Pumunta sa nilalaman

Daigdig

baguhin ang mga link
Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
Huwag ikalito sa Mundo.
Para sa ibang mga gamit, tingnan ang Daigdig (paglilinaw).
Daigdig
Ang Bughaw na Holen, Apollo 17, Disyembre 1972
Pagpapangalan
Pang-uri
  • pandaigdig
  • pandaigdigan
  • global
  • mundiyal
Simbolo🜨 at ♁
Katangian ng ligiran
Epoch J2000[n 1]
Aphelion152097597 km
Perihelion147098450 km[n 2]
149598023 km[1]
Tindi ng layo0.0167086[1]
365.256363004 d[2]
(1.00001742096 aj)
29.7827 km/s[3]
358.617°
Pagkatagilid
−11.26064° – J2000 ekliptiko[3]
3 Enero 2026
114.20783°[3]
Satelayt1 (Buwan)
Pisikal na katangian
6371.0 km[5]
Radius sa ekwador
6378.137 km[6][7]
Radius sa polo
6356.752 km[8]
Pagkapatag1/298.257222101 (ETRS89)[9]
Sirkumperensiya
  • 510072000 km2[11][n 4]
  • Land: 148940000 km2
  • Water: 361132000 km2
Bolyum1.08321×1012 km3[3]
Masa5.972168×1024 kg[12]
Karaniwang densidad
5.513 g/cm3[3]
9.80665 m/s2[13]
(eksaktong 1 g0)
0.3307[14]
11.186 km/s[3]
1.0 d
(24h 00 m 00s)
0.99726968 d[15]
(23h 56 m 4.100s)
Bilis ng pag-ikot sa ekwador
1674.4 km/h[16]
23.4392811°[2]
Albedo
Temperatura255 K (−18 °C)
(temperatura sa blackbody)[17]
Temp. sa
ibabaw		 min mean max
 [n 5] −89.2 °C 14.76 °C 56.7 °C
Antas ng katumbas na dosis sa ibabaw0.274 μSv/h[21]
−3.99
Atmospera
Presyur sa ibabaw
101.325 kPa (lebel ng dagat)
Komposisyon batay sa bolyum
Sanggunian:[3]

Daigdíg ang ikatlong planeta mula sa Araw at ang natatanging astronomikong bagay na may buhay. Dahil ito sa pagkakaroon nito ng tubig sa ibabaw nito, na natatangi sa Sistemang Solar. Halos lahat ng katubigan ng Daigdig ay nasa mga karagatan nito, na kumakatawan sa tinatayang 70.8% ng kabuuang lawak ng ibabaw nito. Lupa ang natitirang 29.2% ng ibabaw nito, na makikita naman bilang mga kontinente. Malaking bahagi ng lupa sa Daigdig ang mahalumigmig at nababalutan ng mga halaman, habang yelo naman ang parehong rehiyong polar nito, na siyang humahawak sa malaking porsyento ng lahat ng tubig sa planeta. Taglay ng ibabaw ng Daigdig ang mga tektonikong plato na mabagal na gumagalaw, na dahilan upang magkaroon ang planeta ng mga kabundukan, bulkan, at lindol. Gawa sa likido ang panlabas na kaibuturan nito, na siyang gumagawa sa magnetospera nito na nagsisilbing pananggalang nito laban sa karamihan ng mga mapaminsalang hanging solar at kosmikong radyasyon.

May dinamikong atmospera ang Daigdig, na responsable sa pagpapanatili sa mga kondisyon para maging posible ang buhay sa planeta at nagsisilbi ring proteksyon nito laban sa mga bulalakaw at radyasyong UV. Naglalaman ito ng malaking bahagdan ng oksiheno at nitroheno. Meron ding singaw sa loob nito, na siyang gumagawa sa mga ulap na bumabalot sa malaking bahagi ng planeta. Isa itong greenhouse gas na gumagawa sa mga kondisyon upang manatili ang tubig sa ibabaw nito sa pamamagitan ng pagkuha ng enerhiyang mula sa Araw. Napapanatili ng prosesong ito ang kasalukuyang karaniwang temperatura sa ibabaw na 14.76 °C (58.57 °F), temperatura kung saan nasa anyong likido ang tubig sa ilalim ng karaniwang presyur ng atmospera. Magkaiba ang natatanggap na sinag ng Araw sa mga rehiyon ng Daigdig, pinakamataas sa rehiyon ng ekwador at pinakamababa sa magkabilang polo nito. Ito ang nagdidikta sa daloy ng hangin at tubig sa buong planeta, na nagreresulta sa isang pandaigdigang sistema ng klima na may iba't-ibang rehiyon ng klima, gayundin sa samu't saring klase ng panahon kagaya ng pag-ulan, na nagpapaikot naman sa mga mahahalagang elemento kagaya ng karbon at nitroheno sa iba't-ibang panig nito.

Sinusukat ang Daigdig bilang isang ellipsoid na may tinatayang sirkumperensiya na 40,000 kilometro (25,000 mi). Daigdig ang pinakamakapal na planeta sa Sistemang Solar; sa apat na planetang lupa ng sistema, Daigdig ang pinakamalaki. Umiikot ang Daigdig sa sariling aksis nito sa loob ng 23 oras at 56 minuto kada araw. Nasa 1 AU (o 8 sinag-minuto) ang layo nito sa Araw, na nililibot nito sa loob ng 365.25 araw. Bahagyang nakatagilid ang aksis ng Daigdig kumpara sa lapag ng ligiran nito sa Araw, na dahilan upang magkaroon ang planeta ng mga kapanahunan (season). May isang likas na satelayt ang Daigdig, ang Buwan, na lumilibot sa planeta sa layong 384,400 kilometro (238,900 mi) at may laking nasa sang-apat ng Daigdig. Tinutulungan ng Buwan na mapanatili nang maayos ang aksis ng Daigdig, na nagreresulta sa pagkakaroon ng mga kati (tide) at ang unti-unting pagbagal ng pag-ikot ng Daigdig. Dahil sa hila ng grabidad ng Daigdig, naka-tidal lock ang Buwan sa planeta kaya makikita lamang sa ibabaw ng Daigdig ang isang bahagi nito na tinatawag na "harap" nito.

Kagaya ng karamihan ng mga bagay sa Sistemang Solar, nabuo ang Daigdig tinatayang 4.5 bilyong taon ang nakaraan mula sa pagsasanib ng gas at alikabok mula sa maagang kasaysayan ng sistema. Nabuo ang mga karagatan nito pagkatapos ng isang bilyong taon, na humantong kalaunan sa pag-usbong ng buhay. Binago ng mga buhay na nilalang ang mga likas na proseso ng planeta na nagresulta sa mabilis na pagkalat ng oksiheno sa atmospera nito dalawang bilyong taon ang nakaraan. Umusbong naman ang mga tao sa kontinente ng Aprika tinatayang 300,000 taon ang nakaraan at mabilis na kumalat sa lahat ng kontinente. Tulad ng ibang mga buhay na nilalang, nakadepende ang mga tao sa biospera ng Daigdig, ngunit unti-unting nagiging malaki ang epekto nila sa kalikasan ng planeta. Kasalukuyang hindi masusustento ang epekto ng sangkatauhan sa biospera at klima ng Daigdig, na delikado para sa kabuhayan ng mga tao gayundin sa ibang mga nilalang, at nagreresulta sa mga malawakang pagkalipol ng buhay.

Etimolohiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Nagmula ang salitang daigdig sa wikang Gitnang Pilipinong *daləgdəg ("kulog"), na nagmula naman sa wikang Proto-Austronesyo *dəʀdəʀ ("kulog"). Ayon sa isang diksiyonaryo na nilimbag noong 1835, nagmula ito mula sa pinaikling sandaigdigan, na orihinal na tumutukoy noon sa "lugar kung saan maririnig ang kulog", mula sa paniniwala ng mga Pilipino noon na naririnig sa buong mundo ang kulog. Ginamit rin ito noon upang tumukoy sa uniberso. Ilan sa mga nilistang kasingkahulugan ang sanlibutan at sansinukob, na ngayo'y mas tumutukoy sa Ariwanas at uniberso.[22]

Sinusulat ang daigdig sa malaking titik kung tumutukoy ito sa planeta; sa maliit na titik, tumutukoy naman ito sa konsepto katulad ng salitang mundo, na ginagamit ding kasingkahulugan nito sa karaniwang diskurso.[23] Nagmula ito sa wikang Kastila at sumailalim sa proseso ng paglipat ng diin nang hiniram sa wikang Tagalog, mula sa dulo papunta sa ikalawa sa dulo, na kalimitan sa Tagalog. Mula ito sa wikang Latin na mundus,[24] na nagmula naman sa wikang Etrusko o di kaya'y sa wikang Proto-Indo-Europeo.[25]

Likas na kasaysayan

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Kasaysayan ng Daigdig at Kronolohiya ng likas na kasaysayan

Pagbuo

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Maagang Daigdig at Hadean
Malikhaing paglalarawan sa protoplanetaryong disko na bumuo sa Daigdig.

Napetsahan ang pinakamatandang materyal sa Sistemang Solar noong 4.5682+0.0002
−0.0004 Ga (bilyong taon).[26] Pagsapit ng 4.54±0.04 Ga, nabuo ang maagang Daigdig, kasabay ng ibang mga bagay sa Sistemang Solar.[27] Nabubuo ang mga planeta sa pamamagitan ng pamamahagi ng isang nebulang solar ng kaulapang molekular dahil sa pagbagsak ng grabidad, na nagresulta sa mabilis na pag-ikot at pagpatag kalaunan upang maging isang diskong sirkumstelar, kung saan naman nabubuo ang mga planeta. Naglalaman ang mga nebula ng gas, piraso ng yelo, at alikabok. Ayon sa teoryang nebular, nabubuo ang mga planetesimal sa pamamagitan ng akresyon (pamumuo), kung saan nabuo ang Daigdig sa ganitong proseso sa loob ng tinatayang 70 hanggang 100 milyong taon.[28]

Samantala, di hamak na mas bata ang Buwan kesa sa Daigdig, na tinatayang nasa 4.5 Ga o mas bata pa ang edad.[29] Ayon sa nangungunang teorya ukol sa pagbuo nito, nabuo ito sa pamamagitan ng akresyon ng mga materyal na nagmula sa salpukan ng Daigdig sa isang planetang singlaki ng Marte at 10% ng masa ng Daigdig, na pinangalanang Theia.[30] Lubhang mapaminsala ang salpukang ito, ngunit bumalik din kalaunan sa Daigdig dahil sa paghila ng grabidad ang ilan sa masang tumilapon.[31] Mula naman noong 4.0 hanggang 3.8 Ga naganap ang Huling Malawakang Pambobomba, kung saan binago ng sandamakmak na mga pagtama ng asteroyd ang ibabaw ng Daigdig gayundin sa Buwan.[32]

Pagkatapos mabuo

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Heolohikong kasaysayan ng Daigdig

Nabuo ang atmospera ng Daigdig mula sa mga gawain ng mga bulkan gayundin sa paglalabas ng gas.[33] Nakondensado ang mga singaw-tubig mula sa mga ito papunta sa mga karagatan, na pinarami naman sa tulong ng tubig at yelo mula sa mga asteroyd, protoplaneta, at kometa.[34] Ipinagpapalagay na may sapat na tubig sa Daigdig upang mapuno ang mga karagatan matapos nitong mabuo.[35] Sa modelong ito, napigilan ng mga greenhouse gas sa atmospera ang pagyeyelo ng mga karagatan noong nasa 70% lamang ng kasalukuyang liwanag ang bagong buong Araw.[36] Pagsapit ng 3.5 Ga, nabuo naman na ang magnetikong sakop ng Daigdig, na tumutulong sa pagpigil sa pagkasira ng atmospera dahil sa mga hanging solar.[37]

Nang nagsimulang lumamig ang tunaw na kaibuturan nito, nabuo ang pinakaunang solidong ibabaw ng Daigdig, na ipinagpapalagay na mafic. Unang nabuo naman ang pinakaunang kontinental na ibabaw ng planeta, na felsic naman, mula sa bahagyang pagtunaw ng mafic na ibabaw nito.[38] Dahil sa pagkakaroon ng mineral na sirkon mula sa panahong Hadiko sa mga batong sedimentaryo na mula naman sa Eoarkeo, ipinagpapalagay naman may felsic na ibabaw na ang Daigdig noon pang 4.4 Ga, o 140 milyong taon pagkatapos mabuo ito.[39] Kasalukuyang may dalawang modelo na nagpapaliwanag kung paanong dumami ang noo'y napakakonting kontinental na ibabaw:[40]

  1. relatibong tuloy-tuloy na pagdami hanggang sa kasalukuyan, na suportado ng radiometrikong pagpepetsa sa kontinental na ibabaw sa buong Daigdig,[41]
  2. mabilis na pagdami noong panahong Arkeo, na bumubuo sa malaking bahagdan ng lahat ng kontinental na ibabaw sa Daigdig sa kasalukuyan,[42][43] na suportado naman ng mga isotopong patunay mula sa hapniyo sa sirkon at neodimyo sa mga batong sedimentaryo.

Maaaring maipagsama ang dalawang modelo at mga patunay sa mga ito dahil sa malawakang pagreresiklo ng mga materyal sa kontinental na ibabaw, lalo na sa maagang kasaysayan ng planeta.[44]

Nabubuo ang mga bagong kontinental na ibabaw dahil sa mga tektonikong plato, isang proseso na resulta ng tuloy-tuloy na pagkawala ng init sa looban ng Daigdig. Sa loob ng daan-daang milyong taon, nagsama-sama kalaunan ang mga kontinental na ibabaw dahil sa mga puwersang tektoniko upang bumuo ng mga superkontinente nang ilang beses sa kasaysayan, na nagkawatak-watak din kalaunan. Noong tinatayang 750 Ma (milyong taon), nagsimulang mawatak ang superkontinente ng Rhodinia, isa sa mga pinakaunang superkontinente. Nagsama-sama muli ang mga kontinental na ibabaw kalaunan upang mabuo ang Pannotia noong 600–540 Ma, at panghuli, ang Pangaea, na nagsimula namang mawatak noong 180 Ma.[45]

Nagsimula ang pinakabagong panahon ng yelo noong bandang 40 milyong taon ang nakaraan,[46] na tumindi noong Pleistoseno tatlong milyong taon ang nakaraan.[47] Sumailalim kalaunan ang mga rehiyon sa mataas at gitnang latitud sa paulit-ulit na siklo ng pagyeyelo at pagtunaw kada 21,000 taon, 41,000 taon, at 100,000 taon.[48] Noong Huling Panahon ng Yelo, na tinatawag sa popular na diskurso bilang ang "panahon ng yelo", nabalot sa yelo ang malaking bahagi ng mga kontinente hanggang sa gitnang latitud, at natapos noong tinatayang 11,700 taon ang nakaraan.[49]

Pinagmulan ng buhay at ebolusyon

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Abiohenesis, Mga pinakamatatandang anyo ng buhay, at Kasaysayan ng buhay

Humantong sa paglitaw ng mga pinakaunang molekulang kayang magparami ng sarili dahil sa mga reaksyong kemikal simula noong bandang apat na bilyong taon ang nakaraan. Lumitaw naman sa sumunod na kalahating bilyong taon ang pinakahuling karaniwang ninuno ng lahat ng buhay sa kasalukuyan.[50] Sa puntong ito, nadebelop ang proseso ng potosintesis, na nagpahintulot sa mga buhay na maiproseso ang mga enerhiyang nakukuha mula sa Araw. Resulta ng prosesong ito ang paglalabas ng molekular na oksiheno (O2) sa atmospera, na unti-unting naipon at nagresulta sa pagkakaroon ng pananggalang na osono dahil sa interaksyon nito sa radyasyong UV.[51] Samantala, nagsama-sama naman ang mga maliliit na selula sa loob ng mga malalaking selula upang mabuo ang mga pinakaunang eukaryota.[52] Dahil sa pagkakaroon ng mga espesyalistang selula sa loob mga ito kaya nabuo ang mga pinakaunang tunay na multiselulang organismo. Kumalat kalaunan sa buong ibabaw ng Daigdig ang mga anyo ng buhay na ito salamat sa pagharang ng osono sa mga makapaminsalang radyasyon.[53] Ilan sa mga pinakamatatandang patunay na posil ng buhay ay ang mga posil ng mikrobyo sa mga batong buhangin na may tinatayang edad na 3.48 bilyong taon na natagpuan sa Kanlurang Australia,[54] gayundin sa mga biohenikong grapito sa mga batong nakita naman sa kanlurang Greenland na tinatayang may tanda naman na 3.7 bilyong taon,[55] at sa mga bakas ng biotikong materyal sa mga batong natuklasan naman sa Kanlurang Australia na may edad na 4.1 bilyong taon.[56][57]

Noong panahong Neoproterosoiko (1000–539 Ma), nababalot ang halos kabuuan ng Daigdig sa yelo. Binansagan ang palagay na ito bilang Snowball Earth (lit. na 'Niyebeng Mundo'), na isang partikular na interesanteng panahon sa kasaysayan ng Daigdig dahil ito muna ang naganap bago ang tinatawag na Kambrianong pagdami, kung saan mabilis na dumami ang mga komplikadong organismong multiselular.[58][59] Matapos ang kaganapang ito noong 535 Ma, nakaranas ang buhay sa Daigdig ng di bababa sa limang malawakang pagkalipol, at napakaraming mas maliliit na pagkalipol.[60] Maliban sa kasalukuyang pinagdedebatehang ikaanim na malawakang pagkalipol sa kasalukuyang panahong Holoseno, ang pinakahuling sa lima ay naganap noong 66 Ma, nang tumama ang isang malaking bulalakaw sa ngayo'y Mehiko na nagresulta sa mabilis na pagkaubos ng mga dinosaur (liban sa mga lumilipad) at mga malalaking reptilya. Nakaligtas mula sa pangyayaring ito ang mga mas maliliit na hayop kagaya ng mga insekto, mamalya, butiki, at ibon. Simula noon, lumaganap ang mga mamalya sa Daigdig, at mga ito umusbong ang mga tao, isang espesye ng mga bakulaw sa Aprika na nagawang makatayo ilang milyong taon ang nakalipas.[61][62] Ang abilidad na ito ang nagpahintulot sa kanila na makagamit at makagawa ng mga kagamitan at nagpakailangan sa pagkaroon ng mabisang paraan ng komunikasyon na siya namang nagresulta sa isang mas maayos na nutrisyon na humantong kalaunan sa pagkakaroon ng paglaki ng utak at nagpasimula sa ebolusyon nila patungo sa kasalukuyang nilang anyo. Natuklasan nila ang agrikultura, na dahilan upang mabuo ang mga pinakaunang sibilisasyon. Dahil dito, patuloy na malaki ang impluwensiya nila sa takbo ng Daigdig at sa kalikasan at buhay nito sa kasalukuyan.[63]

Hinaharap

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Hinaharap ng Daigdig
A dark gray and red sphere representing the Earth lies against a black background to the right of an orange circular object representing the Sun
Isang malikhaing paglalarawan sa nagliliyab na Daigdig matapos maging isang pulang higante ang Araw, tinatayang 5–7 bilyong taon sa hinaharap.

Nakadepende sa Araw ang inaasahang malayong hinaharap ng Daigdig. Sa susunod na 1.1 bilyong taon, tataas nang 10% ang liwanag ng Araw, at sa susunod na 3.5 bilyong taon, nang 40%.[64] Dahil dito, inaasahang iinit ang ibabaw ng Daigdig, na magpapabilis sa siklo ng inorganikong karbon hanggang sa punto kung saan nakakamatay ang lebel ng konsentrasyon ng CO2 para sa mga kasalukuyang halaman sa loob ng tinatayang 100–900 milyong taon.[65][66] Magreresulta ang pagkonti ng mga halaman sa pagkaubos ng oksiheno sa atmospera, na papatay sa lahat ng buhay na hayop sa Daigdig.[67] Inaasahan ding aabot sa 100 °C (212 °F) ang magiging karaniwang temperatura sa ibabaw ng Daigdig pagkatapos ng 1.5 bilyong taon, na siyang magpapasingaw sa lahat ng tubig sa mga karagatan patungo sa kalawakan at posibleng humantong sa matinding epektong greenhouse sa loob ng susunod na 1.6 hanggang 3 bilyong taon.[68] Kahit na ituring na imortal ang Araw, lulubog kalaunan ang malaking bahagdan ng tubig sa mga karagatan patungo sa manto dahil sa pagbaba ng nilalabas na singaw mula sa vent sa kailaliman ng dagat habang unti-unting lumalamig ang kaibuturan ng Daigdig.[68][69]

Inaasahang magiging isang pulang higanteng bituin ang Araw sa susunod na 5 bilyong taon. Sa prosesong ito, lalaki ang Araw nang 250 beses kumpara sa kasalukuyan nitong laki.[64][70] Hindi malinaw kung ano ang mangyayari sa Daigdig sa puntong ito. Bilang isang pulang higante, bababa nang halos 30% ang masa ng Araw, na magreresulta sa paglipat ng ligiran ng Daigdig patungo sa layong 1.7 AU mula sa Araw sa pinakamalaking anyo nito, kung sakaling wala na'ng epekto ang kati. Kung sakaling meron pang kati, maaaring pumasok ang Daigdig sa atmospera ng Araw at tuluyang malusaw, habang lulubog naman ang mga mabibigat na elemento nito patungo sa kaibuturan ng Araw.[64]

Pisikal na katangian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tingnan din: Heopisika

Laki at hugis

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Hugis ng Daigdig
Tingnan din: Radyus ng Daigdig, Sirkumperensiya ng Daigdig, Bilog na Daigdig, at Heomorpolohiya
Ang kanlurang hemispera ng Daigdig, na nagpapakita sa topograpiya kung saan mas matingkad na pula ang mas malayo sa gitna ng planeta, kumpara sa tipikal na pagsukat mula sa karaniwang lebel ng dagat.

Bilog ang Daigdig dahil sa ekwilibriyong hidrostatiko,[71] at may karaniwang diametro na 12,742 km (7,918 mi), ang panglimang pinakamalaking planeta sa Sistemang Solar at ang pinakamalaking planetang lupa ng naturang sistema.[72] Dahil sa pag-ikot nito, mas malapit ang hugis nito sa isang ellipsoid kaya nakaumbok ang bahaging ekwador nito, kung saan nasa 43 km (27 mi) na mas malawak ito kesa sa magkabilang polo.[73][74] Meron ding mga baryasyon ang topograpiya ng ibabaw nito, kagaya ng sa Bambang ng Marianas, na may lalim na 10,925 km (6,788 mi) o 0.17% ng karaniwang diametro ng Daigdig, at ng Bundok Everest, na may taas naman na 8,848 km (5,498 mi) o 0.14% ng karaniwang diametro ng planeta.[75][76] Dahil sa umbok nito sa ekwador, ang bulkang Chimborazo sa Ecuador, sa taas na 6,384.4 km (3,967.1 mi), ay ang pinakamalayong bahagi ng ibabaw mula sa gitna.[77][78]

Ginagamit ng mga siyentipiko sa larangan ng heodesiya ang isang perpektong hugis ng Daigdig sa mga kalkulasyon nila. Isa itong geoid, na kumakatawan sa Daigdig na walang kahit anong uka o umbok sa ibabaw dulot ng topograpiya nito, kung saan ang karaniwang ibabaw ng dagat naman ang ginagamit naman na sanggunian sa mga pagsusukat.[79]

Ibabaw

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tingnan din: Ibabaw ng planeta, Kalupaan, Karagatan, at Dagat
Topograpiya at batimetriya ng Daigdig sa kasalukuyan.

Tinatayang may lawak na 510 milyon km2 (200 milyon sq mi) ang kabuuang ibabaw ng Daigdig.[11] Mahahati ito sa dalawang hemispera: Hilaga at Katimugan kung gagamitin ang latitud, o Kanluran at Silangan kung longhitud naman ang gagamitin. Nasa 70.8% nito ang sakop ng katubigan na katumbas ng 361 milyon km2 (139 milyon sq mi);[11] dahil dito, tinatagurian din ang Daigdig bilang isang planetang tubig. Tinatawag na pandaigdigang karagatan ang kabuuang saklaw ng katubigang ito,[80][81] na kalimitan ay hinahati sa lima: mula pinakamalaki, Karagatang Pasipiko, Atlantiko, Indiyo, Katimugan, at Artiko.[82][83] Sa magkabilang polo, nababalot sa yelo ang katubigan.

Samantala, lupa ang natitirang 29.2% ng ibabaw ng Daigdig na katumbas ng 149 milyon km2 (58 milyon sq mi). Nahahati ito sa apat na pangunahing lupalop: mula pinakamalaki, Apro-Eurasya, Kaamerikahan, Antartika, at Australia.[84][85][86] Nahahati naman ang mga ito sa samu't saring mga pulo gayundin ng mga mas maliliit na kontinente at subkontinente. Iba-iba ang elebasyon ng iba't-ibang mga punto nito, mula sa pinakamababa, −418 metro (−1,371 ft) sa Dagat Patay, hanggang sa pinakamataas, 8,848 metro (29,029 ft) sa Bundok Everest. Gayunpaman, nasa 797 metro (2,615 ft) lamang ang karaniwang elebasyon ng kalupaan.[87] Nababalot ito ng tubig, yelo, niyebe, artipisyal na estraktura, o behetasyon, na siyang pinakamadalas.[88] Nasa 10.7% lamang ng kabuuang lawak ng kalupaan ang magagamit para sa pagsasaka, at tanging 1.3% lamang ang permanenteng sakahan.[89][90]

Binubuo ng parehong kalupaan at kalapagan sa kailaliman ng mga karagatan ang kabuuang ibabaw ng Daigdig, na siyang bumubuo naman sa litospera ng planeta kasama ng ilang bahagi ng itaas na manto nito. Mahahati sa dalawa ang ibabaw: pandagat at pangkontinente. Tipikal na gawa sa basalto ang pandagat na ibabaw, habang dominante naman sa pangkontinenteng ibabaw ang mga materyal na may mas mababang densidad kagaya ng mga batong sedimentaryo at metamorpiko.[91] Tinatayang nasa 75% ng pangkontinenteng ibabaw ang gawa sa mga batong sedimentaryo, kahit na tanging kumakatawan lamang ang mga ito sa 5% ng kabuuang masa ng ibabaw.[92]

Tektonikong plato

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Tektonikong plato
Mga pangunahing plato ng Daigdig

Nahahati sa mga tektonikong plato ang bahagyang gumagalaw na litospera ng Daigdig. Ito ang mga bahaging gumagalaw sa mga hangganan ng bawat isa sa paraang alinman sa tatlo: nagbabanggaan (convergent), naghihiwalay (divergent), o nagkikiskisan (transform). Sa mg hangganang ito nagaganap ang bulkanismo, paglitaw ng mga kabundukan at kalupaan at bambang sa mga karagatan, at mga lindol.[93] Nakapatong ang mga tektonikong plato sa astenospera, ang solido ngunit bahagyang likidong bahagi ng itaas na manto na responsable sa mga paggalaw ng mga ito.[94]

Dahil sa mga paggalaw ng mga tektonikong plato, pumapailalim ang pandagat na ibabaw sa mga hangganan ng banggaan. Samantala, umaakyat ang mga materyal ng manto sa mga hangganan ng hiwalayan na gumagawa sa mga tagaytay sa gitna ng dagat (mid-ocean ridge). Dahil sa pinagsamang prosesong ito, nareresiklo ang pandagat na ibabaw pabalik sa manto kaya pawang mga bata sa heolohikong pananaw ang malaking bahagdan ng kalapagan sa kailaliman ng mga karagatan (tinatayang nasa 100 Ma lamang). Nasa 200 Ma lamang ang edad ng pinakamatandang bahagi nito,[95][96] kumpara sa 4,030 Ma na edad ng pinakamatandang bahagi ng pangkontinenteng ibabaw,[97] bagamat may mga sirkon na napreserba sa mga batong sedimentaryo noong panahong Eoarkeo na may tandang 4,400 Ma.[39]

May pitong pangunahing plato ang Daigdig: Pasipiko, Hilagang Amerika, Eurasya, Aprika, Antartika, Indo-Australia, at Timog Amerika. Bukod dito, ilan sa mga malalaking plato ang Arabia, Karibe, Pilipinas, Nazca, at Scotia. Pinakabago sa mga ito ang Indo-Australia, na resulta ng pagsasama ng plato ng Australia at India noong 50–55 Ma. Pinakamabilis naman ang plato ng Cocos, na gumagalaw sa bilis na 75 mm/a (3.0 in/taon), na sinusundan ng plato ng Pasipiko na may bilis naman na 52–69 mm/a (2.0–2.7 in/taon).[98] Samantala, pinakamabagal ang plato ng Timog Amerika, na gumagalaw lamang sa bilis na 10.6 mm/a (0.42 in/taon).[99]

Loobang estraktura

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Loobang estraktura ng Daigdig
Estraktura ng looban ng Daigdig.

Kagaya ng ibang mga planetang lupa, nahahati ang looban ng Daigdig sa mga patong ayon sa mga katangiang kemikal at pisikal. Nababalot ito ng isang solidong ibabaw, na nakapatong naman sa isang mala-likidong manto. Nakahiwalay ang ibabaw sa manto dahil sa hangganang Mohorovičić.[100] Iba-iba ang kapal ng ibabaw ng Daigdig, mula 6 km (3.7 mi) sa mga karagatan hanggang sa 30–40 km (19–25 mi) naman sa mga kontinente. Tinatawag na litospera ang ibabaw kasama ng matigas-tigas at malamig na itaas na manto, na nahahati naman sa mga gumagalaw na tektonikong plato.[101]

Sa ilalim ng litospera makikita ang astenospera, ang bahaging medyo mala-likido na kinapapatungan nito. Nagaganap ang mga mahahalagang pagbabago sa estraktura ng mga kristal pagsapit ng lalim na 410 at 660 km (250 at 410 mi), na nagsisilbi din bilang transisyon ng itaas at ibabang manto. Sa ilalim naman ng manto makikita ang likidong labas na kaibuturan na nakapatong naman sa isang solidong loob na kaibuturan.[102] Maaaring mas mabilis ang ikot ng loob na kaibuturan ng Daigdig kesa sa ibang mga bahagi nito, na nasusukat mula 0.1–0.5° kada taon, bagamat may mga pananaliksik din na nagbibigay ng mas mataas o mas mababa pang antas kesa rito.[103] Tinatayang sanglima ng radyus ng Daigdig ang radyus ng loob na kaibuturan nito. Mas tumitindi ang densidad habang palalim nang palalim, ang pinakamataas para sa kahit anong planeta sa Sistemang Solar.

Komposisyong kemikal

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Pagkayabong ng mga elemento sa ibabaw ng Daigdig

Tinatayang nasa 5.97×1024 kg ang kabuuang masa ng Daigdig. Nagtataglay ito ng bakal na kumakatawan sa 32.1% ng masa nito, at sinusundan ng oksiheno (30.1%), silisyo (15.1%), magnesyo (13.9%), asupre (2.9%), nikel (1.8%), kalsyo (1.5%), aluminyo (1.4%), at mga maliliit na bakas ng ibang mga elemento (1.2%).[104][38] Dahil sa paghihiwalay ng grabidad, taglay ng kaibuturan ang mga elementong mas mataas ang densidad tulad ng bakal (88.8%), nikel (5.8%), at asupre (4.5%). Pinakakaraniwang taglay ng mga bato sa ibabaw ang mga oksido, na kumakatawan sa lagpas 99% ng ibabaw mula sa labing-isang elemento tulad ng silisyo, aluminyo, bakal, kalsyo, magnesyo, potasyo, o sodyo.[104][105]

Loob na init

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Badyet sa loob na init ng Daigdig
Mapa ng lumalabas na init mula sa kaibuturan ng Daigdig papunta sa ibabaw nito. Mapapansin na pinakamatindi ito sa mga tagaytay sa gitna ng mga karagatan.

Nagmumula ang loob na init ng Daigdig sa init na nagawa noong nabuo ito at sa init dahil sa radyasyon.[106] Ilan sa mga isotopo na pangunahing nagbibigay ng init sa planeta ay ang potasyo 40, uranyo 238, at toryo 232.[107] Aabot ang init sa sentro hanggang 6,000 °C (10,830 °F),[108] at presyur hanggang 360 GPa (52 milyon psi).[109] Dahil nagmumula ang karamihan sa init na nagagawa ng Daigdig mula sa radyasyon, ipinagpapalagay ng mga siyentipiko na mas matindi pa kesa sa kasalukuyan ang produksiyon ng init ng planeta noong panahon kung saan hindi pa nauubos ang mga isotopong may maiiksing buhay. Pagsapit ng tatlong bilyong taon sa hinaharap, inaasahan na dodoble ang produksiyon ng init kumpara sa kasalukuyan, na magpapabilis sa pag-ikot ng init sa manto at dahil dito gayundin sa mga tektonikong plato, at magpapahintulot sa paggawa sa mga bihira ngayong mabuo na mga batong igneo tulad ng komatita.[110][111]

Nasa 87 mW/m2 ang karaniwang init na nawawala sa Daigdig, para sa kabuuang pagkawala ng init na aabot sa 4.42×1013 W.[112] Ipinagpapalagay na dumadaloy ang init na ito papunta sa ibabaw dahil sa mga pagbuga ng manto, na itinuturong salarin sa mga maanomalyang aktibidad ng ilang mga bulkan.[113] Gayunpaman, karamihan sa init ay nawawala dahil sa paggalaw ng mga tektonikong plato dahil sa pamamaga ng manto sa mga tagaytay sa kailaliman ng mga karagatan. Nailalabas din ang init sa pamamagitan ng konduksiyon ng litospera, na madalas mangyari din sa kailaliman ng mga karagatan.[114]

Grabidad

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Grabidad ng Daigdig

Nasa 9.8 m/s (32 ft/s) ang bilis ng grabidad malapit sa ibabaw ng Daigdig. Gayunpaman, maaari itong bahagyang magbago dahil sa mga anomalya bunsod ng topograpiya, heolohiya, at at lokal na estraktura ng tektonikong plato.[115]

Magnetikong sakop

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Magnetikong sakop ng Daigdig

Ginagawa ang pangunahing bahagi ng magnetikong sakop ng Daigdig sa kaibuturan nito, kung saan nagaganap ang prosesong daynamo na naglilipat sa kinetikong enerhiya mula sa init ng kumbeksiyon patungo sa enerhiyang elektromagnetiko. Umaabot hanggang sa labas ng kaibuturan ang sakop nito, mula sa manto patungo sa ibaba kung saan isa itong dipolo. Malapit sa heograpikong polo ang dipolo ng Daigdig. Sa ekwador ng magnetikong sakop, ang lakas ng sakop malapit sa ibabaw ay nasa 3.05×10−5 T, na may magnetikong momento na 7.79×102 Am2 sa epoch 2000, na bumababa nang mga 6% kada siglo bagamat nananatili pa rin itong mas malakas kumpara sa pangmatagalang karaniwan nito.[116] Magulo ang paggalaw ng kumbeksiyon sa kaibuturan; gumagalaw ang magnetikong polo at nagpapalitan din ng pagkakahanay paminsan-minsan. Nagreresulta ito sa sekular na pagkakaiba sa pangunahing sakop at pagpapalitan ng heomagnetikong polo nang ilang beses kada ilang milyong taon. Pinakabago sa mga ito ang pagpapalitan na naganap noong tinatayang 700,000 taon ang nakalipas.[117][118]

Magnetospera ang tawag sa kabuuang saklaw ng magnetikong sakop ng Daigdig. Pinapalihis nito ang mga iono at elektron ng hanging solar; pinipisat ng hanging solar ang bahaging nakaharap sa Araw nang mga 10 radyus ng Daigdig at nagpapahaba naman sa bahaging nasa likod upang maging isang mahabang buntot.[119] Dahil di hamak na mas mabilis ang hanging solar kesa sa bilis ng along dinadala nito, palaging nagaganap ang isang supersonikong arko ng banggaan (bow shock) sa bahaging nakaharap sa Araw.[120] Nananatili lamang ang mga kargadong partikulo sa loob ng magnetospera, partikular na sa rehiyong tinatawag na plasmaspera na sumusunod sa linya ng magnetikong sakop ng Daigdig habang umiikot ito.[121][122] Nabubuo ang pasingsing na daloy dahil sa pagsunod nito sa magnetikong sakop kahit na pawang natatangay lamang ang mga ito dahil sa dominasyon ng magnetikong daloy sa rehiyon.[123] Samantala, nabubuo naman ang sinturong Van Allen dahil sa mga random na paggalaw ng mga matitinding kargadong partikulo sa magnetospera.[124][125] Tuwing nagaganap ang mga magnetikong bagyo, lumilihis ang mga partikulong mula sa magnetospera at lalo na sa buntot nito patungo sa linya ng magnetikong sakop na papunta sa ionospera ng Daigdig, kung saan nagreresulta sa mga aurora sa kalangitan ang interaksyon ng mga ito sa atmospera.[126]

Pag-ikot at paglibot

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Pag-ikot

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Pag-ikot ng Daigdig
Pag-ikot ng Daigdig, mula sa pinagsama-samang kuha ng mga nakapalibot na satelayt.

Masusukat ang bilis ng pag-ikot ng Daigdig depende sa sangguniang gagamitin: ayon sa Araw (solar day) at ayon sa nakapirmeng bituin (sidereal day). Kung gagamitin ang Araw bilang sanggunian, karaniwang umiikot ang Daigdig sa sarili nitong aksis sa bilis na 86,400 segundo (86,400.0025 kung gagamitin ang segundong SI). Dahil sa epekto ng puwersa ng kati, na nagpapabagal sa pag-ikot, bahagyang nagbabago ang kabuuang haba ng isang araw sa ganitong kahulugan nang 1 o 2 milisegundo kesa sa karaniwan.[127][128] Samantala, mas mabagal nang 4 na minuto ang araw (ayon sa Araw) kung gagamitin naman ang mga nakapirmeng bituin bilang sanggunian; ang isang araw sa ganitong kahulugan ay katumbas ng 23 oras 56 minuto 4 segundo.[2] Mas mabilis ito nang mga 8 milisegundo tuwing ekinoksiyo sa Marso.[129]

Maliban sa mga bulalakaw at mga satelayt sa mababang ligiran, natutunghayan mula sa pananaw sa ibabaw ng Daigdig ang paggalaw ng mga bagay sa kalangitan nang pakanluran sa bilis na 15 digri kada oras. Mula sa ekwador ng kalangitan, katumbas ito ng diametro ng parehong Araw at Buwan kada dalawang minuto; sa pananaw sa ibabaw, tila halos magkasinglaki ang dalawang bagay, na nagpapahintulot sa pagkakaroon ng mga halos perpektong laho sa Daigdig.[130][131]

Paglibot

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Ligiran ng Daigdig at Lokasyon ng Daigdig
Ligiran ng Daigdig, kabilang na ang mga panahon, apsis, solstisyo, at ekinoksiyo.

Ikatlong planeta mula sa Araw ang Daigdig, at bahagi ng loobang Sistemang Solar. Lumilibot ang Daigdig sa Araw sa tinatayang karaniwang layo na 150 milyon km (93 milyon mi), na siyang basehan ng astronomikong yunit (AU) at katumbas ng 8.3 sinag-minuto o 380 beses ng distansiya ng Buwan sa Daigdig. Karaniwang lumilibot ang Daigdig sa Araw sa loob ng 365.2564 na araw, sa karaniwang bilis na 29.7827 kilometro kada segundo (18.5061 mi/s).[3] Samantala, lumilibot ang Daigdig at ang buong Sistemang Solar sa Ariwanas sa tinatayang layo na 28,000 sinag-taon mula sa gitna. Mas mataas naman ito nang nasa 20 sinag-taon mula sa kalapagang galaktiko, sa braso ng Orion.[132]

Pagkatagilid

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Dahil sa pagkatagilid ng Daigdig, sabay na nakakaranas ang hilaga at timog ng magkaibang kapanahunan. Halimbawa, kung tag-init sa hilaga, taglamig sa timog.

Nakatagilid ang Daigdig nang 23.439281 digri, kung saan palaging nakaturo ang aksis nito sa mga polo sa kalangitan nase sa kahulugan. Dahil dito, magkaiba ang natatanggap na sinag ng Araw sa ibabaw ng Daigdig sa paglipas ng taon. Ito ang dahilan kung bakit nagaganap ang mga tinatawag na kapanahunan sa mga rehiyon lagpas ng mga linya ng tropiko (mula ekwador): nasa tag-init ang hilaga at taglamig sa timog kung nakaharap sa Araw ang Tropiko ng Kanser, nasa taglamig naman ang hilaga at tag-init sa timog kung nakaharap naman sa Araw ang Tropiko ng Kaprikorn. Tuwing tag-init, mas matagal na nagpapakita ang Araw sa langit; tuwing taglamig, mas mabilis itong lumulubog.[133] Samantala, hindi nakakatanggap ng sinag ng Araw ang mga rehiyong malapit sa magkabilang polo nang ilang linggo kada taon; mas mahaba pa ito sa magkabilang polo mismo, na maaaring tumagal nang ilang buwan. Nakakaranas din sila ng mga araw kung saan hindi lumulubog ang Araw.[134][135]

Sa astronomikong pananaw, nasusukat ang apat na panahon–taglamig, tagsibol, tag-init, at taglagas–base sa mga solstisyo at ekinoksiyo. Sa hilaga, nagaganap ang solstisyo ng taglamig tuwing bandang ika-21 ng Disyembre, solstisyo ng tag-init tuwing bandang ika-21 ng Hunyo, ekinoksiyo ng tagsibol tuwing bandang ika-20 ng Marso, at ekinoksiyo ng taglagas tuwing bandang ika-22 o ika-23 ng Setyembre. Baligtad naman ang sitwasyon sa timog para sa mga petsa ng solstisyo at ekinoksiyo nito.[136] Matatag ang pagkatagilid ng aksis ng Daigdig sa mahabang panahon. Gayunpaman, sumasailalim pa rin ito sa nutasyon, o ang bahagyang pagbabago sa pag-ikot nito kada 18.6 na taon. Kabilang sa mga ito ang alog na Chandler, ang presesyon ng pag-ikot na nakakabuo ng kumpletong bilog kada 25,800 taon, at ang mga bahagyang paggalaw ng polo ng Daigdig. Ang mga ito ay resulta ng hilaan ng Araw at Buwan sa Daigdig.[137]

Hindi isang bilog ang ligiran ng Daigdig kundi isang elipse. Tinatawag na perihelion ang pinakamalapit na punto ng ligiran nito mula sa Araw, at aphelion naman para sa pinakamalayong punto nito. Sa kasalukuyan, nagaganap ang perihelion kada tuwing ika-3 ng Enero at aphelion kada tuwing ika-4 ng Hulyo. Nagbabago ito sa paglipas ng panahon dahil sa presesyon at pagbabago sa ligiran dahil sa siklong Milankovitch. Tinatayang nasa 6.8% mas mataas ang natatanggap na enerhiyang solar tuwing perihelion kada taon kumpara sa aphelion.[138] Dahil ang timog ang nakaharap sa Araw pagsapit ng aphelion, bahagyang mas mataas ang natatanggap nito na enerhiyang solar kesa hilaga sa buong taon. Gayunpaman, hindi ito masyadong nadadama dahil sa pagkatagilid ng aksis at ang pagkuha ng karamihan ng sobra sa enerhiyang ito ng katubigan na mas marami sa timog kesa sa hilaga.[139]

Buwan

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Buwan (astronomiya) at Ligiran ng Buwan

Buwan ang tanging likas na satelayt ng Daigdig. Isa itong malaking mala-planetang lupa likas na satelayt na may diametrong sang-apat ng Daigdig. Ito ang pinakamalaking buwan sa Sistemang Solar kumpara sa planeta nito, bagamat mas malaki ang Charon kung ikukumpara sa Pluto, na isang planetang menor. Kapitalisado ang salitang Buwan upang ihiwalay ito sa kalendaryong buwan gayundin sa mga likas na satelayt ng ibang mga planeta, na tinatawag ding buwan. Kasalukuyang pinaniniwalaan na nabuo ito bilang resulta ng banggaan ng Daigdig at ng isang planetang singlaki ng Marte, na tinatawag na Theia. Pinapaliwanag rin nito ang halos kawalan ng makikitang bakal at ibang mga elementong madaling matunaw sa Buwan pati na rin sa pagkakatulad halos ng komposisyon nito sa ibabaw ng Daigdig. Base sa mga isinagawang simulasyon sa kompyuter, may makikitang dalawang mala-blokeng bakas ng naturang protoplaneta sa loob mismo ng Daigdig.

Ang paghihilaan ng Buwan at ng Daigdig dahil sa grabidad ang siyang dahilan kung bakit may mga kati. Dahil rin dito kaya nakaharap palagi sa Daigdig ang isang bahagi nito, na resulta ng tidal locking. Habang lumilibot ang Buwan sa Daigdig, nasisinagan ang ilang bahagi nito ng Araw; tinatawag ang mga ito bilang mga yugto ng buwan. Unti-unting lumalayo ang Buwan mula sa Daigdig dahilan sa epekto ng interaksyon ng kati, sa bilis na 38 mm/a (1.5 in/taon). Ibig sabihin, iba ang haba ng isang araw at taon ilang milyong taon ang nakaraan at maging sa malayong hinaharap. Halimbawa, noong panahong Ediakarano (620 milyong taon ang nakaraan), tinatayang 400 araw ang isang taon at halos 22 oras lamang ang isang araw.

Tingnan din

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Talababa

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ Paiba-iba ang lahat ng mga astronomikong kantidad, parehong sekular at periodiko. Mga halaga sa agarang J2000.0 na baryasyong sekular ang lahat ng mga kantidad na binigay rito, at binabalewala ang mga periodikong baryasyon.
  2. ↑ Wilkinson, John (2009). Probing the New Solar System [Paglalakbay sa Sistemang Solar] (sa wikang Ingles). CSIRO Publishing. p. 144. ISBN 978-0-643-09949-4. aphelion = a × (1 + e); perihelion = a × (1 – e), kung saan a ang semimayor na aksis at e ang tindi ng layo (eccentricity). Ang pagkakaiba ng perihelion at aphelion ng Daigdig ay nasa 5 milyong kilometro.
  3. ↑ Halos eksaktong 40,000 km ang sirkumperensiya ng Daigdig dahil naka-calibrate ang metro sa sukat na ito, o mas tumpak sabihin na 1/10-milyon ng layo ng magkabilang polo at ng ekwador.
  4. ↑ "Global Landcover" [Pandaigdigang Sakop ng Kalupaan] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Marso 2015. Dahil sa mga likas na pagbabago, kalabuan pagdating sa mga yelo, at kumbensiyon sa pagmamapa para sa mga nakapatayong datos, walang katuturan ang pagbibigay sa mga eksaktong halaga ng sakop ng karagatan at kalupaan. Batay sa datos mula sa mga dataset nasa 0.6% hanggang 1.0% ng kabuuang ibabaw ng Daigdig ang maidadagdag sa sakop ng katubigan kung isasama ang mga lawa at bukal. Itinuturing bilang bahagi ng kalupaan ang mga yelo sa Antartika at Greenland, kahit na marami sa mga batong sumusuporta sa mga ito ay nasa ilalim ng dagat.
  5. ↑ Sanggunian para sa minimum,[18] mean,[19] at maximum[20] na temperatura sa ibabaw.

Sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ 1.0 1.1 Simon, J.L.; atbp. (Pebrero 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets" [Mga numerikong ekspresyon para sa pormula ng presesyon at mga elemento ng mean ng Buwan at mga planeta]. Astronomy and Astrophysics (sa wikang Ingles). 282 (2): 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 Staff (13 Marso 2021). "Useful Constants" [Mga Magagamit na Konstante] (sa wikang Ingles). International Earth Rotation and Reference Systems Service. Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Oktubre 2012.
  3. ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 Williams, David R. (15 Nobyembre 2024). "Earth Fact Sheet" [Fact Sheet sa Daigdig]. NSSDCA (sa wikang Ingles). NASA Goddard Space Flight Center. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Mayo 2013.
  4. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (pat.). Allen's Astrophysical Quantities [Mga Astropisikong Kantidad ni Allen] (sa wikang Ingles). Springer. p. 294. ISBN 978-0-387-98746-0. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2023.
  5. ↑ David R. Lide, pat. (2000). Handbook of Chemistry and Physics [Handbook ng Kimika at Pisika] (sa wikang Ingles) (ika-81 (na) labas). CRC Press. ISBN 978-0-8493-0481-1.
  6. ↑ "Selected Astronomical Constants, 2011" [Mga Piling Astronomikong Konstante, 2011]. The Astronomical Almanac (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2013.
  7. ↑ 7.0 7.1 "World Geodetic System" [Pandaigdigang Heodetikong Sistema]. National Geospatial-Intelligence Agency (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Marso 2020.
  8. ↑ Cazenave, Anny (1995). "Geoid, Topography and Distribution of Landforms" [Geoid, Topograpiya, at Distribusyon ng mga Anyong-lupa] (PDF). Mula sa Ahrens, Thomas J (pat.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants [Pandaigdigang Pisika ng Daigdig: Handbook ng mga Pisikal na Konstante]. AGU Reference Shelf (sa wikang Ingles). Bol. 1. Washington, DC, Ameriks: American Geophysical Union. Bibcode:1995geph.conf.....A. doi:10.1029/RF001. ISBN 978-0-87590-851-9. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 16 Oktubre 2006.
  9. ↑ International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) Working Group (2004). "General Definitions and Numerical Standards" [Pangkalahatang Kahulugan at Numerikong Pamantayan] (PDF). Mula sa McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard (mga pat.). IERS Conventions (2003) [Pagpupulong ng IERS (2003)] (PDF) (sa wikang Ingles). Frankfurt am Main: Verlag des Bundesamts für Kartographie und Geodäsie. p. 12. ISBN 978-3-89888-884-4. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 12 Agosto 2016.
  10. ↑ Humerfelt, Sigurd (26 Oktubre 2010). "How WGS 84 defines Earth" [Paano dinedepina ng WGS 84 ang Daigdig]. Home Online (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Abril 2011.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 Pidwirny, Michael (2 Pebrero 2006). "Introduction to the Oceans" [Panimula sa mga Karagatan]. Fundamentals of Physical Geography [Mga Pundamental sa Pisikal na Heograpiya] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) labas). University of British Columbia, Okanagan. Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Disyembre 2006.
  12. ↑ "Planetary Physical Parameters" [Pisikal na Parametro ng Planeta] (sa wikang Ingles). Jet Propulsion Laboratory. 2008.
  13. ↑ The international system of units (SI) [Ang pandaigdigang sistema ng mga yunit (SI)] (PDF) (sa wikang Ingles). United States Department of Commerce, NIST Special Publication 330. p. 52. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 5 Pebrero 2009.
  14. ↑ Williams, James G. (1994). "Contributions to the Earth's obliquity rate, precession, and nutation" [Mga Ambag sa tindi ng pagkatagilid, presesyon, at nutasyon ng Daigdig]. The Astronomical Journal (sa wikang Ingles). 108: 711. Bibcode:1994AJ....108..711W. doi:10.1086/117108. ISSN 0004-6256. S2CID 122370108.
  15. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (pat.). Allen's Astrophysical Quantities [Mga Astropisikong Kantidad ni Allen] (sa wikang Ingles). Springer. p. 296. ISBN 978-0-387-98746-0. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2023.
  16. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (pat.). Allen's Astrophysical Quantities [Mga Astropisikong Kantidad ni Allen] (sa wikang Ingles) (ika-4th (na) labas). New York: AIP Press. p. 244. ISBN 978-0-387-98746-0. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2023.
  17. ↑ "Atmospheres and Planetary Temperatures" [Mga Temperatura ng Atmospera at Planeta]. American Chemical Society (sa wikang Ingles). 18 Hulyo 2013. Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Enero 2023.
  18. ↑ "World: Lowest Temperature" [Mundo: Pinakamababang Temperatura]. WMO Weather and Climate Extremes Archive (sa wikang Ingles). Arizona State University. Inarkibo mula sa orihinal noong 23 Marso 2019.
  19. ↑ Jones, P. D.; Harpham, C. (2013). "Estimation of the absolute surface air temperature of the Earth" [Pagtataya sa tunay na temperatura ng hangin sa ibabaw ng Daigdig]. Journal of Geophysical Research: Atmospheres (sa wikang Ingles). 118 (8): 3213–3217. Bibcode:2013JGRD..118.3213J. doi:10.1002/jgrd.50359. ISSN 2169-8996.
  20. ↑ "World: Highest Temperature" [Mundo: Pinakamataas na Temperatura]. WMO Weather and Climate Extremes Archive (sa wikang Ingles). Arizona State University. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Mayo 2018.
  21. ↑ United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation (2008). Sources and effects of ionizing radiation [Mga pinagmulan at epekto ng nag-iionisang radyasyon] (sa wikang Ingles). New York: United Nations (nilathala 2010). Table 1. ISBN 978-92-1-142274-0. Inarkibo mula sa orihinal noong 16 Hulyo 2019.
  22. ↑ de los Santos, Domingo (1835). Oliva, Tomas (pat.). Vocabulario de la lengua tagala [Diksiyonaryo ng wikang Tagalog] (sa wikang Kastila). Dayot. p. 507 – sa pamamagitan ni/ng Google Books.
  23. ↑ Almario, Virgilio, pat. (2010). "daigdig". UP Diksyonaryong Filipino (ika-2 (na) labas). Lungsod ng Quezon: Unibersidad ng Pilipinas–Diliman Sentro ng Wikang Filipino. Nakuha noong 16 Oktubre 2025 – sa pamamagitan ni/ng Diksiyonaryo.ph.
  24. ↑ "mundo". Diccionario de la lengua española (sa wikang Kastila). Real Academia Española. Nakuha noong 16 Oktubre 2025.
  25. ↑ De Vaan, Michiel (2008). Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages [Diksiyonaryong Pang-etimolohiya ng Latin at ibang mga Wikang Italiko] (sa wikang Ingles). Brill. pp. 394–395. ISBN 978-90-04-16797-1 – sa pamamagitan ni/ng Google Books.
  26. ↑ Bouvier, Audrey; Wadhwa, Meenakshi (Setyembre 2010). "The age of the Solar System redefined by the oldest Pb–Pb age of a meteoritic inclusion" [Binago ang edad ng Sistemang Solar ng pinakamatandang Pb-Pb na edad ng isang inklusyon sa bulalakaw]. Nature Geoscience (sa wikang Ingles). 3 (9): 637–641. Bibcode:2010NatGe...3..637B. doi:10.1038/ngeo941.
  27. ↑
  28. ↑ Righter, K.; Schonbachler, M. (7 Mayo 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal–Silicate Partitioning" [Ebolusyon ng Ag Isotopo ng Manto sa Kasagsagan ng Akresyon: Mga Bagong Limitasyon mula sa Pamamahaging Pd at Ag Metal na Silikato]. Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets (sa wikang Ingles). 2084: 4034. Bibcode:2018LPICo2084.4034R. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Nobyembre 2020.
  29. ↑ Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F.; Weiss, Benjamin P. (2019). "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples" [Paglilimita sa Ebolusyonal na Kasaysayan ng Buwan at ng Loobang Sistemang Solar: Isang Kaso para sa mga Kababalik pa lang na Sampol mula sa Buwan]. Space Science Reviews (sa wikang Ingles). 215 (8): 54. Bibcode:2019SSRv..215...54T. doi:10.1007/s11214-019-0622-x. ISSN 1572-9672.
  30. ↑ Reilly, Michael (22 Oktubre 2009). "Controversial Moon Origin Theory Rewrites History" [Binago ang Kasaysayan ng Kontrobersiyal na Teorya ng Pinagmulan ng Buwan]. Discovery News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Enero 2010.
  31. ↑ Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (4 Agosto 2014). "On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact" [Ukol sa pinagmulan at komposisyon ng Theia: Mga limitasyon mula sa mga bagong modelo ng Matinding Pagtama]. Icarus (sa wikang Ingles). 242: 5. arXiv:1410.3819. Bibcode:2014Icar..242..316M. doi:10.1016/j.icarus.2014.08.003. ISSN 0019-1035. S2CID 119226112.
  32. ↑ Claeys, Philippe; Morbidelli, Alessandro (2011). "Late Heavy Bombardment" [Huling Malawakang Pambobomba]. Mula sa Gargaud, Muriel; Amils, Prof Ricardo; Quintanilla, José Cernicharo; Cleaves II, Henderson James (Jim); Irvine, William M.; Pinti, Prof Daniele L.; Viso, Michel (mga pat.). Encyclopedia of Astrobiology [Ensiklopedya ng Astrobiolohiya] (sa wikang Ingles). Springer Berlin Heidelberg. pp. 909–912. doi:10.1007/978-3-642-11274-4_869. ISBN 978-3-642-11271-3.
  33. ↑ "Earth's Early Atmosphere and Oceans" [Maagang Atmospera at Karagatan ng Daigdig]. Lunar and Planetary Institute (sa wikang Ingles). Universities Space Research Association. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Hulyo 2019.
  34. ↑ Morbidelli, A.; atbp. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth" [Mga pinagmulang rehiyon at eskala ng panahon para sa pagkakaroon ng tubig sa Daigdig]. Meteoritics & Planetary Science (sa wikang Ingles). 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
  35. ↑ Piani, Laurette; atbp. (2020). "Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites" [Maaaring nakuha mula sa mga materyal katulad ng sa mga enstatite chondrite na bulalakaw ang katubigan sa Daigdig]. Science (sa wikang Ingles). 369 (6507): 1110–1113. Bibcode:2020Sci...369.1110P. doi:10.1126/science.aba1948. ISSN 0036-8075. PMID 32855337. S2CID 221342529.
  36. ↑ Guinan, E. F.; Ribas, I. (2002). Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan (pat.). Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate [Ang Ating Nagbabagong Araw: Ang Gampanin ng Nukleyar na Ebolusyon at Magnetikong Gawain ng Araw sa Atmospera at Klima ng Daigdig]. ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments (sa wikang Ingles). San Francisco, Amerika: Astronomical Society of the Pacific. Bibcode:2002ASPC..269...85G. ISBN 978-1-58381-109-2.
  37. ↑ Staff (4 Marso 2010). "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere" [Ibinunyag ng pinakamatandang pagsukat sa magnetikong sakop ng Daigdig ang labanan sa pagitan ng Araw at Daigdig para sa ating atmospera]. Phys.org (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Abril 2011.
  38. ↑ 38.0 38.1 McDonough, W.F.; Sun, S.-s. (1995). "The composition of the Earth" [Ang komposisyon ng Daigdig]. Chemical Geology (sa wikang Ingles). 120 (3–4): 223–253. Bibcode:1995ChGeo.120..223M. doi:10.1016/0009-2541(94)00140-4. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Mayo 2023.
  39. ↑ 39.0 39.1 Harrison, T. M.; Blichert-Toft, J.; Müller, W.; Albarede, F.; Holden, P.; Mojzsis, S. (Disyembre 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga" [Heteroheneong Hadikong hapniyo: patunay ng kontinental na ibabaw noong 4.4 hanggang 4.5 Ga]. Science (sa wikang Ingles). 310 (5756): 1947–1950. Bibcode:2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721. S2CID 11208727.
  40. ↑ Rogers, John James William; Santosh, M. (2004). Continents and Supercontinents [Mga Kontinente at Superkontinente] (sa wikang Ingles). Oxford University Press US. p. 48. ISBN 978-0-19-516589-0.
  41. ↑ Hurley, P. M.; Rand, J. R. (Hunyo 1969). "Pre-drift continental nuclei" [Kontinental na nukleus bago ang drift]. Science (sa wikang Ingles). 164 (3885): 1229–1242. Bibcode:1969Sci...164.1229H. doi:10.1126/science.164.3885.1229. PMID 17772560.
  42. ↑ Armstrong, R. L. (1991). "The persistent myth of crustal growth" [Ang nananaig na mito ng paglaki ng ibabaw] (PDF). Australian Journal of Earth Sciences (sa wikang Ingles). 38 (5): 613–630. Bibcode:1991AuJES..38..613A. CiteSeerX 10.1.1.527.9577. doi:10.1080/08120099108727995. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 8 Agosto 2017.
  43. ↑ De Smet, J.; Van Den Berg, A.P.; Vlaar, N.J. (2000). "Early formation and long-term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle" [Maagang pagbuo at pangmatagalang katatagan ng mga kontinente na resulta ng pagtunaw sa dekompresyon mula sa paglilipat ng init sa manto] (PDF). Tectonophysics (sa wikang Ingles). 322 (1–2): 19–33. Bibcode:2000Tectp.322...19D. doi:10.1016/S0040-1951(00)00055-X. hdl:1874/1653. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.
  44. ↑ Dhuime, B.; Hawksworth, C.J.; Delavault, H.; Cawood, P.A. (2018). "Rates of generation and destruction of the continental crust: implications for continental growth" [Antas ng paggawa at pagkawasak ng kontinental na ibabaw: mga implikasyon sa paglaki ng kontinente]. Philosophical Transactions A (sa wikang Ingles). 376 (2132). Bibcode:2018RSPTA.37670403D. doi:10.1098/rsta.2017.0403. PMC 6189557. PMID 30275156.
  45. ↑ Bradley, D.C. (2011). "Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle" [Mga Sekular na Trend sa Heolohikong Tala at ng Siklo ng Superkontinente]. Earth-Science Reviews (sa wikang Ingles). 108 (1–2): 16–33. Bibcode:2011ESRv..108...16B. CiteSeerX 10.1.1.715.6618. doi:10.1016/j.earscirev.2011.05.003. S2CID 140601854.
  46. ↑ Kinzler, Ro. "When and how did the ice age end? Could another one start?" [Kailan at paano natapos ang panahon ng yelo? Posible bang magkaroon ulit ng panibago?]. Ology (sa wikang Ingles). American Museum of Natural History. Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Hunyo 2019.
  47. ↑ Chalk, Thomas B.; atbp. (12 Disyembre 2007). "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition" [Mga sanhi ng pagtindi ng panahon ng yelo noong Transisyon ng Gitnang Pleistoseno]. Proc Natl Acad Sci USA (sa wikang Ingles). 114 (50): 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424.
  48. ↑ Staff. "Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates" [Paleoklimatolohiya – Ang Pag-aaral sa mga Sinaunang Klima] (sa wikang Ingles). Page Paleontology Science Center. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Marso 2007.
  49. ↑ Turner, Chris S.M.; atbp. (2010). "The potential of New Zealand kauri (Agathis australis) for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval (60,000–11,700 years ago)" [Ang potensiyal ng New Zealand kauri (Agathis australis) para sa pagsubok sa sinkronidad ng biglaang pagbabago sa klima noong Huling Panahon ng Yelo (60,000–11,700 taon ang nakaraan)]. Quaternary Science Reviews (sa wikang Ingles). 29 (27–28). Elsevier: 3677–3682. Bibcode:2010QSRv...29.3677T. doi:10.1016/j.quascirev.2010.08.017. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.
  50. ↑ Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (Pebrero 2000). "Uprooting the tree of life" [Pag-uugat sa puno ng buhay] (PDF). Scientific American (sa wikang Ingles). 282 (6): 90–95. Bibcode:2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 15 Hulyo 2011.
  51. ↑ Zimmer, Carl (3 Oktubre 2013). "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted" [Oksiheno ng Daigdig: Misteryong Madaling Ipagkaliit]. The New York Times (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Oktubre 2013.
  52. ↑ Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere" [Ukol sa Pinagmulan at Pagdami ng Konsentrasyon ng Oksiheno sa Atmospera ng Daigdig]. Journal of the Atmospheric Sciences (sa wikang Ingles). 22 (3): 225–261. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.
  53. ↑ Burton, Kathleen (29 Nobyembre 2002). "Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land" [May Nakitang Patunay ang mga Astrobiologo para sa Maagang Buhay sa Kalupaan] (sa wikang Ingles). NASA. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Oktubre 2011.
  54. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 Nobyembre 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia" [Mga Estrakturang Sedimentaryo na may mga Mikrobyo at Nagtatala sa isang Sinaunang Ekosistema sa tinatayang 3.48 Bilyong Taong Dresser Formation, Pilbara, Kanlurang Australia]. Astrobiology (sa wikang Ingles). 13 (12): 1103–1124. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812.
  55. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; atbp. (Enero 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks" [Patunay para sa biohenikong grapito sa mga metasedimentaryong bato ng maagang Isua ng Arkeo]. Nature Geoscience (sa wikang Ingles). 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. S2CID 54767854.
  56. ↑ Borenstein, Seth (19 Oktubre 2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth" [Mga hint sa buhay sa inaakala na walang buhay na maagang Daigdig]. Excite (sa wikang Ingles). Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Agosto 2016.
  57. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L. (19 Oktubre 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" [Posibleng biohenikong karbon na napreserba sa isang sirkon na may tandang 4.1 bilyong taon]. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. (sa wikang Ingles). 112 (47): 14518–4521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481.
  58. ↑ Brooke, John L. (2014). Climate Change and the Course of Global History [Pagbabago ng Klima at ang Tinatahak ng Pandaigdigang Kasaysayan] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. p. 42. ISBN 978-0-521-87164-8.
  59. ↑ Cabej, Nelson R. (2019). Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion [Epihenetikong Mekanismo ng Kambrianong Pagdami] (sa wikang Ingles). Elsevier Science. p. 56. ISBN 978-0-12-814312-4.
  60. ↑ Stanley, S. M. (2016). "Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history" [Mga pagtataya sa tindi ng mga malawakang pagkalipol sa karagatan sa kasaysayan ng Daigdig]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 113 (42): E6325–E6334. Bibcode:2016PNAS..113E6325S. doi:10.1073/pnas.1613094113. PMC 5081622. PMID 27698119. S2CID 23599425.
  61. ↑ Gould, Stephen J. (Oktubre 1994). "The Evolution of Life on Earth" [Ang Ebolusyon ng Buhay sa Daigdig]. Scientific American (sa wikang Ingles). 271 (4): 84–91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Pebrero 2007.
  62. ↑ Daver, G.; Guy, F.; Mackaye, H. T.; Likius, A.; Boisserie, J.-R.; Moussa, A.; Pallas, L.; Vignaud, P.; Clarisse, N. D. (2022). "Postcranial evidence of late Miocene hominin bipedalism in Chad" [Postcranial na patunay ng bipedalismo sa mga hominin ng huling Mioseno sa Chad]. Nature (sa wikang Ingles). 609 (7925): 94–100. Bibcode:2022Natur.609...94D. doi:10.1038/s41586-022-04901-z. ISSN 1476-4687. PMID 36002567. Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Agosto 2022.
  63. ↑ Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation" [Ang epekto ng mga tao sa kontinental na erosyon at sedimentasyon]. Bulletin of the Geological Society of America (sa wikang Ingles). 119 (1–2): 140–156. Bibcode:2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1. S2CID 128776283.
  64. ↑ 64.0 64.1 64.2 Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun" [Ang Araw Natin]. Astrophysical Journal (sa wikang Ingles). 418: 457–468. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.
  65. ↑ Britt, Robert (25 Pebrero 2000). "Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?" [Manigas, Maprito, o Matuyo: Gaano Katagal na Lang ang Daigdig?]. Space.com (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Hunyo 2009.
  66. ↑ Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere" [Atmosperikong presyur bilang tagapamahala ng likas na klima para sa isang planetang lupa na may biospera] (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences (sa wikang Ingles). 106 (24): 9576–9579. Bibcode:2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 4 Hulyo 2009.
  67. ↑ Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2002). The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World [Ang Buhay at Kamatayan ng Planetang Daigdig: Paano Tinatala ng Bagong Agham ng Astrobiolohiya ang Kahahantungan ng Ating Mundo] (sa wikang Ingles). New York: Times Books, Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-6781-1.
  68. ↑ 68.0 68.1 Mello, Fernando de Sousa; Friaça, Amâncio César Santos (2020). "The end of life on Earth is not the end of the world: converging to an estimate of life span of the biosphere?" [Hindi katapusan ng mundo kung mawala ang lahat ng buhay sa Daigdig: pagsasama sa isang pagtataya sa kabuuang haba ng buhay ng biospera?]. International Journal of Astrobiology (sa wikang Ingles). 19 (1): 25–42. Bibcode:2020IJAsB..19...25D. doi:10.1017/S1473550419000120. ISSN 1473-5504.
  69. ↑ Bounama, Christine; Franck, S.; Von Bloh, W. (2001). "The fate of Earth's ocean" [Ang kahahantungan ng karagatan ng Daigdig]. Hydrology and Earth System Sciences (sa wikang Ingles). 5 (4): 569–575. Bibcode:2001HESS....5..569B. doi:10.5194/hess-5-569-2001. S2CID 14024675.
  70. ↑ Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited" [Pagbisita muli sa malayong hinaharap ng Araw at Daigdig]. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (sa wikang Ingles). 386 (1): 155–163. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x. S2CID 10073988.
  71. ↑ Horner, Jonti (16 Hulyo 2021). "I've always wondered: why are the stars, planets and moons round, when comets and asteroids aren't?" [Palagi kong naiisip: bakit bilog ang mga bituin, planeta, at buwan, pero hindi ang mga kometa at asteroyd?]. The Conversation (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Marso 2023.
  72. ↑ Lea, Robert (6 Hulyo 2021). "How big is Earth?" [Gaano kalaki ang Daigdig?]. Space.com (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Enero 2024.
  73. ↑ Sandwell, D. T.; Smith, Walter H. F. (7 Hulyo 2006). "Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data" [Paglalakbay sa mga Kalapagang Pandagat gamit ng Datos ng Altimetro mula sa Satelayt] (sa wikang Ingles). NOAA/NGDC. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Hulyo 2014.
  74. ↑ Milbert, D. G.; Smith, D. A. "Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model" [Pag-convert sa Taas ng GPS patungo sa Elebasyong NAVD88 sa modelo ng Taas ng GEOID96 Geoid] (sa wikang Ingles). National Geodetic Survey, NOAA. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Agosto 2011.
  75. ↑ Stewart, Heather A.; Jamieson, Alan J. (2019). "The five deeps: The location and depth of the deepest place in each of the world's oceans" [Ang limang malalalim: lokasyon at lalim ng mga pinakamalalalim na lugar sa bawat karagatan ng mundo]. Earth-Science Reviews (sa wikang Ingles). 197 102896. Bibcode:2019ESRv..19702896S. doi:10.1016/j.earscirev.2019.102896. ISSN 0012-8252.
  76. ↑ Tewksbury, Barbara. "Back-of-the-Envelope Calculations: Scale of the Himalayas" [Mga Mabilisang Pagkakalkula: Lawak ng Himalayas]. Carleton University (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 23 Oktubre 2020.
  77. ↑ Senne, Joseph H. (2000). "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain" [Maling Bundok ba ang Naakyat ni Edmund Hillary]. Professional Surveyor (sa wikang Ingles). 20 (5): 16–21. Inarkibo mula sa orihinal noong 17 Hulyo 2015.
  78. ↑ Krulwich, Robert (7 Abril 2007). "The 'Highest' Spot on Earth" [Ang 'Pinakamataas' na Punto sa Daigdig]. NPR.org (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2013.
  79. ↑ "What is the geoid?" [Ano ang geoid?]. oceanservice.noaa.gov (sa wikang Ingles). National Ocean Service. Inarkibo mula sa orihinal noong 17 Oktubre 2020.
  80. ↑ Smith, Yvette (7 Hunyo 2021). "Earth Is a Water World" [Tubig na Mundo ang Daigdig]. NASA (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Agosto 2022.
  81. ↑ "Water-Worlds" [Mga Tubig na Mundo]. National Geographic Society (sa wikang Ingles). 20 Mayo 2022. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Agosto 2022.
  82. ↑ Janin, H.; Mandia, S.A. (2012). Rising Sea Levels: An Introduction to Cause and Impact [Tumataas na Lebel ng Dagat: Panimula sa Sanhi at Epekto] (sa wikang Ingles). McFarland, Incorporated, Publishers. p. 20. ISBN 978-0-7864-5956-8. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2023.
  83. ↑ Ro, Christine (3 Pebrero 2020). "Is It Ocean Or Oceans?" [Karagatan ba o Mga Karagatan?]. Forbes (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2022.
  84. ↑ Dunn, Ross E.; Mitchell, Laura J.; Ward, Kerry (2016). The New World History: A Field Guide for Teachers and Researchers [Ang Bagong Kasaysayan ng Mundo: Gabay sa Larangan para sa mga Guro at Mananaliksik] (sa wikang Ingles). Univ of California Press. pp. 232–. ISBN 978-0-520-28989-5. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2023.
  85. ↑ Dempsey, Caitlin (15 Oktubre 2013). "Geography Facts about the World's Continents" [Mga Fact sa Heograpiya ukol sa mga Kontinente ng Mundo]. Geography Realm (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2022.
  86. ↑ R.W. McColl, pat. (2005). "continents" [kontinente]. Encyclopedia of World Geography (sa wikang Ingles). Bol. 1. Facts on File, Inc. p. 215. ISBN 978-0-8160-7229-3. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2023.
  87. ↑ Center, National Geophysical Data (19 Agosto 2020). "Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1" [Kurbang Hipsograpiko ng Ibabaw ng Daigdig mula sa ETOPO1]. ngdc.noaa.gov (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Setyembre 2017.
  88. ↑ Carlowicz, Michael; Simmon, Robert (15 Hulyo 2019). "Seeing Forests for the Trees and the Carbon: Mapping the World's Forests in Three Dimensions" [Pagtingin sa mga Gubat para sa mga Puno at Karbon: Pagmamapa sa mga Kagubatan ng Mundo sa Tatlong Dimensiyon]. NASA Earth Observatory (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Disyembre 2022.
  89. ↑ "Arable land" [Masasakang lupa] (sa wikang Ingles). World Bank. Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Oktubre 2015.
  90. ↑ "Permanent cropland" [Permanenteng sakahan] (sa wikang Ingles). World Bank. Inarkibo mula sa orihinal noong 13 Hulyo 2015. Nakuha noong 19 Oktubre 2015.
  91. ↑ Staff. "Layers of the Earth" [Mga Patong ng Daigdig]. Volcano World (sa wikang Ingles). Oregon State University. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Pebrero 2013.
  92. ↑ Jessey, David. "Weathering and Sedimentary Rocks" [Meteorisasyon at mga Batong Sedimentaryo]. California State Polytechnic University, Pomona (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Hulyo 2007.
  93. ↑ Kious, W. J.; Tilling, R. I. (5 Mayo 1999). "Understanding plate motions" [Pag-unawa sa mga paggalaw ng mga plato] (sa wikang Ingles). USGS. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Agosto 2011.
  94. ↑ Seligman, Courtney (2008). "The Structure of the Terrestrial Planets" [Ang Estraktura ng mga Planetang Lupa]. Online Astronomy eText Table of Contents (sa wikang Ingles). cseligman.com. Inarkibo mula sa orihinal noong 22 Marso 2008.
  95. ↑ Duennebier, Fred (12 Agosto 1999). "Pacific Plate Motion" [Paggalaw ng Plato ng Pasipiko] (sa wikang Ingles). University of Hawaii. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Agosto 2011.
  96. ↑ Mueller, R. D.; atbp. (7 Marso 2007). "Age of the Ocean Floor Poster" [Poster ng Edad ng Kalapagang Pandagat] (sa wikang Ingles). NOAA. Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Agosto 2011.
  97. ↑ Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. (1999). "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada" [Mga orthogneiss mula Priskoano (4.00–4.03 Ga) sa hilagang-kanlurang Canada]. Contributions to Mineralogy and Petrology (sa wikang Ingles). 134 (1): 3–16. Bibcode:1999CoMP..134....3B. doi:10.1007/s004100050465. S2CID 128376754.
  98. ↑ Meschede, Martin; Barckhausen, Udo (20 Nobyembre 2000). "Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center" [Ebolusyon ng Sentro ng Pagkalat ng Tektonikong Plato ng Cocos-Nazca]. Proceedings of the Ocean Drilling Program (sa wikang Ingles). Texas A&M University. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Agosto 2011.
  99. ↑ Argus, D.F.; Gordon, R.G.; DeMets, C. (2011). "Geologically current motion of 56 plates relative to the no-net-rotation reference frame" [Mga heolohikong kasalukuyang galaw ng 56 na plato relatibo sa no-net-rotation reference frame]. Geochemistry, Geophysics, Geosystems (sa wikang Ingles). 12 (11): n/a. Bibcode:2011GGG....1211001A. doi:10.1029/2011GC003751.
  100. ↑ "The Crust and Lithosphere" [Ang Ibabaw at ang Litospera]. London Geological Society (sa wikang Ingles). 2012. Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Oktubre 2020.
  101. ↑ Micalizio, Caryl-Sue; Evers, Jeannie (20 Mayo 2015). "Lithosphere" [Litospera]. National Geographic (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Mayo 2022.
  102. ↑ Tanimoto, Toshiro (1995). "Crustal Structure of the Earth" [Estraktura ng Ibabaw ng Daigdig] (PDF). Mula sa Thomas J. Ahrens (pat.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants [Pandaigdigang Pisika ng Daigdig: Handbook ng mga Pisikal na Konstante]. AGU Reference Shelf (sa wikang Ingles). Bol. 1. Washington, DC: American Geophysical Union. Bibcode:1995geph.conf.....A. doi:10.1029/RF001. ISBN 978-0-87590-851-9. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 16 Oktubre 2006.
  103. ↑ Deuss, Arwen (2014). "Heterogeneity and Anisotropy of Earth's Inner Core" [Heterohenidad at Anisitropiya ng Looba na Kaibuturan ng Daigdig]. Annu. Rev. Earth Planet. Sci. (sa wikang Ingles). 42 (1): 103–126. Bibcode:2014AREPS..42..103D. doi:10.1146/annurev-earth-060313-054658. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Mayo 2020.
  104. ↑ 104.0 104.1 Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury" [Komposisyong kemikal ng Daigdig, Benus, at Merkuryo]. Proceedings of the National Academy of Sciences (sa wikang Ingles). 77 (12): 6973–6977. Bibcode:1980PNAS...77.6973M. doi:10.1073/pnas.77.12.6973. PMC 350422. PMID 16592930.
  105. ↑ Brown, Geoff C.; Mussett, Alan E. (1981). The Inaccessible Earth [Ang Di Ma-access na Daigdig] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) labas). Taylor & Francis. p. 166. ISBN 978-0-04-550028-4.
  106. ↑ Donald L. Turcotte; Gerald Schubert (25 Marso 2002). Geodynamics [Heodinamika] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66624-4.
  107. ↑ Sanders, Robert (10 Disyembre 2003). "Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core" [Maaaring isang pangunahing pinagmumulan ng init sa kaibuturan ng Daigdig ang radyoaktibong potasyo] (sa wikang Ingles). UC Berkeley News. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2013.
  108. ↑ "The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought" [Mas Mainit nang 1000 Digri ang Sentro ng Daigdig kesa sa Naunang Inakala]. The European Synchrotron (ESRF) (sa wikang Ingles). 25 Abril 2013. Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Hunyo 2013.
  109. ↑ Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vočadlo, L.; Brodholt, J.; Price, G. D. (2002). "The ab initio simulation of the Earth's core" [Ang simulasyon ab initio [mula sa simula] ng kaibuturan ng Daigdig] (PDF). Philosophical Transactions of the Royal Society (sa wikang Ingles). 360 (1795): 1227–1244. Bibcode:2002RSPTA.360.1227A. doi:10.1098/rsta.2002.0992. PMID 12804276. S2CID 21132433. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 30 Setyembre 2009. Nakuha noong 28 Pebrero 2007.
  110. ↑ Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics [Heodinamika] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) labas). Cambridge, England: Cambridge University Press. p. 137. ISBN 978-0-521-66624-4.
  111. ↑ Vlaar, N; Vankeken, P.; Vandenberg, A. (1994). "Cooling of the Earth in the Archaean: Consequences of pressure-release melting in a hotter mantle" [Paglamig ng Daigdig noong Arkeo: Mga Kinahinatnan ng pagtutunaw dahil sa pagpapalabas ng presyur sa isang mas mainit na manto] (PDF). Earth and Planetary Science Letters (sa wikang Ingles). 121 (1–2): 1–18. Bibcode:1994E&PSL.121....1V. doi:10.1016/0012-821X(94)90028-0. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 19 Marso 2012.
  112. ↑ Pollack, Henry N.; Hurter, Suzanne J.; Johnson, Jeffrey R. (Agosto 1993). "Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set" [Daloy ng init mula sa looban ng Daigdig : Pagsusuri sa pandaigdigang data set]. Reviews of Geophysics (sa wikang Ingles). 31 (3): 267–280. Bibcode:1993RvGeo..31..267P. doi:10.1029/93RG01249.
  113. ↑ Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E. (1989). "Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails" [Mga Flood Basalt at Hotspot Track: Ulo at Buntot ng Pagbuga]. Science (sa wikang Ingles). 246 (4926): 103–107. Bibcode:1989Sci...246..103R. doi:10.1126/science.246.4926.103. PMID 17837768. S2CID 9147772.
  114. ↑ Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude (1981). "Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss" [Mga Karagatan at Kontinente: Pagkakatulad at Pagkakaiba sa mga Mekanismo ng Pagkawala ng Init]. Journal of Geophysical Research (sa wikang Ingles). 86 (B12) 11535. Bibcode:1981JGR....8611535S. doi:10.1029/JB086iB12p11535.
  115. ↑ Watts, A. B.; Daly, S. F. (Mayo 1981). "Long wavelength gravity and topography anomalies" [Mga anomalya sa mahabang haba ng alon ng grabidad at topograpiya]. Annual Review of Earth and Planetary Sciences (sa wikang Ingles). 9 (1): 415–418. Bibcode:1981AREPS...9..415W. doi:10.1146/annurev.ea.09.050181.002215.
  116. ↑ Olson, Peter; Amit, Hagay (2006). "Changes in earth's dipole" [Mga pagbabago sa dipolo ng Daigdig] (PDF). Naturwissenschaften (sa wikang Ingles). 93 (11): 519–542. Bibcode:2006NW.....93..519O. doi:10.1007/s00114-006-0138-6. PMID 16915369. S2CID 22283432. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 27 Setyembre 2019.
  117. ↑ Fitzpatrick, Richard (16 Pebrero 2006). "MHD dynamo theory" [Teoryang daynamo ma MHD] (sa wikang Ingles). NASA WMAP. Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Abril 2020.
  118. ↑ Campbell, Wallace Hall (2003). Introduction to Geomagnetic Fields [Panimula sa mga Heomagnetikong Sakop] (sa wikang Ingles). New York: Cambridge University Press. p. 57. ISBN 978-0-521-82206-0.
  119. ↑ Ganushkina, N. Yu; Liemohn, M. W.; Dubyagin, S. (2018). "Current Systems in the Earth's Magnetosphere" Mga Sistema ng Daloy sa Magnetospera ng Daigdig. Reviews of Geophysics (sa wikang Ingles). 56 (2): 309–332. Bibcode:2018RvGeo..56..309G. doi:10.1002/2017RG000590. hdl:2027.42/145256. ISSN 1944-9208. S2CID 134666611. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021. {{cite journal}}: Invalid |script-title=: missing prefix (tulong)
  120. ↑ Masson, Arnaud (11 Mayo 2007). "Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock" [Ibinunyag ng klaster ang repormasyon ng arko ng banggaan ng Daigdig] (sa wikang Ingles). European Space Agency. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.
  121. ↑ Gallagher, Dennis L. (14 Agosto 2015). "The Earth's Plasmasphere" [Ang Plasmaspera ng Daigdig] (sa wikang Ingles). NASA/Marshall Space Flight Center. Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Agosto 2016.
  122. ↑ Gallagher, Dennis L. (27 Mayo 2015). "How the Plasmasphere is Formed" [Paano Nabuo ang Plasmaspera] (sa wikang Ingles). NASA/Marshall Space Flight Center. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Nobyembre 2016.
  123. ↑ Baumjohann, Wolfgang; Treumann, Rudolf A. (1997). Basic Space Plasma Physics [Mga Simpleng Pisika ng Plasma ss Kalawakan] (sa wikang Ingles). World Scientific. pp. 8, 31. ISBN 978-1-86094-079-8.
  124. ↑ McElroy, Michael B. (2012). "Ionosphere and magnetosphere" [Ionospera at magnetospera]. Encyclopædia Britannica (sa wikang Ingles). Encyclopædia Britannica, Inc. Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Hulyo 2016.
  125. ↑ Van Allen, James Alfred (2004). Origins of Magnetospheric Physics [Mga Pinagmulan ng Pisika ng Magnetospera] (sa wikang Ingles). University of Iowa Press. ISBN 978-0-87745-921-7. OCLC 646887856.
  126. ↑ Stern, David P. (8 Hulyo 2005). "Exploration of the Earth's Magnetosphere" [Paglalakbay sa Magnetospera ng Daigdig] (sa wikang Ingles). NASA. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Pebrero 2013.
  127. ↑ "Leap seconds" [Mga segundong lagpas] (sa wikang Ingles). Time Service Department, USNO. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Marso 2015.
  128. ↑ "Rapid Service/Prediction of Earth Orientation" [Rapid Service/Prediksyon sa Oryentasyon ng Daigdig]. IERS Bulletin-A (sa wikang Ingles). 28 (15). 9 Abril 2015. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Marso 2015.
  129. ↑ Seidelmann, P. Kenneth (1992). Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac [Suplemento sa Pagpapaliwanag sa Almanake ng Astronomiya] (sa wikang Ingles). Mill Valley, Estados Unidos: University Science Books. p. 48. ISBN 978-0-935702-68-2.
  130. ↑ Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics [Panimulang Astronomiya & Astropisika] (sa wikang Ingles) (ika-4 (na) labas). Saunders College Publishing. p. 56. ISBN 978-0-03-006228-5.
  131. ↑ Williams, David R. (10 Pebrero 2006). "Planetary Fact Sheets" [Fact Sheet ng mga Planeta]. NASA. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Marso 2016.
  132. ↑ Astrophysicist team (1 Disyembre 2005). "Earth's location in the Milky Way" [Lokasyon ng Daigdig sa Ariwanas] (sa wikang Ingles). NASA. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Hulyo 2008.
  133. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology [Klimatolohiya] (sa wikang Ingles) (ika-4 (na) labas). Jones & Bartlett Learning. pp. 291–292. ISBN 978-1-284-12656-3.
  134. ↑ Burn, Chris (Marso 1996). The Polar Night [Ang Gabing Polar] (PDF) (sa wikang Ingles). The Aurora Research Institute. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 6 Agosto 2023.
  135. ↑ "Sunlight Hours" [Mga Oras ng Sinisinagan]. Australian Antarctic Programme (sa wikang Ingles). 24 Hunyo 2020. Inarkibo mula sa orihinal noong 22 Oktubre 2020.
  136. ↑ Bromberg, Irv (1 Mayo 2008). "The Lengths of the Seasons (on Earth)" [Haba ng mga Kapanahunan (sa Daigdig)]. Sym545 (sa wikang Ingles). University of Toronto. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Disyembre 2008.
  137. ↑ Fisher, Rick (5 Pebrero 1996). "Earth Rotation and Equatorial Coordinates" [Koordinado ng Pag-ikot at Ekwador ng Daigdig] (sa wikang Ingles). National Radio Astronomy Observatory. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Agosto 2011.
  138. ↑ Buis, Alan (27 Pebrero 2020). "Milankovitch (Orbital) Cycles and Their Role in Earth's Climate" [Mga Siklong Milankovitch (Ligiran) at ang Gampanin Nito sa Klima ng Daigdig]. NASA (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Oktubre 2020.
  139. ↑ Kang, Sarah M.; Seager, Richard. "Why is the Northern Hemisphere Warmer than the Southern Hemisphere?" [Bakit mas Mainit ang Hilagang Hemispero kesa sa Katimugang Hemispero?] (PDF). Columbia University (sa wikang Ingles). New York. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 7 Setyembre 2021.
[baguhin | baguhin ang wikitext]
May kaugnay na midya ang Wikimedia Commons tungkol sa artikulong:
Nagmula sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Daigdig&oldid=2184900"