito’y manggagaling sa Pamahayan ng mga Hamak. Ang mga naitalaga ay may pananagutan sa punong tagapangasiwa. Ang kapangyarihang tagapagpaganap ay ginagamit ng punong tagapangasiwa at ng mga kalupunan nito. Silang lahat ay nanganumpa sa Kapulungan ng mga Kalihim ng Nagkakaisang Kaharian na maging mga Tagapangasiwa ng Kaputungan. Si Mat. na Kgg. David Cameron, pinuno ng Lapiang Konserbatibo, ang namumuno sa pakikiisa sa pangatlong lapian ng NK, ang mga Demokratang Liberal. Simula noong 11 Mayo 2010, si Cameron ang Punong Tagapangasiwa, Pangulong Panginoon ng Ingatang-yaman, at Tagapangasiwa sa Paglilingkod-bayan.[119] Upang maihalal sa Pamahayan ng mga Hamak, kinakailangang ang isa ay mapili bilang kasapi ng batasan. Ito ay sa pamamagitan ng paramihan ng halal sa bawat kapisanang panghalalan. Ang NK ay kasalukuyang nahahati sa 650 kapisanang panghalalan. Nagsisimula ang pangkalahatang halalang ito sa paghayag ng hari, matapos pagpayuhan ng punong ministro. Sinasaad sa Batas Batasan ng 1911 at 1949 na kinakailangan ang panibagong halalan limang taon ang nakalipas bago ang huli.
Ang tatlong pangunahing lapian sa NK ay ang mga Lapiang Konserbataibo, Lapian ng Manggagawa, at ang Demokratang Liberal. Noong nakaraang pangkalahatang halalan ng 2010, ang mga naluklok sa tatlong lapiang ito ay 622 sa 650 luklukan sa Pamahayan ng mga Hamak.[120][121] Ang karamihan sa mga natirang luklukan ay nakamit ng mga lapiang lumalaban sa kani-kanilang pook sa NK: ang Pambansang Lapiang Eskoses (sa eSKOSYA lamang); Plaid Cymru (sa Gales lamang); at ang Lapiang Demokratikong Samahang Manggagawa, Lapiang Demokratikong Lipunan at Manggagawa, Lapiang Manggagawa ng Ulster, at Sinn Féin (sa Kahilagaang Irlanda lamang bagaman ang Sinn Féin ay lumalaban din sa mga halalan sa Republika ng Irlanda). Alinsunod sa patakaran ng lapian, wala pang naihalal na kasapi ng Sinn Féin ang kailanman dumalo sa Pamahayan ng mga Hamak upang katawanin ang kanilang kapisanang panghalalan dahil sa pangangailangang panunumpa sa katapatan sa kaharian. Gayunpaman, ang kasalukuyang limang KP na Sinn Féin ay ginagamit ang mga tanggapan at ibang kagamitan sa Westminster.[122] Ang NK ay may kasalukuyang 72 mga KPE na naihalal para sa Batasang Europeo. Sila ay naihalal sa 12 kapisanang panghalalan na may pangmaramihang sapi.[123]
Pangasiwaang ginawaran[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Eskosya, Gales, at Kahilagaang Irlanda ay may kanya-kanyang pamahalaan o tagapagpaganap na binigyang-kapangyarihan. Ito ay pinamumunuan ng isang Pangulong Tagapangasiwa (o sa Kahilagaang Irlanda, isang diyarkal na Pangulong Tagapangasiwa at kinatawang Pangulong Tagapangasiwa) at isang batasang may iisang pamahayan. Ngunit ang Ingglatera, ang pinakamalaking bansa sa Nagkakaisang Kaharian, ay walang mga ganitong pamahalaan na ginawaran. Bagkus, sila ay tuwirang pinangagasiwaan at pinagbabatas ng pamahalaan at batasan ng NK. Sa kadahilanang ito, umusbong ang tinatawag na Katanugang Kanlurang Lothian na nauukol sa pakikilahok ng mga kasapi ng batasan (KP) ng Eskosya, Gales, at Kahilagaang Irlanda,[124] sa mga bagay o suliranin na kaugnay lamang sa Ingglatera.[125]
Ang Pamahalaang Eskoses at ang batasan nito ay may malaking saklaw sa mga anumang bagay na hindi katangi-tanging nakalaan lamang sa batasan ng NK, tulad ng katuruan,kalusugan, Batas Eskoses, at ang pamahalaang pampook.[126] Noong nakaraang halalan ng 2011, ang Pambansang Lapiang Eskoses ay muling nailuklok, kasama ang karamihan sa kanila, sa Batasang Eskoses. Ang kanilang pinuno ay si Alex Salmond, ang Pangulong Tagapangasiwa ng Eskosya.[127][128] Noong 2012, ang pamahalaan ng NK at Eskosya ay nagkasundo sa talakayan ng isang reperendum patungkol sa kasarinlan ng Eskosya sa 2014.
Ang Pamahalaang Gales at ang Pambansang Kapulungan ng Gales ay mas may maliit na kapangyarihan kaysa ng sa naibigay sa Eskosya.[129] Maaaring magsabatas ang Kapulungan tungkol sa mga bagay na binigyang-kapangyarihan sa pamamagitan ng Batas ng Kapulungan. Ayon sa batas, hindi ito nangangailangan ng pahintulot buhat sa Westminster. Nanalo ang mumunting Lapian ng Manggagawa noong nakaraang halalan ng 2011. Pinamumunuan ito ni Carwyn Jones.
Ang Tagapagpaganap ng Hilagang Irland at ang Kapulungan nito ay may mga kapangyarihang nahahambing sa binigay sa Eskosya. Ang Tagapagpaganap ay pinamumunuan ng isang diyarka na kumakatawan sa mga kasapi ng manggagawa at mga makabansa sa Kapulungan. Sa kasalukuyan, si Peter Robinson ng Lapiang Demokratikong Manggagawa, at si Martin McGuinness ng Sinn Féin ang mga Pangulong Tagapangasiwa at kinatawang Pangulong Tagapangasiwa.
Ang NK ay walang saligang-batas na nasusulat. Ang mga bagay na nauukol sa saligang-batas ay isa sa mga kapangyarihang hindi binigay sa Eskosya, Gales, at Kahilagaang Irlanda. Ayon sa turo ng Kalayaan ng Pambatasan, ang batasan ng NK ay maaaring alisin ang Batasang Eskoses, Kapulungang Gales, at Kapulungang Kahilagaang Irlanda.[130][131] Sa katunayan, noong 1972, pinagkaisahan ng Batasan ng NK na antalahin ang pagkakatatag ng Batasan ng Kahilagaang Irlanda. Ito ang naging alinsunuran patungkol sa mga napapanahong kapisanang bingyang-kapangyarihan.[132] Sa kaugalian, malayong mangyaring tanggalin ng batasan ng NK ang pagbibigay-kapangyarihan dahil sa mga pinagkasunduang taliktik noong mapagpasyahan ang reperendum na ito.[133]
Mas malaki kaysa sa Eskosya at Gales ang mga talikitang pinataw sa kapangyarihan ng batasan ng NK na makialam sa pagbibigay-kapangyarihan sa Kahilagaang Irlanda dahil ito ay nakabatay sa kasunduan sa pagitan ng Pamahalaan ng Irlanda.[134]
Batas at katarungang pangkrimen[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay walang iisang pamamaraang legal dahil ayon sa Bahagi 19 ng Kasunduan ng Samahan ng 1706, pinagkakaloob nito ang pagpapatuloy ng isang hiwalay na pamamaraang legal sa Eskosya.[135] Sa kasalukuyan, ang NK ay may tatlong magkakaibang pamamaraang legal: Batas Inggles, Batas Kahilagaang Irlanda at Batas Eskoses. Naitatag ang Kataas-taasang Hukuman ng Nagkakaisang Kaharian noong Oktubre 2009 at pinalitan nito ang Lupon sa Paghahabol ng Pamahayan ng mga Panginoon.[136][137] Ang Panghukumang Lupon ng Kapulungan ng mga Kalihim at ang mga kasapi ng Kataas-taasang Hukuman ang pinakamataas na hukuman sa paghahabol sa maraming bansa sa Kapamansaan, mga sakupbayan ng Britanya sa Ibayong-dagat, at sa sakupbayan ng Kaputungan.[138]
Ang Batas Inggles, na umiiral sa Ingglatera at Gales, at Batas Hilagang Irlandes ay kapwa nakabatay sa palatuntunin ng Batas Panlahat.[139] Ayon sa umiiral na mga palatuntunan, ang Batas Panlahat ay nabubuo sa paggamit ng mga hukom ng mga kautusan, alinsunuran, at bihasang pangingisip sa mga nahagap na datos, sa pagpapaliwanag sa mga hatol na may kaugnayan sa palatuntuning legal. Ang mga ito ay maiiakma sa mga susunod na kasong kahalintulad nito (stare decisis).[140] Ang Kahukuman ng Ingglatera at Gales ay pinamumunuan ng Pangulong Kahukuman ng Ingglatera at Gales, na binubuo ng Hukuman sa Paghahabol, ang Mataas na Hukuman ng Katarungan (para sa kasong pangmamamayan), at ang Hukuman ng Kaputungan (para sa kasong kriminal). Ang Kataas-taasang Hukuman ang pinamataas na hukuman sa Ingglatera, Gales, at Kahilagaang Irlanda para sa mga paghahabol sa kasong pangmamamayan at kriminal. Ang anumang pasya ng hukumang ito ay maiiakma sa bawat ibang hukumang nasasakupan nito.[141]
Ang Batas Eskoses ay may magkahalong pamamaraan na nakabatay sa mga palatuntunin ng batas panlahat atbatas pangmamamayan. Ang mga pangunahing hukuman ay ang Hukuman ng Kapulungan para sa mga kasong pangmamamayan,[142] at ang Mataas na Hukuman ng Punong Hukom para sa mga kasong criminal.[143] Ayon sa Batas Eskoses, ang Kataas-taasang Hukuman ng Nagkakaisang Kaharian ay ang pinakamataas na hukuman sa paghahabol para sa mga kasong pangmamamayan.[144] Ang mga hukumang eskribano ang lumilitis sa mararaming kasong pangmamamayan at kriminal. Dito rin nililitis ang mga kasong kriminal sa pamamagitan ng inampalan, na kilala sa katawagang “takdang hukuman ng eskribano”, o kung walang inampalan, “di-takdang hukuman ng eskribano”.[145] Naiiba ang pamamaraang legal sa Eskosya sa pagkakaroon nito ng tatlong maaaring maging hatol sa paglilitis ng isang kasong kriminal: may-sala, walang-sala, at ”di-napatunayan”. Mapapawalang-sala ang isang tao kung ang hatol ay “walang-sala” at “di-napatunayan”. Hindi na rin ito maaaring malitis muli.[146]
Tumaas ang krimen sa Ingglatera at Gales sa pagitan ng taong 1981 at 1995. Ngunit ayon sa mga Palaulatan sa krimen, ito ay bumaba ng 48% (1995-2008) simula noon. Sa katulad na mga taon, ang santauhan sa bilangguan ng Ingglatera at Gales ay makalawang tumaas sa bilang na hihigit sa 80,000. Sa bawat 100,000 katao, may 147 nabibilanggo at dahil dito, ang Ingglatera at Gales ang may pinakamataas na paglaki sa bilang ng nabibilanggo sa buong Kanluraning Europa.[147] Ang Palingkurang Bilibid ng Kanyang Kamahalan, na may pananagutan sa Pangangasiwa sa Katarungan, ang namamahala sa halos lahat na mga bilangguan sa Ingglatera at Gales. Ang krimen naman sa Eskosya ay bumaba sa pinakamababa nitong tala sa loob ng 32 taon noong 2009-10. Ito ay bumaba ng sampung bahagdan.[148] Sa magkatulad na taon, bumaba rin ang santauhan sa mga bilangguan sa Eskosya na mayroon lamang hihigit sa 8,000 katao.[149] Ito ang pinakamababang naitala sa kasaysayan ng Eskosya.[150] Ang Palingkurang Bilibid ng Eskosya, na may pananagutan sa Kalihim sa Tagapangasiwa ng Katarungan, ang namamahala sa mga bilangguan sa Eskosya. Ayon sa pag-uulat ng Ugnayan sa Araling Pagmamatyag noong 2006, napag-alamang ang NK ang may pinakamataas na antas ng pagmamatyag sa madla sa lahat ng mga mauunlad na bansa sa Kanluranin.[151]
Ugnayang panlabas[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang NK ay isang panatilihang kasapi ng Kapulungang Pangkatiwasayan ng Mga Nagkakaisang Bansa. Ito ay kasapi sa mga sumusunod: Kapisanan ng Kasunduan sa Hilagang Atlantiko (KKHA), Kapamansaan ng mga Bansa, Pangkat ng Pito (P7), Pangkat ng Walo (P8), Pangkat ng Dalawampu (P20), Kapisanan sa Pakikipagtulungan sa agimat at Pagpapaunlad (KPEP), Kapisanan ng Pandaigidigang Kalakalan (KPK), Kapulungan ng Europa, Kapisanan sa Pangkatiwasayan at Pakikipagtulungan sa Europa (KKPE), at ng Samahang Europeo (SE). Masasabing may Katangi-tanging Ugnayan ang NK sa Nagkakaisang Pamahalaan,[152][153] isang matalik na pagka-kasama naman sa Pransiya o isang Entente cordiale dahil naghihiraman ito sa teknolohiya sa sandatang nukleyar. Ang NK ay may matalik ding ugnayan sa Republika ng Irlanda dahil kapwa sila nagkasundo sa isang Kaayunan sa Pook-lakbayan.[154] Lalong umiigting ang pandaigdigang kalakasan ng Britanya sa pamamagitan ng mga ugnayan sa kalakal, pamumuhunan sa ibayong-dagat, opisyal na pagtulong sa pagpapaunlad, at panghukbong pakikilahok.[155]
Panghukbo[baguhin | baguhin ang batayan]
.jpg)
Ang sandatahang lakas ng NK ay kilala rin sa tawag na Sandatahang Lakas ng Kanyang Kamahalan o Sandatahang Lakas ng Kaputungan.[156] Ito ay binubuo ng tatlong mga sangay na bihasa sa paninilbihang panghukbo: ang Panilbihang Pandagat (kabilang ang Maharlikang Hukbong Pandagat, Maharlikang Hukbong Kawal Pandagat at ang Maharlikang Katulong na Pulutong ng Sasakyang Pandagat), ang Hukbong Katihan ng Britanya, at ang Maharlikang Hukbong Panghimpapawid.[157] Ang sandatahang lakas ay pinamamahalaan ng Pangasiwaan sa Pagtatanggol at pinapalakad ng Kapulungan sa Pagtatanggol na pinamumunuan naman ng Kalihim ng Pamahalaan sa Pagtatanggol. Ang mga kasapi sa lakas ay may panunumpa sa katapatan sa hari ng Britanya, ang Punong Komandante.[158]
Ayon sa magkakaibang mga sanggunian, kabilang ang Surian sa Pananaliksik sa Pandaigdigang Kapayapaan ng Estokolmo at ang Pangasiwaan sa Pagtatanggol, ang Nagkakaisang Kaharian ang ika-apat sa may pinakamataas na panghukbong paggugol. Ang kabuuang paggugol sa pagtatanggol ay tinatayang nasa 2.3% hanggang 2.6% ng pambansang KGK.[159]
Ang Sandatahang Lakas ay may katungkulang ipagtanggol ang NK at ang mga sakupbayan nito sa ibayong-dagat, itaguyod ang kapakanan ng NK sa pandaigdigang kaligtasan, at pagsisikap sa pagpapanatili ng pandaigdigang kapayapaan. Ang NK ay panatilihang masugid na nakikilahok sa KKHA, Punong Himpilan ng Hukbong Kaanib sa Agarang Tugon, Kasunduan sa Pagtatanggol ng Limang Bigatin, Pagsasanay sa Bingit ng Pasipiko, at iba pang mga pandaigdigang pakikipatulungan. Ang NK ay may pinapanatiling mga pulutong at gusaling panghukbo sa ibayong-dagat. Ito ay matatagpuan sa Pulo ng Asensiyon, Belize, Brunay, Kanada, Tsipre, Diego Garcia, Kapuluang Falkland, Alemanya, Gibraltar, Kenya at Katar.
Ang Maharlikang Hukbong Pandagat ay kahanga-hanga sa pagiging panlaot nito. Isa ito sa tatatlong bansa lamang na may kakayahang panlaot. Kabilang dito ang Hukbong Pandagat ng Pransiya at Hukbong Pandagat ng Nagkakaisang Pamahalaan.[160] Kahanga-hanga rin ito sa paghahatid ng Pananggalang Nukleyar ng NK sa tulong ng Pagbabanghay sa Britanikong Salapang at sa apat na Submarinong Vanguard. Ito rin ay may maraming mga pulutong ng sasakyang pandagat, mga bapor, mga taga-dala ng eroplano, isang taga-dala ng helikoptero, mga pantalan, submarinong nukleyar, guided missile destroyer, mga pragata, mine-countermeasure vessels, at mga bapor pang-ronda. Sa kalaunan, magkakaroon ito ng dalawan pang bagong taga-dala ng eroplano: ang BKK Haribini Isabel at BKK Prinsipe ng Gales. Ang Pantanging Lakas ng Nagkakaisang Kaharian tulad ng Pantanging Panilbihan sa Himpapawid at Pantanging Panilbihan sa Bapor, ay naglalaan ng mga pulutong na bihasa sa agarang pagtugon laban sa terorismo, at sa mga gawaing panghukbo na pangkati at pandagat.
Malaki ang naiambag ng sandatahang lakas sa pagkakatatag ng Sasakhari ng Britanya bilang isang makapangyarihang bansa noong ika-19 na dantaon. Nakilahok ito sa mga pangunahing digmaan tulad ng Pitong Taong Digmaan, Digmaang Napolyonika, Digmaan Krimeyano, Unang Digmaang Pandaigdig, Ikalawang Digmaang Pandaigdig, at iba pang mga labanan sa sakupbayan nito. Dahil sa kalakasan ng panghukbo nito, may kapangyarihan itong pagpasiyahan ang mga padaigidigang pangyayari. Kahit pa sa pagwawakas ng Sasakhari ng Britanya, isa pa rin ito sa mga nangungunang bansa sa panghukbo. Ang panghukbo ng Britanya ay isa rin sa may pinamalaki at may pinakamasalimuot na teknolohiya sa daigidig. Kamakailan lamang, pinapalagay ng patakaran sa pagtatanggol na “ang mga gawaing may pinakamatinding pangangailan” ay isasagawa bilang bahagi ng isang pakikipagtulungan.[161] Maliban sa pamamagitna sa Bulubunduking Leona, ang mga halimbawa ng pagpapalagay nito ay ang mga tungkuling panghukbo nito sa Bosnya, Kosobo, Apganistan, Irak, at ang pinakabago, sa Libya. Ang huling pagkakataon na mag-isang nakidigma ang Britanikong hukbo ay noong 1982 sa Digmaang Falklands.
Agimat[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang NK ay may pangkalakalang agimat na bahagiang hinihimasok.[162] Ayon sa palitan ng kalakal ang NK ang ika-anim na may pinakamalaking agimat sa daigdig. Sa Europa, sinundan nito ang Alemanya at Pransiya. Sa kauna-unahang pangyayari sa loob ng sampung taon, naabutan ito ng Pransiya noong 2008. Ang Ingatang-yaman KK ay pinamumunuan ng Kasangguni ng Ingatang-yaman. Ito ay may pananagutan sa pagbubuo at pagpapatupad ng mga patakaran sa pampublikong pananalapi at agimat ng bansa. Ang Bangko ng Ingglatera ay ang pangunahing bangko ng NK. Ito ay may pananagutan sa paglathala ng pananalapi ng bansa, ang Libra Esterlina. May karapatan ring maglathala ng kanilang sari-sariling salapi ang mga bangko sa Eskosya at Kahilagaang Irlanda kung ang mga ito ay may sapat na nakalaang salapi ng Bangko ng Ingglatera. Sinundan ng Libra Esterlina ang Dolyar at Euro sa may pinakamaraming nakalaang pananalapi sa daigdig.[163] Ang Lupon sa Patakarang Pananalapi ng Bangko ng Ingglatera ay pinamumunuan ng Tagapangasiwa ng Bangko ng Ingglatera. Ito ang may pananagutan sa pagtakda ng halaga ng interes sa antas na aangkop sa pagtaas ng halaga ng bilihin na itinatakda naman ng Kasangguni kada taon.[164]
Ang paninilbihang bahagi ay bumubuo sa tinatayang 73% ng KGK.[165] Ang Londres ay isa sa tatlong “pangunahing pamumuno” ng pandaigdigang agimat (ang natirang dalawa ay ang Lungsod ng Bagong York at Tokyo).[166] Tulad ng Bagong York, ang Londres ay isa rin sa mga pinakamalaki sa larangan ng pananalapi, at ang pinakamalaking KGK panglungsod sa Europa. Ang Edimburgo ay isa rin sa mga pinakamalaki sa Europa.[167] Napakahalaga ng turismo sa agimat ng bansa. Naitalang may 27 angaw na manlalakbay ang nagtungo sa bansa noong 2004. Dahil dito, ang Nagkakaisang Kaharian ang ika-anim sa daigdig bilang pangunahing puntahan ng mga manlalakbay[168] at ang Londres naman ang lungsod na may pinakamaraming dayuhang manlalakbay sa buong daigdig.[169] Ang kalalang sa paglilikha naman ay bumubuo sa 7% GVA noong 2005 at lumaki ito ng humigit kumulang 6% kada taon sa pagitan ng 1997 at 2005.[170]
Ang Himagsikang Indutriyal ay nagsimula sa NK noong nakatuon ang agimat sa kalalang ng tela. Sinundan ito ng mga mabibigat na kalalang tulad ng paggawa ng barko, pagmina ng uling, at paggawa ng bakal.[171][172] Ang mga sakupbayan ng sasakhari ay naging pook-kalakalan para sa mga gawang Britaniko. Dahil dito, pumangibabaw ang NK sa pandaigdigang kalakalan noong ika-19 na dantaon. Kung ang mga ibang bansa ay nagtagumpay sa mga kalalang, ang Nagkakaisang Kaharian ay nagsimulang humina matapos ang dalawang digmaang pandaigdig. Kasabay ng pagbagsak ng agimat, patuloy na bumagsak din ang mabibigat na kalalang noong ika-20 dantaon. Ang kalalang sa paggawa ay nanatili pa ring mahalaga sa agimat ngunit ito ay bumubo lamang sa 16.7% ng mga nalika ng bansa noong 2003.[173]
Ang kalalang sa awtomotor ay mahalagang bahagi sa kalalang ng paggawa dahil mahigit 800,000 katao ang bilang ng manggagawa rito, tumutubo ng tinatayang £52 sanggatos, at nakapagluluwas ng mahigit £26.6 sanggatos.[174] Ang kalalang sa eroplano ng NK ay pangalawang pinamakalaki sa daigdig. Ito ay tumutubo ng tinatayang £20 sanggatos kada taon.[175] Ang kalalang sa paggawa ng gamot ay mahalaga rin sa agimat ng bansa dahil ito ay pangatlo sa may pinakamataas na paggugol sa pananaliksik at paggawa nito sa buong daigdig (sumusunod lamang sa Nagkakaisang Pamahalaan at Hapon).[176]
Sa pamantayang Europeo, may maunlad na pagsasaka ang bansa. Kahit bumubuo lamang ito sa kulang-kulang 1.6% ng lakas manggagawa (535,000 manggagawa), nagagampanan nito ang 60% sa pangagailangan sa pagkain.[177] Tinatayang dalawang-katlo ng pagsasaka ay nakalaan sa paghahayupan at isang-katlo naman sa mga pananim. Ang magsasaka ay nakatatanggap ng tulong-pananalapi mula sa Pangkalahatang Patakaran sa Pagsasaka ng SE. Mayroon pa ring kalalang sa pangingisda ngunit ito ay labis na kumaunti. Ang bansa ay hitik din sa mga likas na yaman tulad ng uling, petrolyo, likas na gas, tingga, apog, bakal, asin, luwad, yeso, silise, at mayayabong na sakahan.
Sa huling ikapat ng taong 2008, ang agimat ng NK ay opisyal na umurong sa kauna-unahang pagkakataon simula noong 1991.[178] Ang mga nawalan ng kabuhayan ay tumaas mula 5.2% noong Mayo 2008 hanggang 7.6% noong Mayo 2009. At noong Enero 2012, ang pagtaas nito sa mga manggagawang may edad 18-24 ang nakakuha ng pinakamataas na pagbabago–mula 11.9% to 22.5%.[179][180] Ang kabuuang utang ng pamahalaan ng NK ay lumaki rin sa dating 44.4% ng KGK ay ngayo’y 82.9% ng KGK na sa taong 2011.[181]
Ang guhit ng kahirapan sa NK ay kadalasang tinatakda sa 60% ng panggitna ng sambahayang kita.[tala 9] Noong 2007-2008, 13.5 angaw na katao o 22% ng santauhan ang namumuhay sa kahirapan. Ito ay mas mataas, sa alinmang bansa sa SE, liban sa apat, na antas ng mapaghihintularang kahirapan.[182] Sa katulad na taon, 4 na angaw na kabataan, o 31% ng kabuuan, ay naninirahan sa mahihirap na sambahayan. Nabawasan ito ng 400,000 kabataan simula noong 1998-1999.[183] Apatnapung bahagdan ng pangangailangan nito sa pagkain ay inaangkat.[184]
Agham at Aghimuan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Ingglatera at Eskosya ay nangunguna sa Himagsikang Agham mula noong ika-17 dantaon.[185] Pinangunahan ng Nagkakaisang Kaharian ang Himagsikang Kalalangin mula noong ika-18 dantaon at hanggang ngayon ay lumalalang ito ng mga paham at inhinyerong may mahahalagang pagtuklas.[186] Isa sa mga pangunahing paham noong ika-17 hanggang ika-8 dantaon ay si Isaac Newton. Ang kanyang pagkakatuklas sa batas sa paggalaw at ang pagpapaliwanag sa grabidad ang pinagsasaligan ng makabagong agham.[187] Noong ika-19 na dantaon, sumikat si Charles Darwin sa kanyang teorya ng ebolusyon sa pamamagitan ng likas na pagpili. Ito ang naging batayan sa paglilinang ng makabagong biyolohiya. Sumikat rin sina James Clerk Maxwell, ang bumalangkas ng sinaunang teorya sa elektromagnetiko, at kamakailan si Stephen Hawking, ang nagsulong ng mga mahahalagang teorya sa larangan ng kosmolohiya, grabidad ng quantum, at ang pagsisiyasat sa mga itim na butas.[188] Isa sa mga mahahalagang pagtuklas sa agham noong ika-18 dantaon ay ang pagtuklas ni Henry Cavendish sa idogreno.[189] Noong ika-20 dantaon naman, ang pagtuklas ng penisilina ni Alexander Fleming,[190] ang kayarian ng DNA ni Francis Crick, at ng iba pa ay maituturing na mahahalaga.[191] Ang mga mahahalagang gawaing pang-inhinyero na kinabilangan ng mga tao mula sa NK noong ika-18 dantaon ay ang makina ng tren na pinapagana ng singaw na tinuklas nina Richard Tevithick at Andrew Vivian.[192] Noong ika-19 na dantaon naman, ito ay ang makinang pinapagana ng kuryente ni Michael Faraday, ang bumbilyang nagbabaga ni Joseph Swan,[193] at ang kauna-unahang teleponong pambahay na pinatanyag ni Alexander Graham Bell.[194] Noong ika-20 dantaon naman, ito ay ang kauna-unahang gumaganang pamamaraan sa tanlap ni Kohn Logie Baird at ng kanyang mga kasama,[195] ang makinang pang-jet ni Frank Whittle, ang saligan sa makabagong kompyuter ni Alan Turing, at ang World Wide Web ni Tim Berners-Lee.[196] Nanatiling mahalaga sa mga Britnikong pamantasan ang pananaliksik at paglilinang sa agham. Karamihan nito ay nagtayo ng mga liwasang pang-agham upang mapadali ang paggawa at pakikipagtulungan sa kalalang.[197] Sa pagitan ng mga taong 2004 at 2008, 7% ng mga pananaliksik sa agham sa buong daigdig ay nalathala mula sa NK. Ito ang pangatlo sa pinakamataas sa buong daigdig (sinusundan lamang nito ang Nagkakaisang Pamahalaan at Tsina). 8% naman ng mga sangguniang pang-agham ang nalathala mula sa NK, ang pangalawa sa pinakamataas sa buong daigdig (sinusundan laman nito ang Nagkakaisang Pamahalaan).[198] Ang mga pahayagang pang-agham na nalalathala sa NK ay ang Nature, British Medical Journal (Britanikong Pahayagang Medikal) at ang The Lancet.[199]
Transportasyon[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang NK ay may 46,904 km pangunahing mga daan, 3,947 km lansangang tuluy-tuluyan, at 344,000 km daang aspaltado. Noong 2009, mayroong kabuuang 34 angaw na mga lisensiyadong sasaykan.[200]
Ito ay may 16,116 km daang-bakal sa Kalakhang Britanya, at 303 km naman sa Kahilagaang Irlanda. Ang mga daang-bakal sa Kahilagaang Irlanda ay pinapatakbo ng NI Railways (Daang-bakal ng KI), isang sangay ng Translink na pagmamay-ari ng pamahalaan. Sa Kalakhang Britanya, isinapribado ang Britanikong Daang-bakal noong mga taong 1994 at 1997. Ang Network Rail (Ugnayang Daang-bakal) ang nagmamay-ari at nagpapatakbo ng mga kanang ari-arian (karil, tanda, atb.). Tinatayang may 20 pribadong Samahan ng mga Nagsasagawa sa Tren (kabilang ang East Coast na pagmamay-ari ng pamahalaan) na nagpapatakbo sa mga treng pantaong-sakay at naglululan ng mahigit 18,000 na taong-sakay araw-araw. Mayroon ding tinatayang 1,000 treng pang-karga ang tumatakbo araw-araw. Gugugol ang pamahalaan ng NK ng £20 sanggatos sa pagsasagawa ng HS2, isang daang-bakal na pangmatulin. Ito ay matatapos sa 2025.[201]
Simula noong Oktubre 2009 hanggang Setyembre 2010, ang mga paliparan sa NK ay tumanggap ng kabuuang 211.4 angaw na taong-sakay. Sa panahong yaon, ang tatlong pinakamalalaking paliparan ay ang Paliparan ng Londres-Heathrow (65.6 angaw na taong-sakay), Paliparan ng Gatwick (31.5 angaw na taong-sakay), at Paliparan ng Londres-Stansted (18.9 angaw na taong-sakay). Ang Paliparan ng Londres-Heathrow, na matatagpuan 24 km mula sa kanluran ng punong-lungsod, ang may pinakamabigat na trapiko ayon sa pandaigdigang taong-sakay sa buong daigdig. Ito rin ang nagsisilbing pangunahing himpilan ng pambansang eroplano, British Airways. Gayon din ang BMI, at Virgin Atlantic.[202]
Kusog[baguhin | baguhin ang batayan]
Noong 2006, ang NK ang ika-9 sa pinakamalaking taga-ubos at ika-15 sa tagalikha ng kusog sa buong daigdig.[203] Matatagpuan dito ang mga ilan sa mga malalaking kompanya ng langis. Kabilang dito ang dalawa sa anim na "supermajor" sa langis at gas—ang BP at Royal Dutch Shell, at ang BG Group.[204][205] Noong 2011, 40% ng kuryente ng NK ay nilikha ng gas, 30% ng uling, 19% ng lakas nukleyar, at 4.2% ng hangin, idro, biofuel, at mga basura. Noong 2009, nakalikha ang NK ng 1.5 angaw na barilyes kada araw ng langis at nakaubos ito ng 1.7 angaw na barilyes kada araw. Kumakaunti na ang paglikha ng langis kaya ang NK ay nagiging isa nang taga-angkat ng langis simula 2005. Noong 2009, 66.5% ng langis na naka-imbak ay inangkat.[206]
Noong 2009, ang NK ang ika-13 pinakamalaking tagalikha ng likas na gas sa buong daigdig, at ang pinakamalaki sa buong SE. Kumakaunti na rin ang paglikha nito at nagiging taga-angkat na ito simula noong 2004. Noong 2009, kalahati ng mga gas sa Britanya ay inangkat. Inaasahang dadalas pa ang pag-angkat sa 75% sa 2015 dahil nauubos na ang mga imbak nito sa bansa.
Ang paglikha ng uling ay naging mahalaga sa agimat ng bansa noong ika-19 at ika-20 dantaon. Noong gitnang pultaong-70, 130 angaw na tonelada ng uling ang nalilikha taon-taon. Hindi ito bumababa sa 100 angaw na tonelada hanggang noong 1980. Noong pultaong-80 hanggang 90, lubusang lumiit ang kalalang ng uling. Noong 2011, nakakalikha na lamang ang bansa ng 18.3 angaw na toneladang uling. Noong 2005, nakatuklas ito ng 171 angaw na toneladang imbak ng panumbalikang uling. Ayon sa Kapamahalaan sa Uling, maaari pa itong makalikha ng 7 hanggang 16 na sanggatosg toneladang uling sa pamamagitan ng paggagas sa uling sa ilalim ng lupa o fraking. Bukod dito, ayon sa kasalukuyang bilis ng pag-ubos ng uling ng bansa, maaari pa itong tumagal ng 200 hanggang 400 taon. Ngunit isang alintana sa kalikasan at lipunan ang maaaring mangyari kung ang mga kemikal ay mahalo sa hapag-tubigan at may mga mahihinang paglindol na maaaring makawasak ng mga bahay.[207][208]
Noong mga huling taon ng pultaong-90, ang lakas nukleyar ay nakatulong sa tinatayang 25% ng kabuuang paglikha ng kuryente kada taon. Ngunit ito ay unti-unting bumababa dahil ang mga lumang gusaling lumilikha nito ay ipinasara. Noong 2012, may 16 na reaktor ang nakapaglilika ng 19% ng kuryente ng bansa. Lahat ng mga ito, maliban sa isa, ay maisasara sa 2023. 'Di tulad ng Alemanya at Hapon, binabalak ng NK na magtayo ng mga bagong salinlahing gusaling nukleyar sa 2018.
Talasantauhan[baguhin | baguhin ang batayan]
Nagsasagawa ng sabayang lahatambilang sa buong NK kada sampung taon.[209] Ang Tanggapan sa Pambansang Palaulatan ang nananagot sa pagtipon ng mga datos sa Ingglatera at Gales, ang Tanggapan sa Pangkalahatang Talaan ng Eskosya naman sa Eskosya, at ang Sangay sa Palaulatan at Pananaliksik ng Kahilagaang Irlanda naman sa Kahilagaang Irlanda.[210] Noong lahatambilang ng 2011, ang kabuuang santauhan ng bansa ay 63,181,775. Ito ang ikatlo sa pinakamalaki sa Samahang Europeo, ika-lima sa Kapamansaan, at ika-21 sa buong daigdig. Ang taong 2010 ang ikatlong taong sunud-sunod kung kailan ang paglaki ng santauhan ay dahil sa likas na paglaki nito sa halip na sa pangmatagalang pandarayuhan. Sa pagitan ng taong 2001 at 2011, lumaki ang santauhan nang humigit kumulang 0.7% kada taon. Maiihambing ito sa 0.3% noong mga taong 1991 hanngang 2001, at 0.2% noong 1981 hanggang 1991. Pinatibayan ng lahatambilang noong 2011 na ang bahagi ng santauhan na may edad 0-14 ay halos nangalahati (31% noong 1911 sa 18% noong 2011), habang ang may edad na 65 pataas ay naging mahigit makatatlo (mula 5% sa 16% ngayon). Tinatayang matarik na tataas ang bilang ng mga taong may edad 100 pataas sa mahigit 626,000 sa 2080.[211]
Ang santauhan sa Ingglatera noong 2011 ay nasa 53 angaw. Isa ito sa mga may pinakamakakapal na santauhan sa buong daigdig, na may 38 katao kada kilometrong parisukat noong kalagitnaan ng 2003. Matatagpuan ang karamihan ng santauhan nito sa Londres at sa timog-silangang bahagi nito.[212] Ang Eskosya naman ay may santauhang 5.3 angaw,[213] ang Gales na may 3.06 angaw, at Kahilagaang Irlanda ay may 1.81 angaw. Sa pagtatanto, ang santauhan ng Ingglatera ang pinakamabilis lumaki sa buong NK noong 2001 hanggang 2011. Ito ay umakya sa 7.9%
Noong 2009 ang kabuuang bilang ng naiisilang kada mag-asawa (KBN) sa bansa ay 1.94 mga bata kada babae. Kahit lumalaki ang santauhan dahil sa bilang ng naisisilang na buhay, maituturing pa ring napakababa nito kung ihahambing noong 'dagundong ng mga sanggol' kung kailan ang bilang ay 2.95 mga bata kada babae noong 1964. Noong 2010, naitala ng Eskosya ang pinakamababa nitong KBN - 1.75. Sinusundan ito ng Gales sa 1.98, Ingglatera sa 2.00 at Hilagang Irlands sa 2.06.[214] Tinataya ng pamahalaan na mayroong 3.6 angaw na mga bakla sa Britanya. Binubuo nito ang 6% ng santauhan.[215]
Mga Pangkat-lahi[baguhin | baguhin ang batayan]
| Pangkat-lahi | Santauhan | % ng kabuuan* |
|---|---|---|
| Britanikong Puti | 50,366,497 | 85.67% |
| Ibang Puti | 3,096,169 | 5.27% |
| Indyo | 1,053,411 | 1.8% |
| Pakistani | 977,285 | 1.6% |
| Puting Irlandes | 691,232 | 1.2% |
| May Halong lahi | 677,117 | 1.2% |
| Karibeng Itim | 565,876 | 1.0% |
| Aprikanong Itim | 485,277 | 0.8% |
| Bangladeshi | 283,063 | 0.5% |
| Ibang Asyano (di-Tsino) | 247,644 | 0.4% |
| Tsino | 247,403 | 0.4% |
| Iba pa | 230,615 | 0.4% |
| Ibang Itim | 97,585 | 0.2% |
| * Bahagdan ng kabuuang santauhan ng UK, ayon sa lahatambilang ng 2001 | ||
Ayon sa kasaysayan, pinaniniwalaang ang mga katutubong ninuno ng mga Britaniko ay nagbuhat sa iba't-ibang pangkat-etniko na nanirahan dito noong ika-11 dantaon: ang mga Selta, Romano, Angglosahon, Nordiko, at ang mga Normando. Ang lahing Gales ay maaaring ang pinakamatandang pangkat sa NK.[218] Ipinakikita sa mga kamakailang pag-aaral sa pala-angkanan na mahigit 50 bahagdan ng pangkat-hene ng Ingglatera ay binubuo ng Alemanikong Y-kulaylawas.[219] Ngunit ayon din sa ibang mga bagong pag-aaral sa pala-angkanan, sinasabing "tinatayang 75 bahagdan ng mga ninuno ng makabagong Britaniko ay nanirahan sa kapuluang Britaniko noong mga nakalipas na 6,200 taon, sa panimula ng Panahong Bato o Neolitiko". Sinasabi rin na ang mga Britaniko at ang mga lahing Basko ay iisa ang kinaninunuan.[220][221]
Ang NK ay may kasaysayan ng maliliit na pandarayuhan ng mga di-puti. Ang Liverpool ang may pinakamatandang santauhan ng mga Itim na nagsimula pa noong 1730. Ito rin ang may pinakamatandang pamayanang Tsino sa buong Europa, na nagsimula pa noong pagdating ng mga namamalakayang Tsino noong ika-19 na dantaon. Noong 1950, maaaring may kulang-kulang na 20,000 na di-puting naninirahan sa Britanya, na karamiha'y isinilang sa labas ng bansa.[222]
Simula noong 1945, ang malakihang pandarayuhan ng mga taga-Aprika, Karibe, at Timog Asya ang pamana ng ugnayan na hinubog ng Sasakhari ng Britanya. Simula 2004, ang pandarayuhan naman ng mga bagong kasapi sa SE sa Gitna at Silanganang Europa ang nagpalaki ng santauhan sa pangkat-etniko na ito, ngunit simula 2008, bumabaligtad ang takbo nito dahil marami sa kanila ang nagsisibalikan na sa kani-kanilang bayan. Dahil dito, lubhang lumiit ang pangkat na ito.[223] Simula 2001, 92.1% ng santauhan ay napapabilang sa mga Puti, at ang nalalabing 7.9% %[224] ay may halo o napapabilang sa isang maliit na pangkat-etniko.
Malaki ang pagkakaiba-iba ng mga lahi sa NK. Ayon sa lahatambilang ng 2001, 30.4% ng santauhan sa Londres[225] at 37.4% sa Leicester[226] ay tinatayang napapabilang sa mga di-puti, samantalang kulang-kulang 5% ng santauhan ng Hilagang Silangang Ingglatera, Gales, at sa Timog Kanluran ay napapabilang sa mga maliliit na pangkat-etniko.[227] Simula 2011, 26.5% ng nasa mababang paaralang pampubliko at 22.2% ng nasa mataas na paaralang pampubliko ay kasapi sa isang maliit na pangkat-etniko.[228]
Noong 2009,[229] tinatayang lumaki ang bilang ng mga di-puti sa Ingglatera at Gales ng 38%, mula 6.6 angaw noong 2001 sa 9.1 angaw noong 2009.
Ang pangkat na may pinakamabilis ang paglaki ay ang mga lahing may halo. Nangalawa ang bilang nito mula 672,000 noong 2001 sa 986,600 noong 2009.
Sa magkatulad na panahon, naitala ang pagbaba ng mga bilang ng Britanikong Puti. Bumaba ito ng 36,000 katao.[230]
Mga Wika[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang opisyal na wika ng NK ay Inggles (Inggles Britaniko) (de facto). Ito ay isang Kanlurang Alemanikong wika na nagmula sa Sinaunang Inggles at naglalaman ng maraming wikang hiram mula sa Sinaunang Nordiko, Pranses Normando, Griyego, at Latin. Unang lumaganap ang wikang Inggles dahil sa Sasakhari ng Britanya mula ika-17 hanggang kalagitnaan ng ika-20 dantaon, at pagkatapos, dahil sa pangingibabaw ng Nagkakaisang Pamahalaan. Ito rin ang naging pangunahing pandaigdigang wika ng negosyo at malawakang tinuturo bilang pangalawang wika.[232]
Mayroon ding apat na Wikang Selta ang ginagamit sa bansa. Ito ang mga Gales, Irlandes, Geliko Eskoses, at Korniko. Ang unang tatlo ay kinikilala bilang rehiyonal o wikang pagkamunti na pinangangalagaan at itinataguyod ng batas Europeo, samantalang ang Korniko naman ay kinikilala ngunit hindi pinangangalagaan. Ayon sa lahatambilang ng 2001, mahigit sa isang-kalima (21%) ng santauhan ng Gales ang nagsabi na marunong silang mag-Gales.[233] Tumaas ito ng 18% mula noong lahatambilang ng 1991.[234] Bukod dito, tinatayang mayroong 200,000 nagwiwika ng Gales ang nakatira sa Ingglatera.[235] Sa lahatambilang ring yaon, 167,487 katao (10.4%) sa Kahilagaang Irlanda ang nagsabing "may alam o dunong din silang mag-Irlandes" (tingnan ang Wikang Irlandes sa Kahilagaang Irlanda). Halos lahat nang nagsabi nito ay mula sa makabansang santauhang Katoliko. Mahigit sa 92,000 katao sa Eskosya (o 'di tataas sa 2% ng santauhan) ay may kakayanang magwika ng Geliko, ang 72% nito ay ang mga nakatira sa Labasang Hebrides.[236] Ang mga bilang ng mga mag-aaral na tinuturuan ng Gales, Geliko Eskoses, at Irlandes ay tumataas din.[237] Sa mga santauhang nandarayuhan, iilang Geliko Eskoses ay winiwika pa rin sa Kanada (pangunahin sa Bagong Eskosya at Pulo ng Tangos Breton), at Gales sa Patagonya sa Arhentina.
Ang Eskoses ay isang wikang nagbuhat sa sinaunang Hilagang Gitnang Inggles. Hindi ito gaanong kinikilala pati na rin ang sangay nitong Eskoses-Ulster sa Kahilagaang Irlanda. Sa ngayon, walang pangako na pangalagaan at pag-ibayuhin ang wikang ito.[238]
Sa Ingglatera, sapilitan ang pag-aaral ng pangalawang wika sa mga may edad 14 pababa,[239] at edad 16 pababa naman sa Eskosya. Ang Pranses at Aleman ang dalawang pinakakaraniwang tinuturong pangalawang wika sa Ingglatera at Eskosya. Sa Gales, lahat ng mga mag-aaral na may gulang16 pababa ay tinuturuan ng Gales, o bilang isang pangalawang wika.[240]
Pananampalataya[baguhin | baguhin ang batayan]
Iba't ibang anyo ng Kristiyanismo ang nangibabaw sa bansa sa mahigit 1,400 taon.[241] Bagaman ayon sa pagsusuri, karamihan ng mga mamamayan ay napapabilang sa Kristiyanismo, ang dumadalo sa misa ay lubusang bumagsak simula noong kalagitnaan ng ika-20 dantaon.[242] Ang pandarayuhan at pagbabago sa santauhanin ay nakapagpabago sa pag-usbong ng ibang pananampalataya, lalo na ang Islam.[243] Dahil dito, mapupunang ang NK ay isang lipunang may maraming pananampalataya,[244] banwahanin,[245] o Kristiyanong makabago.[246]
Sa lahatambilang ng 2001, 71.6% ang nagsabing sila ay Kristiyano. Sinusundan ito ng (ayon sa bilang ng nananampalataya) Islam (2.8%), Hinduismo (1.0%), Sikismo (0.6%), Hudaismo (0.5%), Budismo (0.3%), at iba pang pananampalataya (0.3%).[247] Ang 15% naman ay nagsabing sila ay walang pananampalataya, at 7% naman ang nagsabing wala silang pinipiling pananampalataya.[248] Isang pagsusuri ng Tearfund noong 2007 ang nagpakita na isa sa sampung Britaniko lamang ang nagsisimba linggu-linggo.[249]
Ang (Anglikanong) Simbahan ng Ingglatera ang pambansang pananampalataya ng Ingglatera.[250] Mayroon itong panatilihang kinatawan sa Batasan, at ang hari ng Britanya ang Kataas-taasang Tagapamahala nito.[251] Sa Eskosya, ang Presbiteryanong Simbahan ng Eskosya ang kinikilalang pambansang simbahan. Hindi ito sumasailalim sa pamahalaan, at ang mga hari ng Britanya ay karaniwang kasapi lamang. Ang mga hari ay kailangang manumpa na sa kanyang pagkakaluklok, pananatilihin at pangangalagaan niya ang pananampalatayag Protestante at ang Pamahalaang Simbahan ng Presbiteryano".[252][253] Ang Anglikanong Simbahan ng Gales ay nabuwag noong 1920. Nabuwag din noong 1870 ang Anglikanong Simbahan ng Irlanda. Bago pa man ang pagkakahati sa Irlanda, walang tinatag na simbahan sa Kahilagaang Irlanda.[254] Kahit walang mababatid sa lahatambilang ng 2001 ukol sa uri ng pananampalatayang Kristiyano, tinataya ng Ceri Peach na 62% ng mga Kristiyano ay Angglikano, 13.5% ay Romano Katoliko, 6% ay Presbiteryano, 3.4% ay Metodista, kabilang ang ibang maliliit na Protestanteng pangkat tulad ng Open Brethren, at mga simbahan ng Ortodokso.[255]
Pandarayuhan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay nakaranas ng sunud-sunod na pandarayuhan. Ang Malawakang Kagutuman sa Irlanda ay nagbunsod ng malamang isang angaw na katao na nandayuhan sa NK.[256] Mahigit sa 120,000 Polakong datihang-kawal ang nanirahan sa Britanya matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig.[257] Simula rin noon, marami ring mga pandarayuhang naganap buhat sa mga kasalukuyan at dating sakupbayan nito. Ito ay bahagi ng pamana ng sasakhari at bahagi na rin ng kakulangan sa manggagawa. Karamihan sa kanila ay nagbuhat sa Karibe at sa kalupalupan ng Indiya.[258]
Ang kamakailang takbo ng pandarayuhan ay nagbubuhat sa mga manggagawang galing sa mga bagong kasapi ng SE sa Silanganang Europa. Noong 2010, mayroon 7 angaw na banyagang-silang na naninirahan sa bansa o 11.3% ng kabuuang santauhan. Ang 4.76 angaw (7.7%) dito ay isinilang sa labas ng SE, at 2.24 angaw (3.6%) ay isinilang sa ibang kasapi ng SE.[259] Ang sukat ng mga banyagang-silang sa NK ay nanatiling mas maliit kaysa sa ibang maraming bansa ng Europa.[260] Ang pandarayuhan ay nakapagpapalaki ng lumalaki nang santauhan ng bansa.[261] Sa pagitan ng taong 1991 at 2001, tinatayang kalahati ng paglaki ng santauhan ay maipapabilang sa mga dayo at sa mga anak nitong isinilang sa NK. Ayon sa pag-aaral ng Tanggapan ng Pambansang Palaulatan (TPE), mayroong kabuuang 2.3 angaw na dumayo sa bansa sa loob ng 15 taon mula 1991 hanggang 2006.[262][263] Tinataya ring ang pandarayuhan ay magdaragdag ng panibagong 7 angaw na katao sa santauhan ng bansa sa 2031,[264] bagaman pinagtatalunan pa ang tunay na bilang nito.[265] Inulat din ng TPE na ang bilang ng pandarayuhan ay umakyat ng 21% (o 239,000 katao) simula 2009 hanggang 2010.[266] Noong 2011, tumaas ito ng 251,000 o sa bilang ng pandarayuhan na 589,000. Samantala, ang bilang ng taong nangingibang-bansa (sa mahigit na 12 buwan) ay 338,000.[267]
Mayroong 195,046 na banyaga ang naging mamamayan ng Britanya noong 2010. 54,902 naman noong 1999.[268] Naitala naman na may 241,192 katao ang binigyang karapatan na manatiling manirahan noong 2010, 51% nito ay buhat sa Asya, at 27% naman buhat sa Aprika.[269] Ayon sa opisyal na Palaulatan ng 2011, 25.5% ng mga sanggol sa Ingglatera at Gales ang isinilang ng mga magulang na ipinanganak naman sa labas ng bansa.[270]
Ang mamamayan ng Samahang Europeo, kabilang ang NK, ay may karapatang manirahan at maghanap-buhay sa alinmang kasapi ng samahan.[271] Dumulog ang NK sa panandaliang paghihigpit sa mga mamamayan ng Romanya at Bulgarya na sumapi sa samahan noong Enero 2007.[272] Ayon sa pagsasaliksik ng Surian sa Patakarang Pandarayuhan para sa Lupon ng Pagkakapantay-pantay at Karapatang Pantao, mayroong 1.5 angaw na manggagawa na nagbuhat sa mga bagong kasapi ng SE ang dumayo sa bansa noong Mayo 2004 hanggang Setyembre 2009. Ang dalawang-katlo rito ay mga Polako, ngunit karamihan sa kanila ay nagsiuwian na. Dahil dito, umakyat ng 700,000 ang mga dumayo sa bansa sa panahong iyon.[273] Dahil sa pag-urong ng agimat noong 2000, nabawasan ang panggayak ng mga Polako sa pandarayuhan sa NK,[274] at ito ay naging panandalian.[275] Noong 2009, sa kauna-unahang pagkakataon simula nang paglawak ng SE, mas marami ang umalis kaysa dumating ng bansa ang mga nagbuhat sa walong bansa ng gitna at silanganang Europa na sumapi sa samahan noong 2004. Noong 2011, ang mamamayan ng bagong kasapi ng samahan ay bumubuo ng 13% ng mga dumadayo sa bansa.
Nagpanimula ang pamahalaan ng NK ng isang pamamaraang pandarayuhan ayon sa puntos para sa mga mamamayang nasa labas ng Pook Pang-agimat ng Europa. Pinalitan nito ang dating panukala kabilang ang Pagkukusa sa Bagong Kakayahan ng pamahalaan ng Eskosya.[276] Noong Hunyo 2010, nagpanimula ang pamahalaan ng panandaliang hangganan na 24,000 sa pandarayuhang magbubuhat sa labas ng SE. Binalak nito ang pagpigil ng pagpasok ng mga ito, ngunit ginawa na rin itong panatilihan nong Abril 2011.[277] Ang pagpapatupad ng hangganan ay nagdulot ng alitan. Minungkahi ng isang kalihim sa negosyo, si Vince Cable na sinasaktan nito ang pagnenegosyo sa Britanya.[278]
Ang pangingibang-bansa ay naging mahalagang bahagi ng lipunan noong ika-19 na dantaon. Sa pagitan ng taong 1815 at 1930, tinatayang 11.4 angaw na katao ang nangibang-bansa galing Britanya, at 7.3 angaw naman galing Irlanda. Pinakapakita ng mga pagtataya na sa pagtatapos ng ika-20 dantaon, mayroong mga 300 angaw na katao na may lahing Britaniko at Irlandes ang panatilihang naninirahan sa ibang bahagi ng daigdig.[279] Sa ngayon, hindi bababa sa 5.5 angaw na katao na isinilang sa bansa ang naninirahan sa ibang bansa,[280][281] karamihan sa kanila ay nasa Australya, Espanya, Nagkakaisang Pamahalaan, at Kanada.[282]
Katuruan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang pamamahala sa katuruan sa Nagkakaisang Kaharian ay ginawad sa bawat bansa nito kaya may kanya-kanya itong pamamaraan. Kung ang katuruan sa Ingglatera ay pananagutan ng Kalihim ng Pamahalaan sa Katuruan, ang pang-araw-araw na pamamahala at pananalapi ng mga pampublikong paaralan ay pananagutan naman ng kapamahalaang pampook.[283] Unti-unting nagsimula ang katuruang walang-bayad sa pagitan ng taong 1870 at 1944.[284][285] Sa ngayon, sapilitan ang katuruan sa mga batang may edad lima hanggang labing-anim (15 kung ipinanganak ng Hulyo o Agosto). Noong 2011, inilagay ng Mga Takbo sa Pandaigdigang Pag-aaral ng Matematika at Agham ang mga mag-aaral na may gulang na 13-14 sa Ingglatera at Gales na ika-10 sa pinakamagaling sa buong daigdig sa matematika, at ika-9 naman sa agham.[286]
Karamihan ng mga kabataan ay nag-aaral sa pampublikong paaralan. Mangilan-ngilan dito ay pumipili ayon sa kakayahang talino. Dalawa sa sampung pinakamagagaling ayon sa GCSE noong 2006 ay mga pampublikong paaralang pambalarila. Mahigit sa kalahati ng mga mag-aaral sa mga nangungunang pamantasan ng Cambridge at Oxford ay nanggaling sa mga pampublikong paaralan.[287]
Bagaman bumaba ang bilang ng mga batang nag-aaral sa pribadong paaralan sa Ingglatera, tumaas ang bahagi nito sa mahigit 7%.[288] Noong 2010, mahigit sa 45% ng mga pook sa Pamantasan ng Oxford at 40% sa Pamantasan ng Cambridge ay sinasaklawan ng mga mag-aaral na galing sa pribadong paaralan kahit binubuo lamang nila ang 7% ng santauhan.[289]
Ang mga pamantasan sa Ingglatera ay kabilang sa mga pinakamagagaling sa buong daigdig. Ang Pamantasan ng Cambridge, Pamantasan ng Oxford, Pamantasang Dalubhasaan ng Londres, at Dalubhasaang Imperyal ng Londres ay nakalagay sa unang 10 ng QS World University Rankings (Paghahanay sa Pandaigdigang Pamantasan ng QS) noong 2010. Nangunguna ang Pamantasan ng Cambridge.[290]
Ang katuruan sa Eskosya ay pananagutan ng Tagpamahalang Kalihim sa Katuruan at Habambuhay na Kaalaman, samantalang ang pang-araw-araw ng pangangasiwa at pananalapi ng mga pampublikong paaralan ay pananagutan ng mga kapamahalaang pampook. Dalawang pampublikong di-pangkagawarang kinatawan ang may mahalagang gampanin sa katuruang Eskoses. Ang Kapamahalaan sa Pagsusuri ng Eskosya ay may pananagutan sa paglinang, pagbigay-dangal, pagbigay-halaga, at pagbigay-katibayan sa lahat ng mga pagusuri liban sa mga katibayang binibigay sa mataas na paaralan, dalubhasaan sa lalong pag-aaral at iba pang paaralan.[292] Ang Pagkatuto at Pagtuturo sa Eskosya ay nagbibigay payo, yamang-tao, at paglilinang sa mga propesyonal sa katuruan.[293] Unang isinabatas ng Eskosya ang sapilitang katuruan noong 1496.[294] Ang sukat ng mag-aaral na nag-aaral sa pribadong paaralan ay mahigit 4% lamang at ito'y mabagal na umaakyat.[295] Walang binabayarang matrikula ang mga mag-aaral sa mga pamantasan sa Eskosya dahil tinaggal ito noong 2001. Tinanggal din noong 2008 ang multa sa mga bigay-kayang gradweyt.[296]
Ang Pamahalaan ng Gales ang may pananagutan sa katuruan sa Gales. Karamihan sa mga mag-aaral ay lubusan o bahaginang tinuturuan sa wikang Gales. Ang pagtuturo sa wikang Gales ay sapilitan hanggang sa edad 16.[297] Bilang bahagi ng patakarang bumuo ng isang bilingual na Gales, binabalak ng palawigin ang batas na umiiral sa mga paaralang nagtuturo sa wikang Gales.
Ang katuruan sa Kahilagaang Irlanda ay pananagutan ng Tagapangasiwa ng Katuruan at ng Kagawaran sa Pagkakawani at Kaalaman. Samantala ang mga pananagutang pampook ay pinangangasiwaan ng limang kapulungan sa katuruan at silid-aklatan ayon sa kanilang takdang pook. Ang Kapulungan sa Kurikulum, Pagsusulit, at Paghahalaga (KKPP) ay ang kinatawang may pananagutan sa pagpapayo sa pamahalaan ukol sa kung ano ang dapat ituro sa mga paaralan sa Kahilagaang Irlanda, pagsusubaybay sa mga pamantayan, at pagbibigay karangalan.[298]
Kalusugan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang pamamahala sa kalusugan ng Nagkakaisang Kaharian ay ginawad sa bawat bansa ng NK kaya ito ay may kanya-kanyang pamamaraan ng pampribado at pampublikong pangangalaga sa kalusugan. Kabilang din dito ang panghalili, pangkabuuan, at pang-alalay na paggagamot. Ang pampublikong pangangalaga sa kalusugan ay binibigay sa lahat ng panatilihang naninirahan nang walang bayad. Noong 2000, inilagay ng Kapisanan ng Pandaigdigang Kalusugan ang NK sa ika-15 pinakamagaling sa pangagalaga ng kalusugan sa buong Europa, at ika-18 naman sa buong daigdig.[299]
Ang mga nagpapalakad dito ay tinatag sa buong bansa. Tulad ito ng Kapulungan ng Pangkalahatang Medisina, Kapulungan ng Pagnanars at Pangungumadrona, at iba pang mga kapisanan tulad ng Maharlikang Dalubhasaan. Ang pananagutang kabanwahan at pagsasagawa ng pangangalaga sa kalusugan ay matatagpuan sa apat na pambansang tagapagpaganap; ang kalusugan sa Ingglatera ay pananagutan ng pamahalaan ng NK; kalusugan sa Kahilagaang Irlanda ay pananagutan ng Tagapagpaganap ng Kahilagaang Irlanda; kalusugan sa Eskosya ay pananagutan ng Pamahalaang Eskoses; at ang kalusugan sa Gales ay pananagutan ng Pamahalaan ng Kapulungang Gales. Bawat Pambansang Palingkuran sa Kalusugan ay may iba't ibang patakaran at pangangailangan na kadalasa'y nauuwi sa pagkasalangsang.[300][301]
Simula 1979, ang paggugol sa kalusugan ay lubusang tinaas upang mailapit ito sa pamantayan ng Samahang Europeo.[302] Ginugugol ng NK ang tinatayang 8.4% ng KGK nito sa kalusugan. Ito ay 0.5% mas mababa sa pamantayan ng Kapisanan para sa Pakikipagtulungan sa agimat at Pagpapaunlad, at 1% mas mababa naman sa pamantayan ng Samahang Europeo.[303]
Kalinangan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang kalinangan ng Nagkakaisang Kaharian ay bunga ng maraming bagay: ang katayuan ng bansa bilang isang pulo; ang kasaysayan nito bilang kanluraning demokrasyang liberal at isang makapangyarihang bansa; at bilang isang samahang kabanwahan ng apat na bansa na bawat isa ay pinangangalagaan ang katangi-tangi nitong kaugalian at pagsasagisag. Dahil sa Sasakhari ng Britanya, makikita ang kalinangan nito sa wika, kalinangan, at sa pamamaraang matwid ng karamihan ng mga dating sakubayan nito tulad ng Australya, Kanada, Indiya, Irlanda, Bagong Selanda, Timog Aprika, at ang Nagkakaisang Pamahalaan. Dahil sa mahahalagang pangingibabaw nito sa kalinangan, matatawag na isang "kalinangang makapangyarihan" ang Nagkakaisang Kaharian.[304][305]
Panitikan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang 'panitikang Britaniko' ay sinasaklaw ang panitikang kaugnay sa Nagkakaisang Kaharian, Pulo ng Man, at sa Kapuluang Bangbang. Karamihan ng panitikang Britaniko ay nasa wikang Inggles. Noong 2005, mayroong mga 206,000 aklat ang nailathala sa Nagkakaisang Kaharian. At noong 2006, ito ang may pinakamaraming nalathalang aklat sa buong daigdig.
Si William Shakespeare, isang mangangatha ng palabas dulaan at manunula, ang tinuturing na pinakadakilang makata ng buong panahon.[306][307][308] Pinapahalagahan din ang kanyang mga kasabayan tulad ni Christopher Marlowe at Ben Jonson. Ang mga makabagong mangangatha ng palabas dulaan na sina Alan Ayckbourn, Harold Pinter, Michael Frayn, Tom Stoppard at David Edgar ay pinagsasama-sama ang mga sangkap ng suryalismo, pagmakatotohanan, at radikalismo.
Bantog din ang mga manunulat na sina Geoffrey Chaucer (ika-14 na dantaon), Thomas Malory (ika-5 dantaon), Ginoong Thomas More (ika-16 na dantaon), John Bunyan (ika-17 dantaon), at John Milton (ika-17 dantaon). Noong ika-18 dantaon, ang mga tagapanguna ng makabagong nobela ay sina Daniel Defore (may-akda ng Robinson Crusoe) at Samuel Richardson. Lalo pa itong binago noong ika-19 na dantaon nina Jane Austen, ang mangangathang gotiko na si Mary Shelley, pambatang manunulat na si Lewis Carroll, ang Mag-aateng Brontë, ang panlipunang manunulat na si Charles Dickens, ang naturalistang si Thomas Hardy, ang makatotohanang si George Eliot, ang mapangitaing manunula na si William Blake, at ang romantikong manunula na si William Wordsworth. Ang mga manunulat ng ika-20 dantaon naman ay kinabibilangan nina H. G. Wells, ang mangangathang kathang-agham, ang mga manunulat ng sikat na mga pambatang salaysay na sina Rudyard Kipling, A. A. Milne (ang may-akda ng Winnie-the-Pooh), Roald Dahl, at Enid Blyton; ang pinagtatalunang si D. H. Lawrence; ang makabagong si Virginia Woolf; ang manunuyang si Everlyn Waugh; ang manghuhulang mangangatha na si George Orwell; ang mga sikat na mangangatha na sina W. Somerset Maugham at Graham Greene; ang manunulat ng krimen na si Agatha Cristie (ang pinakamabentang mangangatha ng buong panahon);[309] si Ian Fleming (ang may-akda ng James Bond); ang mga manunulang sina T.S. Eliot, Philip Larkin, at Ted Hughes; at ang mga tagimpang manunulat na sina J. R. R. Tolkien, C. S. Lewis at J. K. Rowling.
Ang mga ambag ng Eskosya ay ang maniniktik na manunulat na si Arthur Conan Doyle (may-akda ng Sherlock Holmes), mga panitikang romantiko ni Ginoong Walter Scott, ang pambatang manunulat na si J. M. Barrie, ang mga epikong pangangahas ni Robert Louis Stevenson, at ang pinakabantog na manunula na si Robert Burns. Kamakailan, ang makabao at makapamansang sina Hugh MacDiarmid at Neil M. Gunn ay nakapag-ambag sa Renasimyentong Eskoses. Nakapanghihilakbot naman ang mga akda ni Ian Rankin at Iain Banks. Naging kauna-unahang Lungsod ng Panitikan ng UNESCO ang Edimburgo.[310]
Ang pinakatandang tula sa Britanya ay ang Y Gododdin na sinulat sa Yr Hen Ogledd ("Matandang Hilaga") noong mga huling taon ng ika-6 na dantaon. Ito ay sinulat sa Kumbriko o Matandang Gales. Isa ito sa mga unang tula na binanggit si Haring Arturo.[311] Simula noong ika-7 dantaon, nawala ang ugnayan sa pagitan ng Gales at Matandang Hilaga. Lumipat ang pagkakatuon ng kalinangang wikang Gales sa Gales, kung saan napalinang ni Geoffrey ng Monmouth ang mga alamat na nauukol kay Haring Arturo.[312] Ang pinakatanyag na manunula ng Gitnang Panahon sa Gales ay si Dafydd ap Gwilym (1320-1370). Ang nilalaman ng kanyang mga tula ay ukol sa kalikasan, pananampalataya, at pag-ibig. Tinuturing siyang isa sa mga pinakadakilang manunula sa Europa noong kanyang panahon.[313] Hanggang sa mga huling taon ng ika-19 na dantaon, ang karamihan ng Panitikang Gales ay matatagpuan sa Gales at ang mga tuluyan nito ay kadalasang nauukol sa pananampalataya. Tinuturing si Daniel Owen bilang kauna-unahang mangangatha sa wikang Gales. Inilathala nito ang Rhys Lewis noong 1885. Kapwa mga Tomas ang pinakatanyag na manunula ng AnggloGales. Si Dylan Thomas ay naging tanyag sa magkabilang-baybayin ng Atlantiko noong kalagitnaan ng ika-20 dantaon. Ang mga nangungunang mangangathang Gales sa ika-20 dantaon ay sina Richard Llewllyn at Kate Roberts.[314][315]
Ang mga manunulat sa ibang bansa, lalo na sa Kapamansaan, Republika ng Irlanda, at sa Nagkakaisang Pamahalaan, ay nanirahan at nakapag-hanap-buhay sa NK. Napabibilang dito sina Jonathan Swift, Oscar Wilde, Bram Stoker, George Bernard Shaw, Joseph Conrad, T.S. Eliot, Ezra Pound, at kamakailan sina Kazuo Ishiguro at Salman Rushdie.[316][317]
Tugtugin[baguhin | baguhin ang batayan]
Maraming gawi ng tugtugin ang tanyag sa NK, mula sa mga katutubong tugtuging lipi ng Ingglatera, Gales, Eskosya, at Kahilagaang Irlanda, hanggang sa tugtuging heavy metal. Ang ilan sa mga tanyag na manlilikha ng tugtuging klasiko ay sina William Byrd, Henry Purcell, Lakan Edward Elgar, Gustav Holst, Sir Arthur Sullivan (na pinakatanyag noong kasama niya ang libretistang si Lakan W. S. Gilbert), Ralph Vaughan Williams at si Benjamin Britten, ang tagapanguna ng makabagong Britanikong opera. Si Lakan Peter Maxwell Davies ang nangungunang Maestro ng tugtugin ng Haribini sa kasalukuyan. Ang NK ay tanyag din sa mga sinponikong orkestra at pulutong ng mga mang-aawit tulad ng Sinponikong Orkestra ng BBC at ang Sinponikong Pulutong ng mga Mang-aawit ng Londres. Ang mga tanyag na talaytayan ay sina Lakan Simon Rattle, John Barbirolli, at si Lakan Malcolm Sargent. Ang ilan sa mga tanyag na manlalapat ng tugtugin sa sine ay sina John Barry, Clint Mansell, David Arnold, John Murphy, Monty Norman, at si Harry Gregson-Williams. Si George Frideric Handel bagaman ipinanganak bilang Aleman ay naging naturalisadong mamamayan ng Britanya.[321] Ilan sa mga kanyang tanyag na gawa tulad ng Mesiyas ay sinulat sa wikang Inggles.[322] Nagtagumpay naman si Andrew Lloyd Webber sa daigdig ng tanghalang tugtuginl. Ang kanyang mga gawa ay palagiang sumisikat sa West End ng Londres at sa Broadway ng Bagong York.[323]
Ang The Beatles ay nakapagbili ng mahigit isang sanggatosg plaka na nakapagtanyag sa kanila bilang pinakapinupuring banda sa kasaysayang ng tugtuging tanyag.[324] Ang iba pang mga sikat na banda ng tugtuging tanyag sa nakalipas ng 50 taon ay ang The Rolling Stones, Led Zeppelin, Pink Floyd, Queen, Bee Gees, at si Elton John. Lahat sila ay nakapagbili ng mahigit 200 angaw na plaka.[325][326][327][328][329][330] Ang Gawad Britaniko ay ang taunang gawaran sa tugtugin ng IPB. Ang ilan sa mga nagawaran ng Kahanga-hangang Ambag sa tugtugin ay ang The Who, sina David Bowie, Eric Clapton, Rod Stewart, at ang The Police.[331] Ang ilan sa mga bandang kamakailang nagtagumpay sa buong daigdig ay ang Coldplay, Radiohead, Oasis, Muse, Spice Girls, at si Adele.[332]
Ilang mga lungsod ng bansa ay tanyag sa kanilang tugtugin. Ang mga awit ng mga mang-aawit na galing Liverpool ang nagtala ng may pinakamaraming puntos kada kapita (54) kaysa sa alinmang lungsod sa daigdig.[333] Ang ambag ng Glasgow sa tugtugin ay kinilala noong 2008 nang ito ay binansagan bilang Lungsod ng tugtugin ng UNESCO. Ito ay isa sa tatatlong lungsod sa buong daigdig na may ganitong parangal.[334]
Pinagmamasdang Sining[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang kasaysayan ng Britanikong pinagmamasdang sining ay napapabilang sa kasaysayan ng kanluraning sining. Ang mga pangunahing Britanikong pintor ay ang mga Romantikong sina William Blake, John Constable, Samuel Palmer, at si J. M. W. Turner; ang mga pintor ng larawan na sina Lakan Joshua Reynolds at Lucian Freud; ang mga pintor ng tanawin na sina Thomas Gainsborough at L. S. Lowry; ang mga tagapanguna ng Kilusan sa Sining at Kagalingan na si William Morris; ang pintor ng mga huwad na si Francis Bacon; ang mga pintor na tanyag na sina Peter Blake, Richard Hamilton at David Hockney; ang magkasanggang sina Gilbert at George; ang pintor na baliwag na si Howard Hodgkin; ang mga manlililok na sina Antony Gormley, Anish Kapoor at si Henry Moore. Noong mga huling taon ng pultaong-80 at 90, pinatanyag ng Galerya ng Saatchi sa Londres ang mga Kabataang Manlilikhang Britaniko na sina Damien Hirst, Chris Ofili, Rachel Whiteread, Tracey Emin, Mark Wallinger, Steve McQueen, Sam Taylor-Wood at ang Magkuyang Chapman.
Ang Maharlikang Linangan sa Londres ay isang kapisanan sa pagpapaunlad ng pinagmamasdang sining ng Nagkakaisang Kaharian. Ang mga pangunahing paaralan ng sining sa bansa ay ang: anim na paaralan ng Pamantasan ng Sining sa Londres na kinabibilangan ng Dalubhasaan ng Sining at Antangan ng Punong San Martin at Dalubhasaan ng Sining at Antangan ng Chelsea; Goldsmiths, Pamantasan ng Londres; Paaralan ng Palasantingang Sining ng Slade (bahagi ng Pamantasang Dalubhasaan ng Londres); Paaralan ng Sining ng Glasgow; Maharlikang Paaralan sa Sining; at ang Paaralan sa Pagguhit at Palasantingang Sining ng Ruskin (bahagi ng Pamantasan ng Oxford). Ang Surian sa Sining ng Courtauld ang nangunguna sa pagtuturo ng kasaysayan ng sining. Ang mahahalagang galerya ng sining sa bansa ay ang Pambansang Galerya, Pambansang Galerya ng Larawan, ‘’Tate Britain’’ at ‘’Tate Modern’’ (ang pinakatutunguhang galerya sa makabagong sining sa buong daigdig, na may 4.7 angaw na pagtungo kada taon).[335]
Sine[baguhin | baguhin ang batayan]
Marami ang ambag ng NK sa kasaysayan ng sine. Ang Britanikong patnugot na si Alfred Hitchcock, ang siyang gumawa ng pelikulang Vertigo ay maituturing na isa sa pinakamagaling na pelikula sa buong kasaysayan. Si David Lean naman ay maituturing na isa sa mga pinakamahusay na patnugot sa buong kasysayan.[336] Ang iba pang mahahalagang mga patnugot ay sina Charlie Chaplin,[337] Michael Powell,[338] Carol Reed,[339] at si Ridley Scott,[340] Maraming Britanikong mga aktor ang naging matagumpay at sumikat sa buong daigdig, tulad nina Julie Andrews,[341] Richard Burton,[342] Michael Caine,[343] Charlie Chaplin,[344] Sean Connery,[345] Vivien Leigh,[346] David Niven,[347] Laurence Olivier,[348] Peter Sellers,[349] Kate Winslet,[350] at si Daniel Day-Lewis, na siyang tanging nagkamit ng tatlong Gawad Oscar bilang pinakamagaling na aktor.[351] Ang ilan sa mga matatagumpay na pelikula ay ginawa sa NK. Kabilang dito ang Harry Potter at James Bond.[352] Ang Ealing Studios ay maaaring ang pinakamatandang studio ng pelikula sa buong daigdig na magpahanggang ngayon ay nakatatag pa.[353]
Bagaman namamayagpag ang kalalang, may pag-aalinlangan patungkol sa pagkakakilalan nito dahil sa malakas na hibo ng kalinangang Amerikano at ng iba pang mga bansa sa Europa. Maraming mga Britanikong produktor ang masugid na nakikilahok sa mga pandaigdigang co-production. Gayundin, maraming Britanikong mga aktor, patnugot, at tripulante ang madalas na lumalabas sa mga pelikulang Amerikano. Sa katunayan, ang mga sikat ng pelikulang Hollywood tulad ng Titanic, The Lord of the Rings, at Pirates of the Caribbean ay hango sa Britanikong lipunan at pangyayari.
Noong 2009, kumita ang mga pelikulang Britaniko ng humigit-kumulang na $2 sanggatos. Sa pandaigdigang kalakalan, 7% ay nagmula sa NK, samantalang 17% ng pambansang kalakalan ay nagmula sa industriyang ito. Umabot sa £944 angaw ang takilya na may 173 angaw na manonood noong 2009. Ang BFI Top 100 British Films (o Pinakamahuhusay ng Pelikulang Britaniko) ay ginawa ng British Film Institute (o Surian ng Pelikulang Britaniko) upang itala ang 100 pinakamahuhusay ng pelikulang Britaniko sa kasayasayan.[354] Taunang nag-aanyaya ang British Academy of Film and Television Arts (o Linangan ng Sining Para sa Pelikula at Tanlap ng Britanya) para sa British Academy Film Awards (o Gawad Linangan ng Pelikulang Britaniko). Ito ang katumbas ng Gawad Oscar sa Britanya.[355]
Midya[baguhin | baguhin ang batayan]
Itinatag ang BBC noong 1922. Ito ay isang korporasyon ng radyo, tanlap, at internet na kung saan ang mamamayan ang gumugugol. Ito rin and pinakamatandang brodkaster sa daigdig. Nagsasagawa ito sa maraming himpilan ng tanlap at radyo sa bansa at ibang panig ng daigdig. Nilalaanang paggugulan ang kanilang pamamalakad sa pamamagitan ng pahintulot sa pananalap[356]. Ang ITV plc naman ay binubuo ng ITV Network na siyang nagpapalakad sa 11 sa 15 telebisyong pang-rehiyonal.[357] Ang News Corporation, sa pamamagitan ng News International ang nagmamay-ari ng ilang pambansang pahayagan tulad ng pinakasikat na tabloid na The Sun, ang pinakamatandang broadsheet na The Times,[358] at ang kampon na brodkaster na British Sky Broadcasting.[359] Kadalasang matatagpuan ang mga pambansang pahayagan, tanlap, at radyo sa Londres. May mangilan-ngilan ding matatagpuan sa Manchester. Ang Edimburgo at Glasgow sa Eskosya, at Cardiff sa Gales ang mahahalagang sentro ng pahayagan at tanlap sa kanilang rehiyon.[360] Ang palimbagan naman ng mga aklat, direktoryo at mga database, tala-arawan, magasin at midyang pang-negosyo, at mga pahayagan at mga tanggapan nito ay may kabuuang halaga na £20 sanggatos at may manggagawang 167,000 katao.[361]
Noong 2009, tinatayang ang bawat tao sa bansa ay nanonood sa tanlap nang 3.75 oras kada araw, at nakikinig sa radyo nang 2.81 oraas kada araw. Sa taong ding iyon, 28.4% ng mga manonood ay nakatuon sa mga himpilang lingkod-bayan sa pagpapahayag ng BBC, 29.5% naman sa tatlong malalaking himpilan at 42.1% naman sa himpilang digital.[362] Ang kalakaran ng mga pahayagan ay bumagsak simula noong 1970.[363] At noong 2009, 42% na katao na lamang ang nagbabasa ng arawang pambansang pahayagan. Noong 2010, tinatayang 82.5% na katao ng NK ang gumagamit ng lambat-lambat.[364]
Matwiran[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang Nagkakaisang Kaharian ay batnog sa kaugaliang 'Masirining Britaniko', isang sangay ng matwiran ng kaalaman na nagsasabing totoo ang kaalaman kung ito ay pinatunayan ng karanasan, at ng 'Matwirang Eskoses' o minsang tinatawag bilang 'Katuruang Magmag ng mga Eskoses'.[365] Ang mga pinakatanyag na mga matwiranon ng Masirining Britaniko ay sina John Locke, George Berkeley[tala 10] at David Hume; at sina Dugald Stewart, Thomas Reid at William Hamilton naman ang mga mahahalagang tagapagtaguyod ng katuruang magmag ng mga Eskoses. Dalawang Briton din ang bantog sa huna ng karahatang matwirang sanlingan na unang ginamit ni Jeremy Bentham at kalaunan ni John Stuart Mill sa kanyang gawang Karahatan.[366][367] Ang isa pang mga tanyag na mga matwiranon ay sina Duns Scotus, John Lilburne, Mary Wollstonecraft, Sir Francis Bacon, Adam Smith, Thomas Hobbes, William of Ockham, Bertrand Russell at A.J. "Freddie" Ayer. Ang mga banyagang matwiranon na nanirahan sa NK ay sina Isaiah Berlin, Karl Marx, Karl Popper at Ludwig Wittgenstein.
Lutuin[baguhin | baguhin ang batayan]
Palakasan[baguhin | baguhin ang batayan]
Ang mga pangunahing palakasan tulad ng kapisanang putbol, tenis, kaisahang rugbi, samahang rugbi, golp, suntukan, netbol, sagwanan at kriket ay nagmula o lininang sa NK. Sa kadahilanang maraming mga makabagong palakasan ang nalikha ng NK sa huling yugto ng ika-19 dantaon noong panahon ng Britanikong Biktoryano, sinabi noong 2012 ni Jacques Rogge, Pangulo ng PPO: "Itong dakila at bansang mapagmahal sa palakasan ay tinuturing na kapanganakan ng makabagong palakasan. Dito unang naibalangkas ang mga pamantayan sa pagkamaginoo at pagkamatwiran sa panlalaro. Dito unang naibilang ang palakasan sa mga katuruan sa paaralan".[369][370]
Sa mga pandaigdigang paligsahan, hiwalay ang mga kupunang manlalaro ng Ingglatera, Eskosya, at Gales. Ang Kahilagaang Irlanda at ang Republika ng Irlanda ay karaniwang iisang kupunan lamang, maliban sa kapisanang putbol at sa Larong Kapamansaan. Sa larangan ng palaksan, karaniwang sama-samang tinutukoy ang Ingles, Eskoses, Gales, at Irlandes / Kahilagaang Irlandes bilang Bansang Tahanan. May mga ilang paligsahan, tulad sa Olimpiko, kung saan ang NK ay naglalaro sa iisang kupunang Pangkat Kalakhang Britanya . Ang Londres ang kauna-unahang lungsod kung saan dinaos ang Olimpikong Tag-araw nang makatlong beses: noong 1908, 1948 at 2012. Lumahok ang Britanya sa bawat paligsahan ng Olimpiko at ito ay ikatlo sa may pinakamaraming nakamit na medalya.
Ayon sa isang pagsusuri noong 2003, ang putbol ang pinakatanyag na palakasan sa Nagkakaisang Kaharian.[371] Ang bawat Bansang Tahanan ay may kanya-kanyang kupunan sa kapisanang putbol at pamamaraang samahan. Ang Samahang Panguna ang pinakabantog na samahang putbol sa daigdig.[372] Ang unang pandaigdigang laro sa putbol ay pinaglabanan ng Ingglatera at Eskosya noong 30 Nobyembre 1872.[373] Ang Ingglatera, Eskosya, Gales at Kahilagaang Irlanda ay karaniwang hiwa-hiwalay na lumalahok sa mga pandaigdigang paligsahan.[374]
Ang unyong rugbi ay ang ikalawa sa pinakatanyag na palakasan noong 2003 sa NK.[371]. Ang rugbi ay linikha sa Paaralang Rugbi sa Warwichshire at ang unang pandaigdigang paligsahan nito ay nangyari noong 27 Marso 1871 sa pagitan ng Ingglatera at Eskosya.[375][376] Nakikipagtunggali sa Pamamayaning Anim na Bansa and Ingglatera, Eskosya, Gales, Irlanda, Pransya, at Italya. Ang mga kinatawan sa pamamahala ng palakasan ng Ingglatera, Eskosya, Gales, at Irlanda ang siyang nagsasaayos ng mga palatuntunin ng laro.[377]
Ang kriket ay nalikha sa Ingglatera noong 1788 at ang mga patakaran nito ay ipinatupad ng Samahang Kriket ng Marylebone[378] Ang kupunang kriket ng Ingglatera, na pinangangasiwaan ng Kalupunang Kriket ng Ingglatera at Gales,[379] at ang kupunang kriket ng Irlanda, na pinangangasiwaan ng Kriket Irlanda ang tanging mga pambansang kupunan ng NK. Ang mga kupunang ito ay binubuo ng mga manlalarong Inggles at Gales. Naiiba ang kriktet sa putbol at rugbi, dahil hiwalay ang kupunan ng Ingglatera at Gales. Ang mga manlalarong Irlandes at Eskoses ay naglalaro sa kupunan ng Ingglatera dahil ang Eskosya at Irlanda ay walang katayuang Panubok at makailan lamang lumahok ang mga ito sa One Day International.[380][381] Nakikipagtunggali ang Eskosya, Ingglatera (at Gales), at Irlanda (kasama ang Kahilagaang Irlanda) sa World Cup ng Rugbi. Naabot ng Ingglatera ang wakasang laro nang makatlong beses.
Mga talababa[baguhin | baguhin ang batayan]
- ↑ Walang pagsasabatas na gawing opisyal ang Iligtas Nawa ng Diyos ang Haribini. Sa salindunong ng mga Britaniko, hindi kinakailangan ang gayon sapagkat sapat na ang pagtanyag at paggamit nito upang maging opisyal na pambansang awit. Ito rin ay nagsisilbing makaharing awit para sa mga ilang bansa.
- ↑ Nakapanukala sa Kasulatang Patotoo ng Europa para sa mga Wikang Rehiyonal at Pagkamunti ng Kapulungan ng Europa, na ang Gales, Geliko Eskoses, Korniko, Irlandes, Eskoses, at Eskoses-Ulster ay kinikilala ng Pamahalaan ng Britanya bilang mga rehiyonal o pagkamunting wika.[1] Tingnan din and Mga Wika ng United Kingdom.
- ↑ Ang mga sakupbayan ng Britanya ay nagmamaneho sa kaliwa maliban sa LBKI at Gibraltar.
- ↑ Nakasaad sa ISO 3166-1 alpha-2 na ito dapat ay GB. Ang .gb ay panimulang nagamit ng Pamahalaan ngunit pinatigil ang pagpapatala nito upang gamitin sa halip ang .uk. Naghihiraman ang mga kasapi sa Samahang Europeo para sa domain na .eu.
- ↑ Sa United Kingdom at sa mga Lupang-sakop nito, ang mga katutubong (rehiyonal) wika ay opisyal na kinikilala alinsunod sa Kasulatang Patotoo ng Europa para sa mga Wikang Rehiyonal at Pagkamunti. Ang opisyal na katawagan sa UK ng mga sumusunod na wika ay:
- Cornish: Rywvaneth Unys Breten Veur ha Kledhbarth Iwerdhon;
- Irlandes: Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann;
- Eskoses: Unitit Kinrick o Great Breetain an Northren Irland;
- Ulster-Scots: Claught Kängrick o Docht Brätain an Norlin Airlann
or Unitet Kängdom o Great Brittain an Norlin Airlann;
- Ulster-Scots: Claught Kängrick o Docht Brätain an Norlin Airlann
- Gaelico Escoces: Rìoghachd Aonaichte na Breatainne Mòire is Èireann a Tuath;
- Gales: Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon
- ↑ Kung hindi ibibilang ang mga lupang-sakop ng Gibraltar at Akrotiri at Dhekelia, ang Hilagang Ireland ang natatanging bahagi ng UK na may karatig-bansa sa hangganan nito. Ang Gibraltar ay karatig-bansa ang Espanya, samantalang ang Akrotiri at Dhekelia ay karatig-bansa ang Republika ng Chipre. Ang Dhekelia ay kanugnog-bansa rin ang di-kinikilalang Hilagang Chipre.
- ↑ Ihambing sa bahagi 1 ng Mga Batas ng Samahan 1800: "ang mga Kaharian ng Kalakhang Britanya at Ireland ay...pagbubuklurin sa iisang Kaharian sa Ngalan ng "United Kingdom ng Kalakhang Britanya at Ireland"".
- ↑ Ang Bagong Selanda, Israel at San Marino ang ibang mga bansa na may saligang-batas na di-nasusulat.
- ↑ Noong 2007-2008, ito ay tinuos sa £115 kada linggo para sa mga matatandang walang asawa't anak; £199 kada linggo para sa mga mag-aasawang walang anak; £195 kada linggo para sa mga matatandang walang asawa ngunit may anak na may edad 14 pababa; at £279 kada linggo para sa mag-aasawang may dalawang anak na may edad 14 pababa.
- ↑ Berkeley is in fact Irish but was called a 'British empiricist' due to the territory of what is now known as the Republic of Ireland being in the UK at the time
Mga sanggunian[baguhin | baguhin ang batayan]
- ↑ "European Charter for Regional or Minority Languages". Scottish Government. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "United Kingdom population by ethnic group". United Kingdom Census 2001. Office for National Statistics. 1 Abril 2001. Tinago mula sa orihinal (XLS) noong 2003-12-21. Nakuha noong 15 Abril 2009.[patay na link]
- ↑ "2011 UK censuses". Office for National Statistics. Nakuha noong 17 Disyembre 2012.
- ↑ "Fall in UK university students". BBC News. 29 Enero 2009.
- ↑ "Country Overviews: United Kingdom". Transport Research Knowledge Centre. Nakuha noong 28 Marso 2010.
- ↑ "Key facts about the United Kingdom". Directgov. Nakuha noong 3 Mayo 2011.
The full title of this country is 'the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland'. 'The UK' is made up of England, Scotland, Wales, and Northern Ireland. 'Britain' is used informally, usually meaning the United Kingdom. 'Great Britain' is made up of England, Scotland and Wales. The Channel Islands and the Isle of Man are not part of the UK.
- ↑ "Working with Overseas Territories". Foreign and Commonwealth Office. Nakuha noong 3 Mayo 2011.
- ↑ Mathias, P. (2001). The First Industrial Nation: the Economic History of Britain, 1700–1914. London: Routledge. ISBN 0-415-26672-6.
- ↑ Sheridan, Greg (15 Mayo 2010). "Cameron has chance to make UK great again". The Australian. Sydney. Nakuha noong 23 Mayo 2011.
- ↑ Dugan, Emily (18 Nobyembre 2012). "Britain is now most powerful nation on earth". The Independent. London. Nakuha noong 18 Nobyembre 2012.
- ↑ "The 15 Major Spender Countries in 2011". Military Expenditures. Stockholm International Peace Research Institute. Nakuha noong 3 Mayo 2012.
- ↑ "Treaty of Union, 1706". Scots History Online. Nakuha noong 23 Agosto 2011.
- ↑ Barnett, Hilaire; Jago, Robert (2011). Constitutional & Administrative Law (ika-8th (na) edisyon). Abingdon: Routledge. pa. 165. ISBN 978-0-415-56301-7.
- ↑ Gascoigne, Bamber. "History of Great Britain (from 1707)". History World. Nakuha noong 18 Hulyo 2011.
- ↑ "Acts of Union 1707". UK Parliament. Nakuha noong 21 Hulyo 2011.
- ↑ "Making the Act of Union 1707" (PDF). Scottish Parliament. Nakuha noong 21 Hulyo 2011.
- ↑ "England – Profile". BBC. 10 Pebrero 2011. Nakuha noong 21 Hulyo 2011.
- ↑ "The Creation of the United Kingdom of Great Britain in 1707". Historical Association. Tinago mula sa orihinal noong 2011-05-15. Nakuha noong 21 Hulyo 2011.
- ↑ Cottrell, P. (2008). The Irish Civil War 1922–23. pa. 85. ISBN 1-84603-270-9.
- ↑ Population Trends, Issues 75–82, p.38, 1994, UK Office of Population Censuses and Surveys
- ↑ Whyte, John; FitzGerald, Garret (1991). Interpreting Northern Ireland. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-827380-6.
- ↑ "Guardian Unlimited Style Guide". London: Guardian News and Media Limited. 19 Disyembre 2008. Tinago mula sa orihinal noong 2012-05-24. Nakuha noong 23 Agosto 2011. Check date values in:
|year= / |date= mismatch(tulong) - ↑ "BBC style guide (Great Britain)". BBC News. 19 Agosto 2002. Nakuha noong 23 Agosto 2011.
- ↑ "Key facts about the United Kingdom". Government, citizens and rights. HM Government. Nakuha noong 24 Agosto 2011.
- ↑ Merriam-Webster Dictionary Online Definition of Great Britain
- ↑ New Oxford American Dictionary: "Great Britain: England, Wales, and Scotland considered as a unit. The name is also often used loosely to refer to the United Kingdom."
- ↑ "Great Britain". International Olympic Committee. Nakuha noong 10 Mayo 2011.
- ↑ "Which of these best describes the way you think of yourself?". Northern Ireland Life and Times Survey 2010. ARK – Access Research Knowledge. 2010. Nakuha noong 1 Hulyo 2010.
- ↑ Schrijver, Frans (2006). Regionalism after regionalisation: Spain, France and the United Kingdom. Amsterdam University Press. mga pa. 275–277. ISBN 978-90-5629-428-1.
- ↑ Jack, Ian (11 Disyembre 2010). "Why I'm saddened by Scotland going Gaelic". The Guardian. London.
- ↑ Ffeithiau allweddol am y Deyrnas Unedig : Directgov - Llywodraeth, dinasyddion a hawliau
- ↑ "Ancient skeleton was 'even older'". BBC News. 30 Oktubre 2007. Retrieved 27 Abril 2011.
- ↑ Koch, John T. (2006). Celtic culture: A historical encyclopedia. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. pa. 973. ISBN 978-1-85109-440-0.
- ↑ Davies, John; Jenkins, Nigel; Baines, Menna; Lynch, Peredur I., mga pat. (2008). The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales. Cardiff: University of Wales Press. pa. 915. ISBN 978-0-7083-1953-6. Missing or empty
|title=(tulong) - ↑ Mackie, J.D. (1991). A History of Scotland. London: Penguin. mga pa. 18–19. ISBN 978-0-14-013649-4.
- ↑ Campbell, Ewan (1999). Saints and Sea-kings: The First Kingdom of the Scots. Edinburgh: Canongate. mga pa. 8–15. ISBN 0-86241-874-7.
- ↑ Haigh, Christopher (1990). The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland. Cambridge University Press. pa. 30. ISBN 978-0-521-39552-6.
- ↑ Ganshof, F.L. (1996). Feudalism. University of Toronto. pa. 165. ISBN 978-0-8020-7158-3.
- ↑ Chibnall, Marjorie (1999). The debate on the Norman Conquest. Manchester University Press. mga pa. 115–122. ISBN 978-0-7190-4913-2.
- ↑ Keen, Maurice. "The Hundred Years War". BBC History.
- ↑ The Reformation in England and Scotland and Ireland: The Reformation Period & Ireland under Elizabth I, Encyclopædia Britannica Online.
- ↑ Canny, Nicholas P. (2003). Making Ireland British, 1580–1650. Oxford University Press. mga pa. 189–200. ISBN 978-0-19-925905-2.
- ↑ Nicholls, Mark (1999). A history of the modern British Isles, 1529–1603: The two kingdoms. Oxford: Blackwell. mga pa. 171–172. ISBN 978-0-631-19334-0.
- ↑ Hearn, J. (2002). Claiming Scotland: National Identity and Liberal Culture. Edinburgh University Press. p. 104. ISBN 1-902930-16-9
- ↑ English Civil Wars. Encyclopædia Britannica Online.
- ↑ "Scotland and the Commonwealth: 1651–1660". Archontology.org. 14 Marso 2010. Nakuha noong 20 Abril 2010.
- ↑ Lodge, Richard (2007) [1910]. The History of England – From the Restoration to the Death of William III (1660–1702). Read Books. pa. 8. ISBN 978-1-4067-0897-4.
- ↑ "Tudor Period and the Birth of a Regular Navy". Royal Navy History. Institute of Naval History. Nakuha noong 24 Disyembre 2010.
- ↑ Canny, Nicholas (1998). The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire Volume I. Oxford University Press. ISBN 0-19-924676-9.
- ↑ "Articles of Union with Scotland 1707". UK Parliament. Nakuha noong 19 Oktubre 2008.
- ↑ "Acts of Union 1707". UK Parliament. Nakuha noong 6 Enero 2011.
- ↑ "Treaty (act) of Union 1706". Scottish History online. Nakuha noong 3 Pebrero 2011.
- ↑ Library of Congress, The Impact of the American Revolution Abroad, p. 73.
- ↑ Loosemore, Jo (2007). Sailing against slavery. BBC Devon. 2007.
- ↑ "The Act of Union". Act of Union Virtual Library. Nakuha noong 15 Mayo 2006.
- ↑ Tellier, L.-N. (2009). Urban World History: an Economic and Geographical Perspective. Quebec: PUQ. p. 463. ISBN 2-7605-1588-5.
- ↑ Sondhaus, L. (2004). Navies in Modern World History. London: Reaktion Books. p. 9. ISBN 1-86189-202-0.
- ↑ Porter, Andrew (1998). The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III. Oxford University Press. pa. 332. ISBN 0-19-924678-5.
- ↑ The Workshop of the World. BBC History. Retrieved 11 Mayo 2011.
- ↑ Porter, Andrew (1998). The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III. Oxford University Press. pa. 8. ISBN 0-19-924678-5.
- ↑ Marshall, P.J. (1996). The Cambridge Illustrated History of the British Empire. Cambridge University Press. mga pa. 156–57. ISBN 0-521-00254-0.
- ↑ Tompson, Richard S. (2003). Great Britain: a reference guide from the Renaissance to the present. New York: Facts on File. pa. 63. ISBN 978-0-8160-4474-0.
- ↑ Hosch, William L. (2009). World War I: People, Politics, and Power. America at War. New York: Britannica Educational Publishing. pa. 21. ISBN 978-1-61530-048-8.
- ↑ Turner, John (1988). Britain and the First World War. London: Unwin Hyman. pp. 22–35. ISBN 978-0-04-445109-9.
- ↑ Turner, J. (1988). Britain and the First World War. Abingdon: Routledge. p. 41. ISBN 0-04-445109-1.
- ↑ Westwell, I.; Cove, D. (eds) (2002). History of World War I, Volume 3. London: Marshall Cavendish. pp. 698 and 705. ISBN 0-7614-7231-2.
- ↑ SR&O 1921, No. 533 of 3 Mayo 1921.
- ↑ Rubinstein, W. D. (2004). Capitalism, Culture, and Decline in Britain, 1750–1990. Abingdon: Routledge. p. 11. ISBN 0-415-03719-0.
- ↑ "Britain to make its final payment on World War II loan from U.S." The New York Times. 28 Disyembre 2006. Nakuha noong 25 Agosto 2011.
- ↑ Francis, Martin (1997). Ideas and policies under Labour, 1945–1951: Building a new Britain. Manchester University Press. mga pa. 225–233. ISBN 978-0-7190-4833-3.
- ↑ Lee, Stephen J. (1996). Aspects of British political history, 1914–1995. London; New York: Routledge. mga pa. 173–199. ISBN 978-0-415-13103-2.
- ↑ Larres, Klaus (2009). A companion to Europe since 1945. Chichester: Wiley-Blackwell. pa. 118. ISBN 978-1-4051-0612-2.
- ↑ "Country List". Commonwealth Secretariat. 19 Marso 2009. Nakuha noong 11 Setyembre 2012.
- ↑ Julios, Christina (2008). Contemporary British identity: English language, migrants, and public discourse. Studies in migration and diaspora. Aldershot: Ashgate. pa. 84. ISBN 978-0-7546-7158-9.
- ↑ Aughey, Arthur (2005). The Politics of Northern Ireland: Beyond the Belfast Agreement. London: Routledge. pa. 7. ISBN 978-0-415-32788-6.
- ↑ Elliot, Marianne (2007). The Long Road to Peace in Northern Ireland: Peace Lectures from the Institute of Irish Studies at Liverpool University. University of Liverpool Institute of Irish Studies, Liverpool University Press. p. 2. ISBN 1-84631-065-2.
- ↑ Dorey, Peter (1995). British politics since 1945. Making contemporary Britain. Oxford: Blackwell. mga pa. 164–223. ISBN 978-0-631-19075-2.
- ↑ Griffiths, Alan; Wall, Stuart (2007). Applied Economics (PDF) (ika-11th (na) edisyon). Harlow: Financial Times Press. pa. 6. ISBN 978-0-273-70822-3. Nakuha noong 26 Disyembre 2010.
- ↑ Keating, Michael (1 Enero 1998). "Reforging the Union: Devolution and Constitutional Change in the United Kingdom". Publius: the Journal of Federalism. 28 (1): 217. Nakuha noong 4 Pebrero 2009.
- ↑ Jackson, Mike (3 Abril 2011). "Military action alone will not save Libya". Financial Times. London.
- ↑ http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-18023389
- ↑ Oxford English Dictionary: "British Isles: a geographical term for the islands comprising Great Britain and Ireland with all their offshore islands including the Isle of Man and the Channel Islands."
- ↑ ROG Learing Team (23 Agosto 2002). "The Prime Meridian at Greenwich". Royal Museums Greenwich. Royal Museums Greenwich. Tinago mula sa orihinal noong 7 Nobiyembre 2015. Nakuha noong 11 Setyembre 2012. Check date values in:
|archive-date=(tulong) - ↑ Neal, Clare. "How long is the UK coastline?". British Cartographic Society. Tinago mula sa orihinal noong 27 Mayo 2012. Nakuha noong 26 Oktubre 2010.
- ↑ "The Channel Tunnel". Eurotunnel. Nakuha noong 29 Nobyembre 2010.
- ↑ "England – Profile". BBC News. 11 Pebrero 2010.
- ↑ "Scotland Facts". Scotland Online Gateway. Tinago mula sa orihinal noong 2008-06-21. Nakuha noong 16 Hulyo 2008.
- ↑ Winter, Jon (19 Mayo 2001). "The complete guide to Scottish Islands". The Independent. London. Tinago mula sa orihinal noong 1 March 2011. Nakuha noong 8 January 2013.
- ↑ "Overview of Highland Boundary Fault". Gazetteer for Scotland. University of Edinburgh. Nakuha noong 27 Disyembre 2010.
- ↑ "Ben Nevis Weather". Ben Nevis Weather. Tinago mula sa orihinal noong 27 Mayo 2012. Nakuha noong 26 Oktubre 2008.
- ↑ "Profile: Wales". BBC News. 9 Hunyo 2010. Nakuha noong 7 Nobyembre 2010.
- ↑ "Geography of Northern Ireland". University of Ulster. Nakuha noong 22 Mayo 2006.
- ↑ "UK climate summaries". Met Office. Nakuha noong 1 Mayo 2011.
- ↑ Salkeld, Luke (8 Disyembre 2011). "Snow News". http://www.dailymail.co.uk/news/article-2070541/UK-weather-Snow-Wales-blizzards-arctic-conditions-leave-Britain-shivering.html. London. Nakuha noong 8 Disyembre 2011. External link in
|work=(tulong) - ↑ "Welcome to the national site of the Government Office Network". Government Offices. Tinago mula sa orihinal noong 2009-06-15. Nakuha noong 3 Hulyo 2008.
- ↑ "A short history of London government". Greater London Authority. Tinago mula sa orihinal noong 2008-04-21. Nakuha noong 8 Oktubre 2008.
- ↑ Sherman, Jill; Norfolk, Andrew (5 Nobyembre 2004). "Prescott's dream in tatters as North East rejects assembly". The Times. London. Nakuha noong 15 Pebrero 2008.
The Government is now expected to tear up its twelve-year-old plan to create eight or nine regional assemblies in England to mirror devolution in Scotland and Wales.
- ↑ "Local Authority Elections". Local Government Association. Tinago mula sa orihinal noong 2012-01-18. Nakuha noong 3 Oktubre 2008.
- ↑ "STV in Scotland: Local Government Elections 2007" (PDF). Political Studies Association. Tinago mula sa orihinal (PDF) noong 2011-03-20. Nakuha noong 2 Agosto 2008.
- ↑ Ethical Standards in Public Life framework: "Ethical Standards in Public Life". The Scottish Government. Nakuha noong 3 Oktubre 2008.
- ↑ "Who we are". Convention of Scottish Local Authorities. Nakuha noong 5 Hulyo 2011.
- ↑ "Local Authorities". The Welsh Assembly Government. Tinago mula sa orihinal noong 30 Mayo 2014. Nakuha noong 31 Hulyo 2008.
- ↑ "Local government elections in Wales". The Electoral Commission. 2008. Tinago mula sa orihinal noong 2012-06-23. Nakuha noong 8 Abril 2011.
- ↑ "Welsh Local Government Association". Welsh Local Government Association. Nakuha noong 20 Marso 2008.
- ↑ Devenport, Mark (18 Nobyembre 2005). "NI local government set for shake-up". BBC News. Nakuha noong 15 Nobyembre 2008.
- ↑ "Local Government elections to be aligned with review of public administration" (Inilabas sa midya). Northern Ireland Office. 25 Abril 2008. Tinago mula sa orihinal noong 2013-02-17. Nakuha noong 2 Agosto 2008.
- ↑ "CIBC PWM Global - Introduction to The Cayman Islands". Cibc.com. 11 Hulyo 2012. Nakuha noong 17 Agosto 2012.
- ↑ Rappeport, Laurie. "Cayman Islands Tourism". USA Today.
- ↑ http://www.justice.gov.uk/downloads/about/moj/our-responsibilities/Background_Briefing_on_the_Crown_Dependencies2.pdf
- ↑ "Overseas Territories". Foreign & Commonwealth Office. Nakuha noong 6 Setyembre 2010.[patay na link]
- ↑ "The World Factbook". CIA. Nakuha noong 26 Disyembre 2010.
- ↑ The Committee Office, House of Commons. "House of Commons – Crown Dependencies – Justice Committee". Publications.parliament.uk. Nakuha noong 7 Nobyembre 2010.
- ↑ "Profile of Jersey". States of Jersey. Nakuha noong 31 Hulyo 2008.
The legislature passes primary legislation, which requires approval by The Queen in Council, and enacts subordinate legislation in many areas without any requirement for Royal Sanction and under powers conferred by primary legislation.
- ↑ Chief Minister to meet Channel Islands counterparts - Isle of Man Public Services
- ↑ Bagehot, Walter (1867) The English Constitution, London:Chapman and Hall, p103
- ↑ Sarah Carter. "A Guide To the UK Legal System". University of Kent at Canterbury. Nakuha noong 16 Mayo 2006.
- ↑ "Official UK Parliament web page on parliamentary sovereignty". UK Parliament. Tinago mula sa orihinal noong 2012-06-28.
- ↑ "The Government, Prime Minister and Cabinet". Public services all in one place. Directgov. Tinago mula sa orihinal noong 2012-09-21. Nakuha noong 12 Pebrero 2010.
- ↑ "David Cameron is UK's new prime minister". BBC News. 11 Mayo 2010. Nakuha noong 11 Mayo 2010.
- ↑ "United Kingdom". European Election Database. Norwegian Social Science Data Services. Nakuha noong 3 Hulyo 2010.
- ↑ Wainwright, Martin (28 Mayo 2010). "Thirsk and Malton: Conservatives take final seat in parliament". The Guardian. London. Nakuha noong Huloy 3,2010. Check date values in:
|accessdate=(tulong) - ↑ "Sinn Fein moves into Westminster". BBC News. 21 Enero 2002. Nakuha noong 17 Oktubre 2008.
- ↑ "European Election: United Kingdom Result". BBC News. 8 Hunyo 2009.
- ↑ "Scots MPs attacked over fees vote". BBC News. 27 Enero 2004. Nakuha noong 21 Oktubre 2008.
- ↑ Taylor, Brian (1 Hunyo 1998). "Talking Politics: The West Lothian Question". BBC News. Nakuha noong 21 Oktubre 2008.
- ↑ "Scotland's Parliament – powers and structures". BBC News. 8 Abril 1999. Nakuha noong 21 Oktubre 2008.
- ↑ "Salmond elected as first minister". BBC News. 16 Mayo 2007. Nakuha noong 21 Oktubre 2008.
- ↑ "Scottish election: SNP wins election". BBC News. 6 Mayo 2011.
- ↑ "Structure and powers of the Assembly". BBC News. 9 Abril 1999. Text "accessdate21 Oktubre 2008" ignored (tulong)
- ↑ N. Burrows, "Unfinished Business: The Scotland Act 1998", The Modern Law Review, vol. 62, issue 2, (Marso 1999), p. 249: "The UK Parliament is sovereign and the Scottish Parliament is subordinate. The White Paper had indicated that this was to be the approach taken in the legislation. The Scottish Parliament is not to be seen as a reflection of the settled will of the people of Scotland or of popular sovereignty but as a reflection of its subordination to a higher legal authority. Following the logic of this argument, the power of the Scottish Parliament to legislate can be withdrawn or overridden..."
- ↑ M. Elliot, "United Kingdom: Parliamentary sovereignty under pressure", International Journal of Constitutional Law, vol. 2, issue 3, (2004), pp. 553–554: "Notwithstanding substantial differences among the schemes, an important common factor is that the U.K. Parliament has not renounced legislative sovereignty in relation to the three nations concerned. For example, the Scottish Parliament is empowered to enact primary legislation on all matters, save those in relation to which competence is explicitly denied ... but this power to legislate on what may be termed "devolved matters" is concurrent with the Westminster Parliament's general power to legislate for Scotland on any matter at all, including devolved matters ... In theory, therefore, Westminster may legislate on Scottish devolved matters whenever it chooses..."
- ↑ G. Walker,"Scotland, Northern Ireland, and Devolution, 1945–1979", Journal of British Studies, vol. 39, no. 1 (Enero 2010), pp. 124 & 133.
- ↑ A. Gamble, "The Constitutional Revolution in the United Kingdom", Publius, volume 36, issue 1, p. 29: "The British parliament has the power to abolish the Scottish parliament and the Welsh assembly by a simple majority vote in both houses, but since both were sanctioned by referenda, it would be politically difficult to abolish them without the sanction of a further vote by the people. In this way several of the constitutional measures introduced by the Blair government appear to be entrenched and not subject to a simple exercise of parliamentary sovereignty at Westminster."
- ↑ E. Meehan, "The Belfast Agreement—Its Distinctiveness and Points of Cross-Fertilization in the UK's Devolution Programme", Parliamentary Affairs, vol. 52, issue 1 (1 Enero 1999), p. 23: "[T]he distinctive involvement of two governments in the Northern Irish problem means that Northern Ireland's new arrangements rest upon an intergovernmental agreement. If this can be equated with a treaty, it could be argued that the forthcoming distribution of power between Westminister and Belfast has similarities with divisions specified in the written constitutions of federal states... Although the Agreement makes the general proviso that Westminister's 'powers to make legislation for Northern Ireland' remains 'unaffected', without an explicit categorical reference to reserved matters, it may be more difficult than in Scotland or Wales for devolved powers to be repatriated. The retraction of devolved powers would not merely entail consultation in Northern Ireland backed implicitly by the absolute power of parliamentary sovereignty but also the renegotiation of an intergovernmental agreement".
- ↑ "The Treaty (act) of the Union of Parliament 1706". Scottish History Online. Nakuha noong Oktubre 5, 2008.
- ↑ "UK Supreme Court judges sworn in". BBC News. 5 Oktubre 2009.
- ↑ Constitutional reform: A Supreme Court for the United KingdomPDF (252 KB), Department for Constitutional Affairs. Retrieved 22 Mayo 2006.
- ↑ "Role of the JCPC" Naka-arkibo 2011-12-15 sa Wayback Machine.. Judicial Committee of the Privy Counci. Retrieved 11 Setyembre 2012
- ↑ Bainham, Andrew (1998). The international survey of family law:1996. The Hague: Martinus Nijhoff. pa. 298. ISBN 978-90-411-0573-8.
- ↑ Adeleye, Gabriel; Acquah-Dadzie, Kofi; Sienkewicz, Thomas; McDonough, James (1999). World dictionary of foreign expressions. Waucojnda, IL: Bolchazy-Carducci. pa. 371. ISBN 978-0-86516-423-9.CS1 maint: multiple names: listahan ng mga may-akda (link)
- ↑ "The Australian courts and comparative law". Australian Law Postgraduate Network. Tinago mula sa orihinal noong 14 Abril 2013. Nakuha noong 28 Disyembre 2010.
- ↑ "Court of Session – Introduction". Scottish Courts. Nakuha noong 5 Oktubre 2008.
- ↑ "High Court of Justiciary – Introduction". Scottish Courts. Nakuha noong 5 Oktubre 2008.
- ↑ "House of Lords – Practice Directions on Permission to Appeal". UK Parliament. Nakuha noong 22 Hunyo 2009.
- ↑ "Introduction". Scottish Courts. Nakuha noong 5 Oktubre 2008.
- ↑ Luckhurst, Tim (20 Marso 2005). "The case for keeping 'not proven' verdict". The Sunday Times. London. Nakuha noong 5 Oktubre 2008.
- ↑ "New record high prison population". BBC News. 8 Pebrero 2008. Nakuha noong 21 Oktubre 2008.
- ↑ "Crime falls to 32 year low" (Inilabas sa midya). Scottish Government. 7 Setyembre 2010. Nakuha noong 21 Abril 2011.
- ↑ "Prisoner Population at Friday 22 Agosto 2008". Scottish Prison Service. Nakuha noong 28 Agosto 2008.
- ↑ "Scots jail numbers at record high". BBC News. 29 Agosto 2008. Nakuha noong 21 Oktubre 2008.
- ↑ "Britain is 'surveillance society'". BBC News. 2 Nobyembre 2006. Nakuha noong 6 Disyembre 2010.
- ↑ Swaine, Jon (13 Enero 2009). "Barack Obama presidency will strengthen special relationship, says Gordon Brown". The Daily Telegraph (London). Retrieved 3 Mayo 2011.
- ↑ Kirchner, E. J.; Sperling, J. (2007). Global Security Governance: Competing Perceptions of Security in the 21st Century. London: Taylor & Francis. p. 100. ISBN 0-415-39162-8
- ↑ Camber, Rebecca (10 Setyembre 2008). "British Army enjoys recruitment boom from Irish Republic after troops leave Northern Ireland". Daily Mail. London. Nakuha noong 4 Enero 2012.
- ↑ "DFID's expenditure on development assistance". UK Parliament. Retrieved 3 Mayo 2011.
- ↑ Armed Forces Act 1976, Arrangement of Sections, raf.mod.uk
- ↑ "Ministry of Defence". Ministry of Defence. Nakuha noong 21 Pebrero 2012.
- ↑ Parliament Speaker addresses Her Majesty Queen Elizabeth II, 20 Marso 2012
- ↑ "Defence Spending". Ministry of Defence. Nakuha noong 6 Enero 2008.
- ↑ "The Royal Navy: Britain's Trident for a Global Agenda – The Henry Jackson Society". Henry Jackson Society. Tinago mula sa orihinal noong 2011-10-13. Nakuha noong 17 Oktubre 2008.
- ↑ UK 2005: The Official Yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland. Office for National Statistics. p. 89.
- ↑ "Principles for Economic Regulation". Department for Business, Innovation & Skills. Abril 2011. Nakuha noong 1 Mayo 2011.
- ↑ Chavez-Dreyfuss, Gertrude (1 Abril 2008). "Global reserves, dollar share up at end of 2007-IMF". Reuters. Nakuha noong 21 Disyembre 2009.
- ↑ More About the Bank Bank of England – Retrieved 8 Agosto 2008
- ↑ "Index of Services (experimental)". Office for National Statistics. 26 Abril 2006. Tinago mula sa orihinal noong 2011-08-13. Nakuha noong 24 Mayo 2006.
- ↑ Sassen, Saskia (2001). The Global City: New York, London, Tokyo (ika-2nd (na) edisyon). Princeton University Press. ISBN 0-691-07866-1.
- ↑ Lazarowicz, Mark (Labour MP) (30 Abril 2003). "Financial Services Industry". UK Parliament. Nakuha noong 17 Oktubre 2008.
- ↑ International Tourism Receipts Naka-arkibo 2007-08-09 sa Wayback Machine.. UNWTO Tourism Highlights, Edition 2005. page 12. World Tourism Organisation. Retrieved 24 Mayo 2006.
- ↑ Bremner, Caroline (10 Enero 2010). "Euromonitor International's Top City Destination Ranking". Euromonitor International. Tinago mula sa orihinal noong 2011-05-19. Nakuha noong Mayo 31, 2011. Cite uses deprecated parameter
|deadurl=(tulong) - ↑ "From the Margins to the Mainstream – Government unveils new action plan for the creative industries". DCMS. 9 Marso 2007. Nakuha noong 9 Marso 2007.
- ↑ Harrington, James W.; Warf, Barney (1995). Industrial location: Principles, practices, and policy. London: Routledge. pa. 121. ISBN 978-0-415-10479-1.
- ↑ Spielvogel, Jackson J. (2008). Western Civilization: Alternative Volume: Since 1300. Belmont, CA: Thomson Wadsworth. ISBN 978-0-495-55528-5.
- ↑ Hewitt, Patricia (15 Hulyo 2004). "TUC Manufacturing Conference". Department of Trade and Industry. Tinago mula sa orihinal noong 2007-06-03. Nakuha noong 16 Mayo 2006.
- ↑ "Industry topics". Society of Motor Manufacturers and Traders. 2011. Nakuha noong 5 Hulyo 2011.
- ↑ Robertson, David (9 Enero 2009). "The Aerospace industry has thousands of jobs in peril". The Times. London. Nakuha noong 9 Hunyo 2011.
- ↑ "Ministerial Industry Strategy Group – Pharmaceutical Industry: Competitiveness and Performance Indicators" (PDF). Department of Health. Tinago mula sa orihinal (PDF) noong 7 Enero 2013. Nakuha noong 9 Hunyo 2011.
- ↑ "Archive copy" (PDF). Tinago mula sa orihinal (PDF) noong 2010-08-21. Nakuha noong 2013-01-11.CS1 maint: archived copy as title (link)
- ↑ "UK in recession as economy slides". BBC News. 23 Enero 2009. Nakuha noong 23 Enero 2009.
- ↑ "UK youth unemployment at its highest in two decades: 22.5%". MercoPress. 15 Abril 2012.
- ↑ Groom, Brian (19 Enero 2011). "UK youth unemployment reaches record". Financial Times. London.
- ↑ "Release: EU Government Debt and Deficit returns". Office for National Statistics. Marso 2012. Nakuha noong 17 Agosto 2012.
- ↑ "United Kingdom: Numbers in low income". The Poverty Site. Nakuha noong 25 Setyembre 2009.
- ↑ "United Kingdom: Children in low income households". The Poverty Site. Nakuha noong 25 Setyembre 2009.
- ↑ "Warning of food price hike crisis". BBC News. 4 Abril 2009.
- ↑ Gascoin, J. "A reappraisal of the role of the universities in the Scientific Revolution", in Lindberg, David C. and Westman, Robert S., eds (1990), Reappraisals of the Scientific Revolution. Cambridge University Press. p. 248. ISBN 0-521-34804-8.
- ↑ Reynolds, E.E.; Brasher, N.H. (1966). Britain in the Twentieth Century, 1900–1964. Cambridge University Press. p. 336. OCLC 474197910
- ↑ Burtt, E.A. (2003) [1924].The Metaphysical Foundations of Modern Science. Mineola, NY: Courier Dover. p. 207. ISBN 0-486-42551-7.
- ↑ Hatt, C. (2006). Scientists and Their Discoveries. London: Evans Brothers. pp. 16, 30 and 46. ISBN 0-237-53195-X.
- ↑ Jungnickel, C.; McCormmach, R. (1996). Cavendish. American Philosophical Society. ISBN 0-87169-220-1.
- ↑ "The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1945: Sir Alexander Fleming, Ernst B. Chain, Sir Howard Florey". The Nobel Foundation. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-21. Nakuha noong 2013-01-15.
- ↑ Hatt, C. (2006). Scientists and Their Discoveries. London: Evans Brothers. p. 56. ISBN 0-237-53195-X.
- ↑ James, I. (2010). Remarkable Engineers: From Riquet to Shannon. Cambridge University Press. pp. 33–6. ISBN 0-521-73165-8.
- ↑ Bova, Ben (2002) [1932]. The Story of Light. Naperville, IL: Sourcebooks. p. 238. ISBN 978-1-4022-0009-0.
- ↑ "Alexander Graham Bell (1847–1922)". Scottish Science Hall of Fame. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-21. Nakuha noong 2013-01-15.
- ↑ "John Logie Baird (1888–1946)". BBC History. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-21. Nakuha noong 2013-01-15.
- ↑ Cole, Jeffrey (2011). Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. p. 121. ISBN 1-59884-302-8.
- ↑ Castells, M.; Hall, P.; Hall, P.G. (2004). Technopoles of the World: the Making of Twenty-First-Century Industrial Complexes. London: Routledge. pp. 98–100. ISBN 0-415-10015-1.
- ↑ "Knowledge, networks and nations: scientific collaborations in the twenty-first century" (PDF). Royal Society. 2011. Tinago (PDF) mula sa orihinal noong 2011-06-22. Nakuha noong 2013-01-15.
- ↑ McCook, Alison. "Is peer review broken?". Reprinted from the Scientist 20(2) 26, 2006. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-21. Nakuha noong 2013-01-15.
- ↑ "Transport Statistics Great Britain: 2010" (PDF). Department for Transport. Tinago mula sa orihinal (PDF) noong 16 Disyembre 2010. Nakuha noong 5 Disyembre 2010.
- ↑ "Major new rail lines considered". BBC News. 21 Hunyo 2008. Tinago mula sa orihinal noong 2010-11-09. Nakuha noong 2013-01-15.
- ↑ "BMI being taken over by Lufthansa". BBC News. 29 Oktubre 2008. Nakuha noong 23 Disyembre 2009.
- ↑ "United Kingdom Energy Profile". U.S. Energy Information Administration. Nakuha noong 4 Nobyembre 2010.
- ↑ Mason, Rowena (24 Oktubre 2009). "Let the battle begin over black gold". The Daily Telegraph. London. Nakuha noong 26 Nobyembre 2010.
- ↑ Heath, Michael (26 Nobyembre 2010). "RBA Says Currency Containing Prices, Rate Level 'Appropriate' in Near Term". Bloomberg. New York. Nakuha noong 26 Nobyembre 2010.
- ↑ http://www.edfenergy.com/energyfuture/energy-gap-security/oil-and-the-energy-gap-security
- ↑ Fracking: Concerns over gas extraction regulations
- ↑ http://www.foe-scotland.org.uk/fracking
- ↑ "Census Geography". Office for National Statistics. 30 Oktubre 2007. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-04. Nakuha noong 14 Abril 2012. Cite uses deprecated parameter
|deadurl=(tulong) - ↑ "Welcome to the 2011 Census for England and Wales". Office for National Statistics. No date. Nakuha noong 11 Oktubre 2008. Check date values in:
|date=(tulong) - ↑ Batty, David (30 Disyembre 2010). "One in six people in the UK today will live to 100, study says". The Guardian. London.
- ↑ Khan, Urmee (16 Setyembre 2008). "England is most crowded country in Europe". The Daily Telegraph. London. Tinago mula sa orihinal noong 2010-05-23. Nakuha noong 5 Setyembre 2009.
- ↑ "Scotland's population at record high". The Guardian. London. 17 Disyembre 2012. Nakuha noong 18 Disyembre 2012.
- ↑ "Fertility Summary–2010". Office for National Statistics. 6 Oktubre 2011.
- ↑ 3.6m people in Britain are gay - official retrieved 6 Enero 2013
- ↑ http://www.nomisweb.co.uk/articles/ref/builtupareas_userguidance.pdf
- ↑ http://www.citypopulation.de/UK-UA.html
- ↑ "Welsh people could be most ancient in UK, DNA suggests". BBC News. 19 Hunyo 2012.
- ↑ Thomas, Mark G. et al. Evidence for a segregated social structure in early Anglo-Saxon England. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 273(1601): 2651–2657.
- ↑ Owen, James (19 Hulyo 2005). Review of "The Tribes of Britain". National Geographic.
- ↑ Oppenheimer, Stephen (Oktubre 2006). Myths of British ancestry. Prospect (London). Retrieved 5 Nobyembre 2010.
- ↑ Coleman, David; Compton, Paul; Salt, John (2002). The demographic characteristics of immigrant populations. Council of Europe. p.505. ISBN 92-871-4974-7.
- ↑ Mason, Chris (30 Abril 2008). "'Why I left UK to return to Poland'". BBC News.
- ↑ "Ethnicity: 7.9% from a non-White ethnic group". Office for National Statistics. 24 Hunyo 2004. Tinago mula sa orihinal noong 2007-07-05. Nakuha noong 14 Abril 2012.
- ↑ "Resident population estimates by ethnic group (percentages): London". Office for National Statistics. Tinago mula sa orihinal noong 2012-06-23. Nakuha noong 23 Abril 2008.
- ↑ "Resident population estimates by ethnic group (percentages): Leicester". Office for National Statistics. Tinago mula sa orihinal noong 2012-06-23. Nakuha noong 23 Abril 2008.
- ↑ "Census 2001 – Ethnicity and religion in England and Wales". Office for National Statistics. Nakuha noong 23 Abril 2008.
- ↑ Loveys, Kate (22 Hunyo 2011). "One in four primary school pupils are from an ethnic minority and almost a million schoolchildren do not speak English as their first language". Daily Mail. London. Nakuha noong 28 Hunyo 2011.
- ↑ Rogers, Simon (19 Mayo 2011). "Non-white British population reaches 9.1 million". The Guardian.
- ↑ Wallop, Harry (18 Mayo 2011). "Population growth of last decade driven by non-white British". Telegraph.
- ↑ "Language Courses in New York". United Nations. 2006. Nakuha noong 29 Nobyembre 2010.
- ↑ Melitz, Jacques (1999). "English-Language Dominance, Literature and Welfare". Centre for Economic Policy Research. Nakuha noong 26 Mayo 2006.
- ↑ National Statistics Online – Welsh Language Naka-arkibo 2011-07-28 sa Wayback Machine.. National Statistics Office.
- ↑ "Differences in estimates of Welsh Language Skills" (PDF). Office for National Statistics. Tinago mula sa orihinal (PDF) noong 22 Hulyo 2004. Nakuha noong 30 Disyembre 2008.[patay na link]
- ↑ Wynn Thomas, Peter (2007). "Welsh today". Voices. BBC. Nakuha noong 5 Hulyo 2011. Unknown parameter
|month=ignored (tulong) - ↑ Scotland's Census 2001 – Gaelic Report Naka-arkibo 2013-05-22 sa Wayback Machine.. General Register Office for Scotland. Retrieved 15 Oktubre 2008.
- ↑ "Local UK languages 'taking off'". BBC News. 12 Pebrero 2009.
- ↑ "Language Data – Scots". European Bureau for Lesser-Used Languages. Tinago mula sa orihinal noong 2007-06-23. Nakuha noong 2 Nobyembre 2008.
- ↑ "Fall in compulsory language lessons". BBC News. 4 Nobyembre 2004.
- ↑ The School Gate for parents in Wales. BBC Wales. Retrieved 11 Oktubre 2008.
- ↑ Cannon, John, ed. (2nd edn., 2009). A Dictionary of British History. Oxford University Press. p. 144. ISBN 0-19-955037-9.
- ↑ Field, Clive D. (Nobyembre 2009). "British religion in numbers" Naka-arkibo 2011-10-16 sa Wayback Machine.. BRIN Discussion Series on Religious Statistics, Discussion Paper 001. Retrieved 3 Hunyo 2011.
- ↑ Yilmaz, Ihsan (2005). Muslim Laws, Politics and Society in Modern Nation States: Dynamic Legal Pluralisms in England, Turkey, and Pakistan. Aldershot: Ashgate Publishing. pp. 55–6. ISBN 0-7546-4389-1.
- ↑ Brown, Callum G. (2006). Religion and Society in Twentieth-Century Britain. Harlow: Pearson Education. p. 291. ISBN 0-582-47289-X.
- ↑ Norris, Pippa; Inglehart, Ronald (2004). Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide. Cambridge University Press. p. 84. ISBN 0-521-83984-X.
- ↑ Fergusson, David (2004). Church, State and Civil Society. Cambridge University Press. p. 94. ISBN 0-521-52959-X.
- ↑ "UK Census 2001". National Office for Statistics. Tinago mula sa orihinal noong 2007-03-12. Nakuha noong 22 Abril 2007.
- ↑ "Religious Populations". Office for National Statistics. 11 Oktubre 2004. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-06. Nakuha noong 2013-01-16.
- ↑ "United Kingdom: New Report Finds Only One in 10 Attend Church". News.adventist.org. 4 Abril 2007. Nakuha noong 12 Setyembre 2010.
- ↑ The History of the Church of England. The Church of England. Retrieved 23 Nobyembre 2008.
- ↑ "Queen and Church of England". British Monarchy Media Centre. Tinago mula sa orihinal noong 2006-10-08. Nakuha noong 5 Hunyo 2010.
- ↑ "Queen and the Church". The British Monarchy (Official Website). Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-07. Nakuha noong 2013-01-16.
- ↑ "How we are organised". Church of Scotland. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-07. Nakuha noong 2013-01-16.
- ↑ Weller, Paul (2005). Time for a Change: Reconfiguring Religion, State, and Society. London: Continuum. pp. 79–80. ISBN 0567084876.
- ↑ Peach, Ceri, "United Kingdom, a major transformation of the religious landscape", in H. Knippenberg. ed. (2005). The Changing Religious Landscape of Europe. Amsterdam: Het Spinhuis. pp. 44–58. ISBN 90-5589-248-3.
- ↑ Richards, Eric (2004). Britannia's children: Emigration from England, Scotland, Wales and Ireland since 1600. London: Hambledon, p. 143. ISBN 978-1-85285-441-6.
- ↑ Gibney, Matthew J.; Hansen, Randall (2005). Immigration and asylum: from 1900 to the present, ABC-CLIO, p630. ISBN 1-57607-796-9
- ↑ "Short history of immigration". BBC. 2005. Nakuha noong 28 Agosto 2010.
- ↑ 6.5% of the EU population are foreigners and 9.4% are born abroad, Eurostat, Katya Vasileva, 34/2011.
- ↑ Muenz, Rainer (2006). "Europe: Population and Migration in 2005". Migration Policy Institute. Nakuha noong Abriil 2, 2007. Unknown parameter
|month=ignored (tulong); Check date values in:|accessdate=(tulong) - ↑ "Immigration and births to non-British mothers pushes British population to record high". London Evening Standard. 22 Agosto 2008. Tinago mula sa orihinal noong 2008-12-10. Nakuha noong 2013-01-17.
- ↑ Doughty, Steve; Slack, James (3 Hunyo 2008). "Third World migrants behind our 2.3m population boom". Daily Mail. London.
- ↑ Bentham, Martin (20 Oktubre 2008). "Tories call for tougher control of immigration". London Evening Standard.
- ↑ "Minister rejects migrant cap plan". BBC News. 8 Setyembre 2008. Nakuha noong 26 Abril 2011.
- ↑ Johnston, Philip (5 Enero 2007). "Immigration 'far higher' than figures say". The Daily Telegraph. London. Tinago mula sa orihinal noong 2008-05-29. Nakuha noong 20 Abril 2007.
- ↑ Travis, Alan (25 Agosto 2011). "UK net migration rises 21%". The Guardian. London.
- ↑ "Migration to UK more than double government target". BBC News. 24 Mayo 2012.
- ↑ Bamber, David (20 Disyembre 2000). "Migrant squad to operate in France". The Daily Telegraph. Calais.
- ↑ "Settlement". Home Office. Agosto 2011. Tinago mula sa orihinal noong 2013-01-16. Nakuha noong 24 Oktubre 2011.
- ↑ "Births in England and Wales by parents' country of birth, 2011", National Statistics.
- ↑ Right of Union citizens and their family members to move and reside freely within the territory of the Member States. European Commission. Retrieved 6 Nobyembre 2008.
- ↑ Doward, Jamie; Temko, Ned (23 Setyembre 2007). "Home Office shuts the door on Bulgaria and Romania". The Observer. London. pa. 2. Nakuha noong 23 Agosto 2008.
- ↑ Doward, Jamie; Rogers, Sam (17 Enero 2010). "Young, self-reliant, educated: portrait of UK's eastern European migrants". The Observer. London. Nakuha noong 19 Enero 2010.
- ↑ Hopkirk, Elizabeth (20 Oktubre 2008). "Packing up for home: Poles hit by UK's economic downturn". London Evening Standard.
- ↑ "Migrants to UK 'returning home'". BBC News. 8 Setyembre 2009. Nakuha noong 8 Setyembre 2009.
- ↑ "Fresh Talent: Working in Scotland". London: UK Border Agency. Nakuha noong 30 Oktubre 2010.
- ↑ Boxell, James (28 Hunyo 2010). "Tories begin consultation on cap for migrants". Financial Times. London. Nakuha noong 17 Setyembre 2010.
- ↑ "Vince Cable: Migrant cap is hurting economy". The Guardian. London. Press Association. 17 Setyembre 2010. Nakuha noong Ssetyembre 17, 2010. Check date values in:
|accessdate=(tulong) - ↑ Richards (2004), pp. 6–7.
- ↑ "Brits Abroad: world overview". BBC. 6 Disyembre 2006. Nakuha noong 20 Abril 2007.
- ↑ Casciani, Dominic (11 Disyembre 2006). "5.5 m Britons 'opt to live abroad'". BBC News. Nakuha noong 20 Abril 2007.
- ↑ "Brits Abroad: Country-by-country". BBC News. 11 Disyembre 2006.
- ↑ "Local Authorities". Department for Children, Schools and Families. Nakuha noong 21 Disyembre 2008.
- ↑ Gordon, J.C.B. (1981). Verbal Deficit: A Critique. London: Croom Helm. pa. 44 note 18. ISBN 978-0-85664-990-5.
- ↑ Section 8 ('Duty of local education authorities to secure provision of primary and secondary schools'), Sections 35–40 ('Compulsory attendance at Primary and Secondary Schools') and Section 61 ('Prohibition of fees in schools maintained by local education authorities ...'), Education Act 1944.
- ↑ "England's pupils in global top 10". BBC News. 10 Disyembre 2008.
- ↑ "More state pupils in universities". BBC News. 19 Hulyo 2007.
- ↑ MacLeod, Donald (9 Nobyembre 2007). "Private school pupil numbers in decline". The Guardian. London. Nakuha noong 31 Marso 2010.
- ↑ http://www.tes.co.uk/article.aspx?storycode=6055970
- ↑ "QS World University Rankings Results 2010". Quacquarelli Symonds. Nakuha noong 27 Abril 2011.
- ↑ Davenport, F.; Beech, C.; Downs, T.; Hannigan, D. (2006). Ireland. Lonely Planet, 7th edn. ISBN 1-74059-968-3. p. 564.
- ↑ About SQA Scottish Qualifications Authority. Retrieved 7 Oktubre 2008.
- ↑ About Learning and Teaching Scotland Naka-arkibo 2012-04-01 sa Wayback Machine.. Learning and Teaching Scotland. Retrieved 7 Oktubre 2008.
- ↑ Brain drain in reverse. Scotland Online Gateway. Retrieved 7 Oktubre 2008.
- ↑ "Increase in private school intake". BBC News. 17 Abril 2007.
- ↑ "MSPs vote to scrap endowment fee". BBC News. 28 Pebrero 2008.
- ↑ What will your child learn? The Welsh Assembly Government. Retrieved 22 Enero 2010.
- ↑ About Us – What we do. Council for the Curriculum Examinations & Assessment. Retrieved 7 Oktubre 2008.
- ↑ World Health Organization. "Measuring overall health system performance for 191 countries" (PDF). New York University. Nakuha noong 5 Hulyo 2011. Cite journal requires
|journal=(tulong) - ↑ "'Huge contrasts' in devolved NHS". BBC News. 28 Agosto 2008.
- ↑ Triggle, Nick (2 Enero 2008). "NHS now four different systems". BBC News.
- ↑ Fisher, Peter. "The NHS from Thatcher to Blair". NHS Consultants Association. International Association of Health Policy. Tinago mula sa orihinal noong 2018-11-20. Nakuha noong 2013-01-17.
The Budget ... was even more generous to the NHS than had been expected amounting to an annual rise of 7.4% above the rate of inflation for the next 5 years. This would take us to 9.4% of GDP spent on health ie around EU average.
- ↑ "OECD Health Data 2009 – How Does the United Kingdom Compare". Organisation for Economic Co-operation and Development.
- ↑ "The cultural superpower: British cultural projection abroad" Naka-arkibo 2018-09-16 sa Wayback Machine.. Journal of the British Politics Society, Norway. Volume 6. No. 1. Winter 2011
- ↑ Sheridan, Greg (15 Mayo 2010). "Cameron has chance to make UK great again". The Australian. Sydney. Nakuha noong 20 Mayo 2012.
- ↑ "William Shakespeare (English author)". Britannica Online encyclopedia. Nakuha noong 26 Pebrero 2006.
- ↑ MSN Encarta Encyclopedia article on Shakespeare. Tinago mula sa orihinal noong 2006-02-09. Nakuha noong 26 Pebrero 2006.
- ↑ William Shakespeare. Columbia Electronic Encyclopedia. Nakuha noong 26 Pebrero 2006.
- ↑ "Mystery of Christie's success is solved". Daily Telegraph. London. 19 Disyembre 2005. Nakuha noong 14 Nobyembre 2010.
- ↑ Edinburgh, UK appointed first UNESCO City of Literature UNESCO. Retrieved 20 Agosto 2008.
- ↑ "Early Welsh poetry". BBC Wales. Nakuha noong 29 Disyembre 2010.
- ↑ Lang, Andrew (2003) [1913]. History of English Literature from Beowulf to Swinburne. Holicong, PA: Wildside Press. pa. 42. ISBN 978-0-8095-3229-2.
- ↑ "Dafydd ap Gwilym". Academi website. Academi. 2011. Tinago mula sa orihinal noong 2012-05-27. Nakuha noong 3 Enero 2011.
Dafydd ap Gwilym is widely regarded as one of the greatest Welsh poets of all time, and amongst the leading European poets of the Middle Ages.
- ↑ True birthplace of Wales's literary hero Naka-arkibo 2020-03-16 sa Wayback Machine.. BBC News. Retrieved 28 Abril 2012
- ↑ Kate Roberts: Biography. BBC Wales. Retrieved 28 Abril 2012
- ↑ Swift, Jonathan; Fox, Christopher (1995). Gulliver's travels: complete, authoritative text with biographical and historical contexts, critical history, and essays from five contemporary critical perspectives. Basingstoke: Macmillan. pa. 10. ISBN 978-0-333-63438-7.CS1 maint: multiple names: listahan ng mga may-akda (link)
- ↑ "Bram Stoker" (PDF). The New York Times. 23 Abril 1912. Nakuha noong 1 Enero 2011.
- ↑ "1960–1969". EMI Group Ltd. Nakuha noong 31 Mayo 2008.
- ↑ "Paul At Fifty". TIME. New York. 8 Hunyo 1992. Tinago mula sa orihinal noong 18 Mayo 2013. Nakuha noong 27 Enero 2013.
- ↑ Most Successful Group The Guinness Book of Records 1999, p. 230.
- ↑ "British Citizen by Act of Parliament: George Frideric Handel". UK Parliament. 20 Hulyo 2009. Nakuha noong 11 Setyembre 2009.
- ↑ Andrews, John (14 Abril 2006). "Handel all'inglese". Playbill. New York. Nakuha noong 11 Setyembre 2009.
- ↑ Citron, Stephen (2001). Sondheim and Lloyd-Webber: The new musical. London: Chatto & Windus. ISBN 978-1-85619-273-6.
- ↑ "Beatles a big hit with downloads". Belfast Telegraph. 25 Nobyembre 2010. Nakuha noong 16 Mayo 2011.
- ↑ "British rock legends get their own music title for PlayStation3 and PlayStation2" (Inilabas sa midya). EMI. 2 Pebrero 2009.
- ↑ Khan, Urmee (17 Hulyo 2008). "Sir Elton John honoured in Ben and Jerry ice cream". The Daily Telegraph. London. Tinago mula sa orihinal noong 2008-08-01. Nakuha noong 2013-01-25.
- ↑ Alleyne, Richard (19 Abril 2008). "Rock group Led Zeppelin to reunite". The Daily Telegraph. London. Nakuha noong 31 Marso 2010.
- ↑ Fresco, Adam (11 Hulyo 2006). "Pink Floyd founder Syd Barrett dies at home". The Times. London. Nakuha noong 31 Marso 2010.
- ↑ Holton, Kate (17 Enero 2008). "Rolling Stones sign Universal album deal". Reuters. Nakuha noong 26 Oktubre 2008.
- ↑ Walker, Tim (12 Mayo 2008). "Jive talkin': Why Robin Gibb wants more respect for the Bee Gees". The Independent. London. Tinago mula sa orihinal noong 13 May 2008. Nakuha noong 26 Oktubre 2008.
- ↑ "Brit awards winners list 2012: every winner since 1977". The Guardian. Retrieved 28 Pebrero 2012
- ↑ Lewis Corner (16 Pebrero 2012). "Adele, Coldplay biggest-selling UK artists worldwide in 2011". Digital Spy. Nakuha noong 22 Marso 2012.
- ↑ Hughes, Mark (14 Enero 2008). "A tale of two cities of culture: Liverpool vs Stavanger". The Independent. London. Tinago mula sa orihinal noong 2012-11-07. Nakuha noong 2 Agosto 2009.
- ↑ "Glasgow gets city of music honour". BBC News. 20 Agosto 2008. Nakuha noong 2 Agosto 2009.
- ↑ Bayley, Stephen (24 Abril 2010). "The startling success of Tate Modern". The Times. London. Nakuha noong 19 Enero 2011.
- ↑ "The Directors' Top Ten Directors". British Film Institute. Tinago mula sa orihinal noong 2012-05-27. Nakuha noong 2014-03-18.
- ↑ "Chaplin, Charles (1889–1977)". British Film Institute. Nakuha noong 25 Enero 2011.
- ↑ "Powell, Michael (1905–1990)". British Film Institute. Nakuha noong 25 Enero 2011.
- ↑ "Reed, Carol (1906–1976)". British Film Institute. Nakuha noong 25 January 2011.
- ↑ "Scott, Sir Ridley (1937–)". British Film Institute. Nakuha noong 25 Enero 2011.
- ↑ "Andrews, Julie (1935–)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Burton, Richard (1925–1984)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Caine, Michael (1933–)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Chaplin, Charles (1889–1977)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Connery, Sean (1930–)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Leigh, Vivien (1913–1967)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Niven, David (1910–1983)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Olivier, Laurence (1907–1989)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Sellers, Peter (1925–1980)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Winslet, Kate (1975–)". British Film Institute. Nakuha noong 11 Disyembre 2010.
- ↑ "Daniel Day-Lewis makes Oscar history with third award"'. BBC News. Retrieved 15 August 2013
- ↑ "Harry Potter becomes highest-grossing film franchise". The Guardian. London. 11 September 2007. Nakuha noong 2 Nobyembre 2010.
- ↑ "History of Ealing Studios". Ealing Studios. Nakuha noong 5 Hunyo 2010.
- ↑ "The BFI 100". British Film Institute. 6 September 2006. Tinago mula sa orihinal noong 1 April 2011. Nakuha noong 19 March 2014.
- ↑ "Baftas fuel Oscars race". BBC News. 26 Pebrero 2001. Nakuha noong Peberro 14, 2011. Check date values in:
|accessdate=(tulong) - ↑ "TV Licence Fee: facts & figures". BBC Press Office. April 2010. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-17. Nakuha noong 2014-03-19. Cite uses deprecated parameter
|deadurl=(tulong) - ↑ "Publications & Policies: The History of ITV". ITV.com. Tinago mula sa orihinal noong 17 Hunyo 2011.
- ↑ "Publishing". News Corporation. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-17. Nakuha noong 2014-03-19. Cite uses deprecated parameter
|deadurl=(tulong) - ↑ "Direct Broadcast Satellite Television". News Corporation. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-17. Nakuha noong 2014-03-19.
- ↑ William, D. (2010). UK Cities: A Look at Life and Major Cities in England, Scotland, Wales and Northern Ireland. Eastbourne: Gardners Books. ISBN 978-9987-16-021-1, pp. 22, 46, 109 and 145.
- ↑ "Publishing". Department of Culture, Media and Sport. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-17. Nakuha noong 2014-03-19.
- ↑ Ofcom "Communication Market Report 2010", 19 Agosto 2010, pp. 97, 164 and 191
- ↑ "Social Trends: Lifestyles and social participation". Office for National Statistics. 16 February 2010. Tinago mula sa orihinal noong 17 June 2011. Nakuha noong 19 March 2014. Cite uses deprecated parameter
|deadurl=(tulong) - ↑ "Top 20 countries with the highest number of Internet users". Internet World Stats. Tinago mula sa orihinal noong 2011-06-17. Nakuha noong 2014-03-19. Cite uses deprecated parameter
|deadurl=(tulong) - ↑ Fieser, James, pat. (2000). A bibliography of Scottish common sense philosophy: Sources and origins (PDF). Bristol: Thoemmes Press. Nakuha noong 17 December 2010.
- ↑ Palmer, Michael (1999). Moral Problems in Medicine: A Practical Coursebook. Cambridge: Lutterworth Press. pa. 66. ISBN 978-0-7188-2978-0.
- ↑ Scarre, Geoffrey (1995). Utilitarianism. London: Routledge. pa. 82. ISBN 978-0-415-12197-2.
- ↑ Ponsford, Matthew (19 January 2016). "Los Angeles to build world's most expensive stadium complex". CNN. Nakuha noong 12 February 2017.
- ↑ "Opening ceremony of the games of the XXX Olympiad". Olympic.org. Retrieved 30 November 2013.
- ↑ "Unparalleled Sporting History" Naka-arkibo 2013-12-03 sa Wayback Machine.. Reuters. Retrieved 30 November 2013.
- ↑ 371.0 371.1 "Rugby Union 'Britain's Second Most Popular Sport'". Ipsos-Mori. 22 December 2003. Nakuha noong 28 April 2013.
- ↑ Ebner, Sarah (2 July 2013). "History and time are key to power of football, says Premier League chief". The Times (London). Retrieved 30 November 2013.
- ↑ Mitchell, Paul (November 2005). "The first international football match". BBC Sport Scotland. Nakuha noong 15 December 2013.
- ↑ "Why is there no GB Olympics football team?". BBC Sport. 5 August 2008. Nakuha noong 31 December 2010.
- ↑ "Six ways the town of Rugby helped change the world". BBC. Retrieved 29 January 2015.
- ↑ Godwin, Terry; Rhys, Chris (1981).The Guinness Book of Rugby Facts & Feats. p.10. Enfield: Guinness Superlatives Ltd
- ↑ Louw, Jaco; Nesbit, Derrick (2008). The Girlfriends Guide to Rugby. Johannesburg: South Publishers. ISBN 978-0-620-39541-0.
- ↑ Colin White (2010). "Projectile Dynamics in Sport: Principles and Applications". p. 222. Routledge
- ↑ "About ECB". England and Wales Cricket Board. n.d. Nakuha noong 28 April 2013.
- ↑ McLaughlin, Martyn (4 August 2009). "Howzat happen? England fields a Gaelic-speaking Scotsman in Ashes". The Scotsman. Edinburgh. Nakuha noong 30 December 2010.
- ↑ "Uncapped Joyce wins Ashes call up". BBC Sport. 15 November 2006. Nakuha noong 30 December 2010.
Mga kawing panlabas[baguhin | baguhin ang batayan]
- Pamahalaan
- Opisyal na website ng Pamahalaan ng NK Naka-arkibo 2009-09-07 sa Wayback Machine.
- Opisyal na website ng Kahariang Britaniko
- Opisyal na Taunang-aklat ng Nagkakaisang Kaharian estatistiko
- Opisyal na website ng Tanggapan ng Punong Tagapangasiwa ng Britanya
- Pangkalahatang Kabatiran
- Nagkakaisang Kaharian mula sa BBC News
- United Kingdom lahok sa The World Factbook
- "Nagkakaisang Kaharian". mula sa UCB Libraries GovPubs. Tinago mula sa orihinal noong 2014-04-07. Nakuha noong 2013-01-08. Italic or bold markup not allowed in:
|publisher=(tulong) - United Kingdom sa Curlie (ex-Proyektong Bukas na Direktoryo)
- Nagkakaisang Kaharian lahok sa Encyclopædia Britannica
- Nagkakaisang Kaharian mula sa KPEP
- Nagkakaisang Kaharian mula sa SE
- Wikimedia Atlas ng United Kingdom
Mayroong datos pang-heograpiya ang OpenStreetMap tungkol sa United Kingdom- Key Development Forecasts for the Nagkakaisang Kaharian mula sa International Futures
Mayroong datos pang-heograpiya ang - Paglalakbay
Mga Pandaigdigang kapisanan | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||
| Mga Talaan | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mga Lathalain | |||||||||||||||||||||||||||
"Pindutin ang rehiyong may kulay upang tingnan ang nakapaloob na kabatiran:"  | |||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||
- Pages with ignored display titles
- Mga artikulong naglalaman ng Cornish
- Mga artikulong may patay na panlabas na link (Disyembre 2011)
- Mga artikulong may patay na panlabas na link (Agosto 2021)
- Mga artikulong may patay na panlabas na link (Pebrero 2012)
- CS1: hindi matiyak na kalendaryo (Hulyano o Gregoryano)
- United Kingdom
- Article Feedback 5 Additional Articles
- Demokrasyang Liberla
- Hilagang Europa
- Kanluraning Europa
- Mga Bansa at pook kung saan winiwika ang Ingles
- Mga bansa sa Europa
- Mga Bansang may baybayin sa Karagatang Atlantiko
- Mga Bansang P8
- Mga Bansang P20
- Mga Bansang pulo
- Mga Kahariang may saligang-batas
- Mga Kasaping bansa sa Kapamansaan ng mga Bansa
- Mga Kasaping bansa sa Kapulungan ng Europa
- Mga Kasaping bansa ng KKHA
- Mga Kasaping bansa ng Nagkakaisang Mga Bansa
- Mga Kasaping bansa sa Samahang Europeo
- Mga Kasaping bansa ng Samahang Mediteranyo
- Mga pulong Britaniko