Pumunta sa nilalaman

Organismo

baguhin ang mga link
Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
(Idinirekta mula sa Organism)
Ang Escherichia coli ay isang prokaryote.

Ang organismo, tataghay, o nilalang ay isang bagay na may buhay. Kabilang sa mga ito ang mga hayop at mga halaman. Ang mga nilalang ay isang buhay na bahagi ng kapaligiran. Ang mga bato at sinag ng araw ay isang walang buhay na bahagi ng kapaligiran. Mayroong limang payak na pangangailangan ang mga nilalang: kabilang dito ang pangangailangan nila ng hangin, tubig, mga sustansiya o pagkain, lakas at isang pook na matutuluyan. Ilan sa mga nilalang ay binubuo ng milyun-milyong mga sihay o hibla (selula), kaya't tinatawag silang mga nilalang na mahibla. Ilan sa mga halimbawa nito ay ang mga aso, mga puno, at mga tao. Karamihan sa mga nilalang na mahibla (nilalang na maraming mga hibla) ay maaring makita na hindi kailangang gumamit ng kamuntiang malas. Ilan sa mga nilalang ay napakaliit kung kaya't hindi sila nakikita ng bastang mga mata lamang. Kailangan ang paggamit ng kamuntiang malas upang makita sila. Tinatawag ang mga ito bilang mga mikhay. Ang mga nilalang ay maaring binubuo lamang ng iisang hibla, na tinatawag namang mga nilalang na may isang hibla o nilalang na sanghibla. Ilang halimbawa ng mga ito ang bakterya, amoeba, at protosoa na katulad ng paremecium. Ang mga tao ay isang nilalang na binubuo ng maraming mga hibla. Sa katunayan, ang katawan ng tao ay mayroong maraming trilyun-trilyong mga hibla na ipinangkat upang maging natatangi o espesyal na mga himaymay at mga organo.

Sa haynayan, ang isang nilalang ay isang sistema ng mga nabubuhay na bagay na may kaugnayan sa isa't isa katulad ng hayop, halamang-singaw o fungus, mikhay, o halaman. Lahat ng mga nilalang ay may kakayahang tumugon sa estimulo (o istimulo), reproduksiyon, paglaki at pag-unlad, at pagpapanatili ng homoeostasis (o homeostasis, ang kabalansehang pangpisyolohiya ng katawan) bilang isang matatag na kabuuan.

Ang katagang "organismo" ay may kaugnayan sa Griyegong ὀργανισμός – organismos, na nagmula naman sa Sinaunang Gresyang ὄργανον - organon na may ibig sabihing "organo, instrumento, kagamitan, o kasangkaapan". Tuwiran itong may kaugnayan sa salitang "organisasyon". Mayroon isang matagal na kaugalian ng pagbibigay ng kahulugan sa mga organismo bilang mga nilalang na nagsasaayos o nag-aayos ng sarili, sa madaling sabi ay mga nilalang na nag-oorganisa ng sarili o organisado ang sarili.[1]

Nagkaroon ng isang mahalagang pagtatalo kamakailan lamang hinggil sa pinakamainam na paraan sa pagbibigay ng kahulugan sa organismo[2] at talaga nga ang tungkol sa kung kailangan nga bang talaga ang ganyang kahulugan (depinisyon) o hindi naman.[3] Ang ilan sa mga ambag o kontribusyon[4] ay ang mga tugon o sagot sa mga mungkahi na ang kategorya ng "organismo" ay maaaring hindi sapat sa biyolohiya.[5]

Ang klasipikasyong siyentipiko (kauriang pang-agham) sa biyolohiya ay tumuturing sa mga tataghay bilang kasingkahulugan (sinonimo) sa "buhay sa daigdig" o "buhay sa mundo". Batay sa uri ng selula, ang mga tataghay ay maaaring hatiin sa mga pangkat na prokaryotiko at eukaryotiko. Ang mga prokaryota (mga prokaryote sa Ingles) ay kumakatawan sa dalawang magkahiwalay na mga dominyo, ang Bakterya at Archaea. Ang mga tataghay na eukaryotiko, na may isang nukleyo ng selula na nababalutan ng membrano (bamban), ay naglalaman din ng mga organel (mga organelle), na kinasasamahan ng mitokondriya at ang panghalaman na mga plastid, na pangkalahatang itinuturing na hinango mula sa bakteryang endosimbiyotiko.[6] Halimbawa ng mga uring (espesye) eukaryota ay ang fungi, mga hayop, at mga halaman.

Kamakailan lamang ay iminungkahi ni Thomas Cavalier-Smith ang isang clade, ang Neomura, na nagpapangkat na magkasama ang Archaea at ang Eukarya. Iniisip na ang Neomura ay umunlad (sumailalim sa proseso ng ebolusyon) mula sa Bacteria, mas tiyakang nagbuhat sa Aktinobakterya (Actinobacteria).[7]

Mga sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ Kant I., Critique of Judgment
  2. ↑ Dupré, J. (2010). "The polygenomic organism". Sociological Review. 58 (s1): 19–31. Folse 3rd, H. J.; J. Roughgarden (2010). "What is an individual organism? A multilevel selection perspective". The Quarterly review of biology. 85 (4): 447. ISSN 0033-5770.{{cite journal}}: CS1 maint: numeric names: mga may-akda (link) Pradeu, T. (2010). "What is an organism? An immunological answer". History and Philosophy of the Life Sciences. 32: 247–268. Gardner, A.; A. Grafen (2009). "Capturing the superorganism: a formal theory of group adaptation". Journal of Evolutionary Biology. 22 (4): 659–671. Michod, R E (1999). Darwinian dynamics: evolutionary transitions in fitness and individuality. Princeton University Press. ISBN 9780691050119. Queller, D. C; J. E Strassmann (2009). "Beyond society: the evolution of organismality". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 364 (1533): 3143. doi:10.1098/rstb.2009.0095. Santelices, B. (1999). "How many kinds of individual are there?". Trends in Ecology & Evolution. 14 (4): 152–155. Wilson, R (2007). "The biological notion of individual". Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  3. ↑ Pepper, J. W; M. D Herron (2008). "Does biology need an organism concept?". Biological Reviews. 83 (4): 621–627. doi:10.1111/j.1469-185X.2008.00057.x. PMID 18947335. Wilson, J (2000). "Ontological butchery: organism concepts and biological generalizations". Philosophy of Science: 301–311. JSTOR 188676.
  4. ↑ Bateson, P. (2005). "The return of the whole organism". Journal of Bioscience. 30: 31–39.
  5. ↑ Dawkins R. (1982) The Extended Phenotype. Oxford: Oxford University Press.
  6. ↑ T.Cavalier-Smith (1987) The origin of eukaryote and archaebacterial cells, Annals of the New York Academy of Sciences 503, 17–54
  7. ↑ T. Cavalier-Smith (2002) The neomuran origin of archaebacteria, the negibacterial root of the universal tree and bacterial megaclassification. International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology 52, 7–76
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Organismo&oldid=2163923"