Tsina

Republikang Bayan ng Tsina 中华人民共和国 Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Watawat Pambansang Sagisag
Awit: 义勇军进行曲 (Martsa ng mga Boluntaryo)
Teritoryo ng Republikang Bayan ng Tsina ay naka-pula; mga teritoryong inaangkin ay naka-kulay-rosas
Kabisera	Beijing
Pinakamalaking lungsod	Shanghai
Opisyal na wika	Pamantayang Mandarin1 (Putonghua, 普通话)
Iba pa	Wikang Mandarin (binibigkas) Pinasimpleng Tsino (sinusulat)
Pamahalaan	Unitary one-party socialist republic2
• Pangulo	Xi Jinping
• Premier	Li Keqiang
• Unang Ginang ng Tsina	Peng Liyuan
Pagkatatag
• Dinastiyang Xia	2205 BC
• Imperyong Tsina	221 BC
• Republika ng Tsina	10 Oktubre 1911
• Pagpapahayag ng PRC	1 Oktubre 1949
Lawak
• Kabuuan	9,640,821 km2 (3,722,342 mi kuw) (ikatlo3 ika-apat)
• Katubigan (%)	2.8%2
Populasyon
• Pagtataya sa 2007	1,321,851,888 (una)
• Senso ng 2000	1,242,612,226
• Kapal	(ika-72)
GDP (PPP)	Pagtataya sa 2005
• Kabuuan	$8.859 trilyon2 (ikalawa)
• Kada kapita	$7,2042 (ika-84)
HDI (2003)	0.755 mataas · ika-85
Salapi	Renminbi (RMB¥)2 (CNY)
Sona ng oras	UTC+8
• Tag-init (DST)	UTC+8
Kodigong pantelepono	862
Kodigo sa ISO 3166	CN
Internet TLD	.cn2
1 Bilang karagdagan sa Pamantayang Mandarin, isang ko-opisyal na wika ang Ingles sa Hong Kong (SAR); at ang Portuges sa Macau (SAR). Kahalintulad nito, ilang minoryang wika ay ko-opisyal kasama ang Pamantayang Mandarin sa ilang mga awtonomong pook, gaya ng Uyghur sa Xinjiang, Mongolian (Katitikang Mongolian) sa Inner Mongolia, Tibetan sa Tibet, at Koreano sa Yanbian, Jilin. 2 Ang impormasyon ay para sa Tsina lamang. Hindi kasama ang Hong Kong, Macau, at teritoryo sa ilalim ng administrasyon ng Republika ng Tsina (Taiwan, Quemoy, atbp.) 3 Ang ranggo ng lawak ay pinagtatalunan ng Tsina at ng Estados Unidos. Ang ranggo ay minsan ikatlo o ikaapat.

Ang Tsina, opisyal na Republikang Bayan ng Tsina, ay isang bansa sa Silangang Asya na siyang pinakamatáong bansa sa buong mundo sa populasyon nitong higit sa 1.38 bilyon. Sa lawak nitong umaabot sa humigit-kumulang 9.6 milyong kilometrong parisukat, ito ang ikalawang pinakamalaking bansa batay sa kalupaan, at ikatlo o ikaapat naman sa kabuoang lawak. Ang Tsina ay pinamamahalaan ng Partidong Komunista ng Tsina, na may sakop sa 22 lalawigan, limáng awtonomong rehiyon, apat na munisipalidad na direktang-pinamamahalaan (Beijing, Tianjin, Shanghai, at Chongqing), at ang mga Espesyal na Rehiyong Administratibo ng Hong Kong at Macau, at inaangkin din nito ang soberanya ng Taiwan.

Ang kahalagan ng Tsina sa daigdig ngayon ay mapapansin dahil sa kanilang bahaging ginagampanan bilang ikatlong pinakamalaking ekonomiya nominal (o ikalawang pinakamalaki kung babasihan ang purchasing power parity o PPP) at isang permanenteng kasapi ng Mga Nagkakaisang Bansa, Konsehong Panseguridad ng Mga Nagkakaisang Bansa at kasapi rin sila ng iba-ibang kapisanan katulad ng Kapisanan ng Pandaigdigang Kalakalan, APEC, East Asia Summit, at Shanghai Cooperation Organization.

Ang mga pinakamahahalagang lungsod ayon sa populasyon ay Shanghai, Beijing, Guangzhou, Shenzhen, Hong Kong at Inner Mongolia. Ang Beijing ang kasalukuyang kabisera ng bansa.

Kasaysayan

Pangunahing lathalain: Kabihasnang Tsina

Ang Hukbong Katihan ng Terracotta (mga 210 B.K.) na natuklasan sa labas ng libingan ng Unang Emperor sa makabagong Xi'an.

Ayon sa mga arkeologo, sa isang lugar malapit sa Peking, Tsina natagpuan ang Unang taong nakatindig o (Homo Erectus), ang isang uri na ayon sa teorya ng ebolusyon, ay pinanggalingan ng unang tao. Tinawag nila na Taong Peking ang mga labi ng Unang taong nakatindig na kanilang nakita doon.

Ang Tsina ay pinamumunuhan ng mga dinastiya bago dumating ang mga Europeong kanluranin, pagtatag ng Republika ng Tsina at ang pagsiklab nang Krusada para sa Kommunismo.

Noong kapanahunan ng Dinastiyang Qing (16-18 siglo) nagtatag ng pakikitungo sa mga may kapangyarihang Intsik ang mga Europeo.

1557, pinayagan ang mga Portuges na gamitin ang Macau para maging daungan. Noong 1575 naman dumating sina Padre Martin de Rada at Padre Geronimo Mavin mula sa Maynila bilang sugo ni Gobernador - Heneral Guido de Lavezaris ng Pilipinas. Ngunit hindi sila pinayagang mangaral ng Katolisismo doon.

Noong 1635, dumating ang mga Ingles sa Canton at noong 1698 naman dumating ang mga Pranses sa Canton. Marami pa ang dumating sa Canton: 1731 - mga Danes, 1732 - mga Swedes, 1753 - mga Ruso, 1784 mga Amerikano. Noong 1644, itinatag ang Dinastiyang Qing.

Isang eksena ng Himagsikang Taiping, 1850–1864.

Noong 1840 hanggang 1842 nangyari ang digmaang Opyo o Unang Digmaang Opyo. Isinuko ng Tsina ang Hong Kong sa mga Inggles, nagbukas ng higit pang mga daungan, nagbayad ng indemnisasyon ng $ 121 M. 1850 na wasakin ni Hung Hsiu Chuan ang mga templo sa Kwansi. Dahil sa patuloy na pagiging di-epektibo ng Dinastiyang Qing, isang malawakang rebolusyon ang naganap sa Tsina mula 1850 hanggang 1864, sa pangunguna ni Hong Xiuquan. Itinatag niya ang Taiping Heavenly Kingdom (traditional Chinese: 太平天囯 (tandaan na ang 囯 ay ginagamit, kaysa 國 o 国); pinyin: Tàipíng Tiān Guó), pinangalang Heavenly Kingdom of Great Peace o Sumasalangit na Kaharian ng Dakilang Kapayapaan.

1853 hanggang 1863 ng himagsikan ni Nieu ang Hilagang Tsina. 1856 hanggang 1860 nangyari ang Ikalawang Digmaang Opyo. Higit na pinairal ang karapatan ng mga dayuhan sa kalakalan at sa pangangaral ng Kristiyanismo sa Tsina, at isinuko rin ang tangway ng Kow Loon.

Noong 1860, binigay ang Silanganing Siberia at nagyo'y lungsod ng Vladivotok sa Rusya. Noong 19 Hulyo 1864 bumagsak ang Nanking, ang kabisera ng Taiping na itinatag ni Hung Hsiu Chuan. 1866 nang ipinanganak si Sun Yat Sen.

Sa simula ng ika-20 siglo, ang Rebelyong Boxer ay naging isang pangamba sa Hilagang Tsina. Si Reyna Dowager (Empress Dowager), na gustong maging sigurado na hindi mawawala ang kapangyarihan niya, ay nakipag-sundo sa mga Boxer nang sumugod sila sa Beijing. Nagsimula naging tanyag si Sun Yat Sen.

Nagkaroon ng isang rebolusyon, ang Rebolusyong Wuchang, na nagsimula noong 10 Oktubre 1911 sa Wuhan (武漢，武汉). Dito tuluyang bumagsak ang huling dinastiya sa Tsina, ang Dinastiyang Qing.

Ang pansamantalang pamahalaan ng Republika ng Tsina (中華民國，中华民国) ay binuo sa Nanjing noong 12 Marso 1912 kasama si Sun Yat Sen bilang unang pangulo, pero napilitan siya ibigay ang puwesto kay Yuan Shikai (袁世凱), na ang lider ng militar at Pinunong Minisro ng dating Qing. Ito ay kasama sa kasunduan upang ang huling emperador ay bumaba sa pwesto.

Si Mao Zedong habang ipinapahayag ang pagtatag ng PRC noong 1949.

Ang kommunismo sa Tsina ay nagsimula pagkaraan ng Unang Digmaang Pandaigdig. Nakuha ng partidong kommunismo ang Kalupaang Tsina noong 1 Oktubre 1949 pagkatapos ng Digmaang Sibil ng Tsina. Si Mao Zedong ang nag-proklama ng pagtatag ng Republikang Bayan ng Tsina (PRC) sa Tiananmen. Ang mga pinunong maka-republika ay tumakas sa Taywan at doon nila itinatag ang Republika ng Tsina.

Ang lungsod ng Shanghai ay naging simbolo ng mabilis na paglawak ng ekonomiya ng Tsina magmula dekada-1990.

Si Pangulong Jiang Zemin at si Premiero Zhu Rongji, mga dating mayor ng Shanghai ang namuno sa bagong-Tiananmen PRC noong 1990s. Sa samupung taon ng pamamahala ni Jiang Zemin's, ang ekonomiya ng PRC ay nakahila ng 150 milyon na mahihirap sa bingit ng kahirapan at nakasusta ng taunang katamtamang rate ng paglaki ng GDP na 11.2%. Opisyal na sumali ang bansa sa World Trade Organization noong 2001.

Heograpiya

Mga taniman sa Silangang Tsina

Ang Tibetan Plateau in Timog-Kanlurang Tsina

Ang Tsina ay ang pangalawang pinakamalaking bansa sa Asya kasunod ng Rusya kasama na ang lawak ng tubig na sakop. Ang pag-aalinlangan sa laki ng Tsina ay dahil sa (a): pag-aangkin ng Tsina sa mga territoryo katulad ng sa Aksai Chin at sa Trans-Karakoram Tract (na ina-angkin din ng Indiya), at (b) kung paano kinakalkula ang laki ng Estados Unidos: ayon sa World Factbook, ang sukat ng Estados Unidos ay 9,826,630 km², habang ang bigay na sukat ng Encyclopedia Britannica ay 9,522,055 km². Ito rin ay dahil sa bagong sistema ng kompyutasyon ng Estados Unidos kung paano sinusukat ang kabuuang sakop ng kanilang lupain

Ang Tsina ay may hangganan sa mga bansang: Vietnam, Laos, Burma, India, Bhutan, Nepal, Pakistan, Afghanistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Kazakhstan, Russia, Mongolia and North Korea. Ang hangganan ng Tsina sa Pakistan ay nasa probinsiyang Kashmir, na ina-angkin din ng India.

Ang territoryo ng Tsina ay may malawak na lupainng-scape (landscape). Sa silangan matatagpuan ang Dagat Dilaw at ang Dagat Silangang Tsina, maraming matataong lugar na matatagpuan sa alluvial plains, habang may mga damuhan sa Inner Mongolia. Ang Timog Tsina ay mabundok. Sa gitnang-silangan naman ng Tsina matatagpuan ang mga pangunahing ilog ng bansa, ang Ilog Dilaw at Ilog Yangtze (Chang Jiang) na malapit sa Beijing.

Politika

Ang Dakilang Bulawagan ng Bayan, kung saan dito nagpupulong ang Pambansang Kongreso ng Bayan.

Ang pamahalaan ng Tsina ay tinuturing na komunismo at sosyalismo na tinuturing din awtoritaryanismo, dahil sa mahigpit na mga batas at censorship, lalo na sa internet, balita, rali, kalayaang magka-anak, at kalayaan sa pananampalataya. Ngunit, mas maluwag na ang mga batas sa PRC kumpara noong dekada '70 pero ang sistema ng kalayaan sa isang republika ay mas higit pa sa kanilang sistema. Ang kasalukuyang pangulo ng bansa ay si Xi Jinping, habang ang Punong Ministro naman ay si Li Keqiang. Ang bansa ay pinamumunuan ng Partido Komunista ng Tsina; sila din ang nagpapatupad ng Saligang Batas sa bansa.

Pagkakahating Pampolitika

Pangunahing lathalain: Mga pagkakahating Pampolitika ng Tsina

Ang Republikang Bayan ng Tsina ay may kapangyarihang pampangasiwaan sa lahat ng dalawampu't dalawang mga lalawigan (省) at kinokonsidera ang Taiwan bilang ang kanyang ika-dalawampu't tatlong lalawigan. Maliban sa mga lalawigan, may limang mga nagsasariling mga rehiyon ng Tsina (自治区), na ang bawat isa ay may nakatalagang mga pangkat na minoridad; apat na bayan (直辖市); at dalawang Espesyal na rehiyong administratibo (特别行政区). ang dalawampu't dalawang lalawigan, limang mga nagsasariling mga rehiyon at apat na bayan ay maaaring sabihin bilang "Punong Kapuluan ng Tsina", isang kataga na kadalasang hindi kasama ang Hong Kong At Macau. Ang mga sumusunod ay ang talaan ng pagkakahating pampangasiwaan ng lugar na nasa ilalim ng pamamahala ng Republikang Bayan ng Tsina.

Bukod sa Taiwan, ilan sa mga teritoryong inaangkin ng Tsina ay ang kabuuan ng Silangan at Timog Dagat Tsina at ang mga kapuluan nito (Paracel at Spratlys sa Timog at Senkaku sa Silangan) at ang estado ng Arunachal Pradesh sa Republika ng India.

Mga lalawigan（省）

• Ānhuī (安徽)
• Fújiàn (福建)
• Gānsù (甘肃)
• Guǎngdōng (广东)
• Guìzhōu (贵州)
• Hǎinán (海南)
• Héběi (河北)
• Hēilóngjiāng (黑龙江)
• Hénán (河南)
• Húběi (湖北)
• Húnán (湖南)
• Jiāngsū (江苏)
• Jiāngxī (江西)
• Jílín (吉林)
• Liáoníng (辽宁)
• Qīnghǎi (青海)
• Shaanxi (Shǎnxī) (陕西)
• Shāndōng (山东)
• Shānxī (山西)
• Sìchuān (四川)
• Yúnnán (云南)
• Zhèjiāng (浙江)

Inaangking Lalawigan

• Taiwan (台湾)
• Sansha (三沙)

Mga Rehiyong Awtonomo（自治区）

• Guǎngxī (广西壮族自治区)
• Inner Mongolia (Nèi Měnggǔ) (内蒙古自治区)
• Níngxià (宁夏回族自治区)
• Xīnjiāng (新疆维吾尔自治区)
• Tibet (Xīzàng) (西藏自治区)

Mga Munisipalidad （直辖市）

• Běijīng (北京市)
• Chóngqìng (重庆市)
• Shànghǎi (上海市)
• Tiānjīn (天津市)

Rehiyong Pampangasiwaan （特别行政区）

• Hong Kong (Xiānggǎng) (香港特别行政区)
• Macau (Àomén) (澳门特别行政区)

Pagkakahating panlalawigan ng Republikang Bayan ng Tsina.

Ugnayan sa ibang bansa

Mga pinuno ng BRICS sa pagpupulong ng G20 sa Brisbane, Australya, 15 Nobyembre 2014. Ikaapat mula sa kaliwa ay si Xi Jinping, ang kasalukuyang pangulo ng Tsina.

Ang Tsina ay may tatlong kasalukuyang diplomatikang ugnayan sa maraming mahinang bansa. Ang bansang Sweden ang unang kanluraning bansa na-nakipagugnayan sa bansa noong 9 Mayo 1950. Noong 1971, pinalitan ng Republikang Bayan ng Tsina ang Republika ng Tsina bilang kinatawan sa Nagkakaisang Bansa bilang isa sa limang permanenteng kasapi ng Tanggulang Konseho ng mga Nagkakaisang Bansa. Ipinapasaisip na ang Republikang Bayan ay isa sa mga pangunahing kasapi ng Nagkakaisang Bansa, kahit man hindi pa kontrolado ng PRC ang Tsina noong panahong iyon, at bagkus sila ang itinuring na lehitimong namamahala sa kabuuhan ng Tsina.

Ekonomiya

Ang gusali ng Pamilihang Sapi ng Shanghai na matatagpuan sa Punong Distritong Pinansyal ng Shanghai.

Mula ng itatag ang PRC noong 1949 hanggang sa mga huling buwan ng 1978, ang Republikang Bayan ng Tsina ay may ekonomiya na katulad ng Unyong Sobyet. Ang mga negosyong pribado at capitalismo ay pinigilan. Para umunlad at maging industrializado ang ekonomiya, sinimulan ni Mao Zedong ang Great Leap Forward na ngayon ay naging kilala sa bansa nila at sa mundo bilang isang malaking pagkakamali at isang makataong sakuna. Sa pagkamatay niya, si Deng Xiaoping at ang bagong Tsinong pinunoan (leadership) at pinatigil ang Rebolusyong Kultural at gawin na maging market-oriented ang ekonomiya sa pamumuno ng isang partido lamang. Ginawang pribado ang taniman upang dumami ang aanihin; maramihang maliliit na negosyo ay pinayagan dumami habang ang pamahalaan ay binawasan ang "sapilitang presyohan"; at nagtawag sila ng mga ibang bansa upang mag-invest. Ang pakikipag-kalakalan sa ibang bansa ay ang pokus upang maging pamamaraan sa paglago ng ekonomiya, kaya ginawa nila ang Special Economic Zones (SEZs) na matatagpuan sa Shenzhen (malapit sa Hong Kong) at sa iba pang lungsod. Ang mga negosyo na pag-aari ng pamahalaan ay binago sa pamamagitan ng pag-gamit ng pamamaraan ng mga kanluranin habang ang mga malapit na maluging negosyo ay pinasara na, kaya nagkaroon ng pagkawala ng trabaho.

Gumaganda ang ekonomiya ng PRC, at ang kanilang pamilihang pagtingi (retail market) ay may halagang RMB8921 bilyon (US$1302 bilyon)noong 2007 at lumalaki sa porsyentong 16.8% kada taon.

Demograpiya

Tignan din: Talaan ng mga lungsod sa Tsina ayon sa populasyon at Mga wika sa Tsina

Ang densidad ng populasyon ng PRC at Taiwan. Ang mga lalawigan na nasa silangan ay mas mataas ang densidad kaysa sa kanlurang bahagi.

Noong Hulyo 2006, mayroon nang 1,313,973,713 katao sa PRC. Halos 20.8% (lalaki 145,461,833; babae 128,445,739) ay mga bata na ang edad ay 14 pababa , 71.4% (lalaki 482,439,115; babae 455,960,489) ay nasa edad 15 hanggang 64 taon, at 7.7% (lalaki 48,562,635; babae 53,103,902) ay ang edad ay mahigit pa sa 65 taong gulang. Ang porsiyento ng pagtaas ng populasyon noong 2006 ay 0.59%.

Mayroong 56 na mga pangkat-etniko sa PRC, na ang pinakamarami ay ang Tsinong Han, na bumubuo ng 91.9% ng populasyon. Ang ibang minoridad na pangkat-etniko ay binubo ng Zhuang (16 milyon), Manchu (10 milyon), Hui (9 milyon), Miao (8 milyon), Uyghur (7 milyon), Yi (7 milyon), Tujia (5.75 milyon), Mongols (5 milyon), Tibetans (5 milyon), en:Buyei (3 milyon), at Koreano (2 milyon).

Sa kasalukuyan, ang PRC ay may mga dosenang mga malalaking lungsod na may halos 1 milyon na residenteng matagal nang tumitira doon, yun ang Beijing, Hong Kong, at Shanghai. Ang mga malalaking lungsod sa Tsina ay may mahalagang gampaning sa nasyunal at rehiyonal na pagkakakilanlan, kultura at ekonomiya.

Ang grap ng populasyon ng Tsina.

Patakarang Pampopulasyon

Noong 11 Marso 2008, ipinahayag ng Republikang Bayan ng Tsina na hindi nito babaguhin ang patakarang "isang-anak lamang" para sa bawat mag-asawa sa loob ng isa pang dekada. Dahil ito sa pagpakabalisa ng Komisyon ng Populasyong Pang-estado at Pagpaplano ng Pamilya ng Tsina, sapagkat ang pagtaas ng bilang ng populasyon ay maaaring makaapekto sa katatagan ng lipunan at sa ekonomiya ng bansa.

Pananampalataya

Pangunahing lathalain: Pananampalataya sa Tsina

Isang guhit na ang tatlong tao ay sumisimbolo sa paniniwala na ang Confucianismo, Taoismo at Budismo ay iisa lamang. (Panahon: Dinastiyang Song)

Ang 59% ng populasyon ng Tsina, o tinatayang nasa 767 milyong katao - ay sinasabi na sila ay walang relihiyon. Subalit, ang mga ritwal at relihiyon - lalung lalo ng ang mga paniniwalang kaugalian ng Confucianismo at Taoismo - ay may malaking bahagi sa mga buhay ng karamihan. Tinatayang nasa 33% ng populasyon ay sumusunod sa magkahalong paniniwala na kadalasang tinatawag n mga mga estadistika na "Tradisyunal na Paniniwala" o bilang "Iba".