Tingnan ang wikitext ng Bulkan

:[[Talaksan:Erupción_en_el_volcán_Sabancaya,_Perú.jpg|thumb|Bulkan [[Sabancaya]], Peru sa 2017]] [[Talaksan:Apaneca,_El_Salvador_-_panoramio_(47).jpg|thumb|Bulubulkaning [[Cordillera de Apaneca]] sa [[El Salvador]]. Tahanan ang bansa sa 170 bulkan, aktibo ang 23 sa mga ito, kabilang dito ang dalawang [[Calderas|kaldera]], at [[Supervolcano|higbulkan]] ang isa sa mga ito. Nabigyan ang El Salvador ng taguring ''La Tierra de Soberbios Volcanes'', (Ang Lupa ng mga Kahanga-hangang Bulkan).]]''Tungkol ito sa isang anyong lupa, para sa mitolohikong diyos, tingnan ang [[Bulkan (diyos)]].''

Ang '''bulkan''' ay [[Rupture (engineering)|pagkalagot]] sa [[Banakal|krast]] ng isang [[Planetary-mass object|bagay na may buntalaing laki]], tulad ng [[Daigdig]], na nagpapahintulot sa pagbuga ng mainit na [[lava]], [[Abo ng bulkan|abo-bulkan]], at [[Volcanic gas|buhag]] mula sa [[Magma|liyaban ng magma]] sa ilalim ng lupa. 

Mayroong mga bulkan sa Daigdig dahil na nakahiwalay ang kanyang krast sa 17 pangunahing, maigting na [[Plate tectonics|plakang tektonika]] na lumulutang sa mas mainit at mas malambot na latag ng mundo.<ref>{{cite web|url=http://enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|title=Earthquakes, Volcanoes, and Tsunamis|work=Resources for Environmental Literacy|author=NSTA Press / Archive.Org|date=2007|accessdate=April 22, 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120913041924/http://www.enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|archivedate=September 13, 2012}}</ref> Samakatuwid, sa Daigdig, kadalasang matatagpuan ang mga bulkan kung saan [[naghihiwalay]] o [[nagdidikitan]] ang mga plakang tektonika, at matatagpuan ang karamihan nito sa ilalim ng tubig. Bilang halimbawa, isang [[Mid-oceanic ridge|gitkaragatang gulod]], tulad ng [[Git-Atlantikong Gulod]], ay mga bulkan na bunga ng mga pahiwalay na plakang tektonika samantalang ang [[Singsing ng Apoy ng Pasipiko]] ay may mga bulkan na bunga ng mga nagdidikit na plakang tektonika. Maaari ring mabuo ang mga bulkan kung saan may pagbanat at pagpayat sa mga plaka ng krast, hal. sa [[East African Rift|Siwang ng Silangang Aprika]], sa [[Wells Gray-Clearwater volcanic field|bulubulkanin ng Wells Gray-Clearwater]], at [[Rio Grande Rift|Siwang ng Rio Grande]] sa Hilagang Amerika. Ang ganitong uri ng bulkanismo ay nasa ilalim ng grupo ng "palagayin ng plaka" sa bulkanismo.<ref name="Foulger">{{cite book|title=Plates vs. Plumes: A Geological Controversy|last1=Foulger|first1=Gillian R.|year=2010|isbn=978-1-4051-6148-0|publisher=Wiley-Blackwell}}</ref> Ipinaliwanag din ang bulkanismo na malayo sa mga hangganan ng plaka bilang mga [[pluma ng latag]]. Ipinapalagay na ang mga tinatawag na "[[Hotspot (geology)|batik-init]]", tulad ng Hawaii, ay nanggagaling mula sa tumataas na [[diapir]] na may magma mula sa [[Core–mantle boundary|hangganan ng ubod–latag]], 3,000 km kalalim sa Daigdig. Hindi naman nabubuo ang mga bulkan sa pagdulas ng dalawang plato sa isa't isa. 

Maaaring magdulot ang mga pumuputok na bulkan ng mararaming panganib, hindi lamang sa paligid ng [[Paputok (paglilinaw)|pagputok]]. Isang halimbawa ng peligro ay maaaring maging panganib ang abo sa mga eroplano, lalo na ang mga mayroong mga [[Likhisog anghimpapawid|likhisog panghimpapawid]] kung saan natutunaw ang mga tipik ng abo sa mataas na [[temperatura ng pagpapatakbo]]; pagkatapos, dumidikit ang mga natunaw na tipik sa mga talim ng [[turbina]] at nagbabago sa hugis nito na nakaiistorbo sa pagtakbo ng turbina. Nakaaapekto ang mga malaking pagsabog sa temperatura dahil hinaharangan ng abo at mga patak ng mga [[Sulpur|asido sulpuriko]] ang [[Araw (astronomiya)|araw]] at nagpapalamig sa ibabang atmospera (o [[himpapawid]]); gayunman, maaari rin silang mabaon ng init na siningaw ng Daigdig, sa gayon ay nagpapainit sa mas itaas na atmospera  (o [[alangaang]]). Ayon sa kasaysayan, naging sanhi ang mga [[bulkanikong tagginaw]] ng mga napakamalalang [[taggutom]].

== Etimolohiya ==
[[Talaksan:MtCleveland_ISS013-E-24184.jpg|thumb|[[Mount Cleveland (Alaska)|Bulkang Cleveland]] sa [[Aleutian Islands|Kapuluang Aleutiano]] ng [[Alaska]] na kinuha mula sa [[International Space Station|Pandaigdigang Himpilang Pangkalawakan]], Mayo 2006]]
[[Talaksan:Spreading_ridges_volcanoes_map-en.svg|thumb|Mapa na nagpapakita ng mga hangganang pahiwalay (naghihiwalay na oseanikong gulod at kamakailang kubhangining bulkan)]]
Nanggaling ang salitang ''bulkan'' mula sa pangalan ng [[Vulcano]], isang bulkanikong pulo sa [[Kapuluang eoliko|Kapuluang Eoliko]] ng Italya na ang pangalan naman ay nanggaling mula kay [[Hephaistos|Vulcan]], ang diyos ng apoy sa [[mitolohiyang Romano]].<ref>{{cite web|url=http://press.princeton.edu/chapters/s7694.html|title=Volcano|work=Mind over Magma: The Story of Igneous Petrology|first1=Davis A.|last1=Young|date=January 2016|accessdate=January 11, 2016|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151112071530/http://press.princeton.edu/chapters/s7694.html|archivedate=November 12, 2015}}</ref> Ang pag-aaral sa mga bulkan ay tinatawag na [[bulkanolohiya]].

== Plakang Tektonika ==
{{Main|Tektonika ng plaka}}

=== Hangganang pahiwalay ===
{{Main|Hangganang pahiwalay}}Sa mga [[Mid-oceanic ridge|gitkaragatang gulod]], naghihiwalay ang dalawang [[Tectonic plate|plakang tektonika]] mula sa isa't isa habang nabubuo ang [[oseanikong krast]] sa paglamig at pagtigas ng batong mainit at tunaw. Dahil napakanipis ang krast sa mga gulod na ito dahil sa hatak ng mga plakang tektoniko, humahantong ang pagpapakawala ng presyon sa [[adiabatikong]] buklad (nang walang paglipat ng init o  butang) at ang bahgyang pagtutunaw ng [[Mantel|latag]] na sanhi ng bulkanismo at pagbuo ng bagong oseanikong krast. Karamihan sa mga [[Paghiwalayin|hangganang pahiwalay]] ay nasa ilalim ng mga karagatan; samakatuwid, sa ilalim ng tubig ang karamihan ng aktibidad-bulkan na bumubuo sa bagong sahig-dagat. Ang mga [[singawang idrotermal]] ay ebidensya ng ganitong uri ng aktibidad-bulkan. Kung saan sa ibabaw ng lebel ng dagat ang gitkaragatang gulod, nabubuo ang mga malabulkang pulo; halimbawa, [[Iceland|Islandiya]].

=== Hangganang padikit ===
{{Main|Hangganang padikit}}
[[Kategorya:Bulkan|*]]
[[Kategorya:Tektonika ng plaka]]
Ang mga sona ng [[Subduction|subduksyon]] ay mga lugar kung saan bumabangga ang dalawang plaka, kadalasang isang plakang oseaniko at plakang kontinental. Sa ganitong kaso, lumulubog ang plakang oseaniko sa ilalim ng plakang kontinental na bumubuo ng malalim na poso malayo sa pampang. Sa isang proseso na tinatawag na [[Flux melting|''flux melting'']], binababa ng tubig na pinakawalan mula sa plakang nalulubog ang temperaturang pantunaw ng iwak-latag sa ibabaw nang gayon ay nabubuo ang [[magma]]. Karaniwang [[Viscous|napakalapot]] ang magma dahil mataas ang kanyang nilalamang [[Silica|silika]] kaya kadalasang hindi ito umaabot sa ibabaw, ngunit lumalamig at tumitigas at sa lalim na iyon. Kung umaabot naman ito sa ibabaw, nabubuo ang isang bulkan. Ang mga tipikal na halimbawa nito ay ang [[Bundok Etna]] at ang mga bulkan sa [[Pacific Ring of Fire|Singsing ng Apoy ng Pasipiko]].

=== Batik-init ===
{{Main|Batik-init}}Ang mga [[Hotspot (geology)|batik-init]] ay mga mabulkan na lugar na sa palagay ay binubuo ng mga [[Mantle plume|pluma ng latag]] na ipinaniniwalaang mga haligi ng mainit na materyal na tumataas mula sa hangganan ng ubod–latag sa nakapirming puwesto na nagdudulot ng napakaraming pagtunaw. Dahil gumagalaw ang mga plakang tektonika sa kanilang ibayo, natutulog ang bawat bulkan at sa kalaunan ay nabubuo muli habang sumusulong ang plaka sa ibabaw ng nasapantahang pluma. Sinasabi na nabuo ang [[Kapuluan ng Hawaii]] sa ganitong paraan; pati na rin ang [[Snake River Plain|Kapatagan ng Ilog Snake]], kung saan bahagi ang [[Yellowstone Caldera|Kalderang Yellowstone]] ng plakang Hilagang Amerika sa ibabaw ng batik-init. Gayunman, pinagdudahan itong teorya.<ref name="Foulger" />
[[Talaksan:Lakagigar_Iceland_2004-07-01.jpg|right|thumb|Ang [[Lakagigar]], isang bitak-singawan sa [[Iceland|Islandiya]], ang sanhi ng [[Lakagigar|malaking pagkabago sa klima ng mundo noog 1783–84]], ay may bulubukanin ng bulkanikong tagilog sa kanyang haba.]]
[[Talaksan:Skjaldbreidur_Herbst_2004.jpg|alt=|thumb|Ang [[Skjaldbreiður|kjaldbreiður]], isang bulkang kalasag na ang ibig sabihin ng pangalan ay "malapad na kalasag"]]

== Katangian ng bulkan ==
{{See|[[Uri ng mga bulkan]]}}Ang pinakakaraniwang pagkaunawa sa isang bulkan ay isang [[Cone (geometry)|tagilog]] na bundok na bumubuga ng mga [[lava]] at makamandag na [[Volcanic gas|buhag]] mula sa isang [[Volcanic crater|bunganga]] sa kanyang rurok; gayunman, inilalarawan lamang nito ang isa sa mga iba't ibang uri ng bulkan. Mas kumplikado ang mga katanigan ng bulkan at nakadepende ang kanilang istruktura at pag-uugali ayon sa mga iilang salik. Ang mga ilang bulkan ay may mga mabagsik na rurok na hinubog ng mga [[Lava dome|domo de-lava]] sa halip ng isang bunganga sa tuktok habang ang mga iba ay may mga [[Landscape|malatanawing]] katangian tulad ng napakalaking [[talampas]]. Maaaring mabuo ang mga singawan na bumubuga ng mga bulkanikong materyales (kabilang ang [[lava]] at [[Volcanic ash|abo]]) at mga buhag (higit sa lahat mga [[Bulkan#Epekto ng bulkan|singaw at magmatikong buhag]]) saanman sa [[anyong lupa]] at maaaring magdulot ng mas maliit na tagilog tulad ng  [[Pu'u 'Ō'ō|Pu{{okina}}u {{okina}}Ō{{okina}}ō]] sa isang libis ng [[Kīlauea]] ng Hawaii. Kabilang sa mga uri ng bulkan ang [[Cryovolcano|krayobulkan]] (o bulkang yelo), lalo na sa mga iilang bulan ng [[Hupiter (planeta)|Hupiter]], [[Saturno (planeta)|Saturno]], and [[Neptuno]]; at [[Mud volcano|bulkang putik]] na mga pagbubuo na hindi nauugnay sa kilalang magmatikong aktibidad. Kadalasang mas mababa ang mga temperatura ng aktibong bulkang putik kumpara sa mga bulkang [[Igneous|apuyin]] maliban kung talagang bahagi ang bulkang putik ng singawan ng isang bulkang apuyin.

=== Bitak-singawan ===
{{Main|Bitak-singawan}}Ang mga bulkanikong '''bitak-singawan''' ay mga patag, pahabang pagkabli kung saan lumalabas ang [[lava]].

=== Bulkang kalasag ===
{{Main|Bulkang kalasag}}Ang mga '''bulkang kalasag''', na ipinangalan para sa kanilang malapad at malakalasag na itsura, ay binubuo ng pagbuga ng malabnaw na lava na maaaring dumaloy nang malayo mula sa isang singawan. Karaniwang hindi sila sumasabog nang malala. Dahil tipikal na mababa ang silika sa malabnaw na magma, mas karaniwan ang mga bulkang kalasag sa mga karagatan kaysa sa mga kontinente. Ang bulubulkaning Hawaiano ay isang serye ng mga kalasag na tagilog, at laganap din sila sa [[Iceland|Islandiya]].

=== Domo de-lava ===
{{Main|Domo de-lava}}Nahuhubog ang mga '''domo de-lava''' ng mga mabagal na pagbuga ng napakalapot na lava. Paminsan-minsan, nabubuo sila sa loob ng bunganga ng dating pagbuga ng bulkan, tulad ng [[Mount Saint Helens|Bundok Santa Helena]], ngunit maaari silang mabuo nang nakapag-iisa, tulad ng [[Lassen Peak|Bundok Lassen]]. Tulad ng mga istratobulkan, nakabubuga sila ng mga matindi at eksplosibong pagsabog, ngunit ang kanilang lava ay hindi naman dumadanak nang malayo mula sa pinanggalingang singawan.

=== Kriptodomo ===
[[Talaksan:Green_Izalco_Volcano.JPG|thumb|[[Izalco (volcano)|Bulkan Izalco]], ang pinakabatang bulkan ng El Salvador. Halos patuloy na sumabog ang Izalco mula 1770 (kung kailan ito nabuo) hanggang 1958, at nakamit nito ang palayaw na "Parola ng Pasipiko".]]
Nalilikha ang mga '''kriptodomo''' kapag napipilitang umakyat ang malapot na lava na nagpapaumbok sa labas. Halimbawa ang [[1980 eruption of Mount St. Helens|pagsabog ng Bundok Santa Helena noong 1980]]. Dahil sa lava sa ilalim ng bundok, nagkaroon ng umbok pataas na dumausdos sa hilagang panig ng bundok.

=== Bagang tagilog ===
{{Main|Bagang tagilog}}
Nagreresulta ng mga '''bagang tagilog''' mula sa mga pagbuga ng mga maliliit na piraso ng [[Scoria|eskorya]] at [[Pyroclastics|piroklastikos]] (kapwa kahawig sa mga baga, mula rito ang pangalan ng itong uri ng bulkan) na umiipon sa paligid ng singawan. Maaaring maging maiski na pagbuga na naglilikha ng isang hugis-tagilog na burol na marahil 30 hanggang 400 metrong taas. Nag-aalboroto nang [[Monogenetic volcanic field|isang beses]] lamang ang mga bagang tagilog. Maaaring bumuo ang mga bagang tagilog bilang mga [[Parasitic cone|umaagapay na singawan]] sa mga mas malalaking bulkan, o nabubuo sa kanilang sarili. Kabilang sa mga halimbawa ng bagang tagilog ang [[Parícutin]] sa Mehiko at [[Sunset Crater|Bungangang Sunset]] sa [[Arizona]]. In [[New Mexico|Bagong Mehiko]], ang [[Caja del Rio]] ay isang [[Volcanic field|bulubulkanin]] ng higit sa 60 bagang tagilog. Ayon sa mga larawang buntabay iminumungkahi na maaaring magkaroon din ng bagang tagilog sa mga iba pang dutaing lawas sa sistemang Solar; sa ibabaw ng Marte at ng Buwan.<ref>{{cite journal|last1=Wood|first1=C.A.|title=Cindercones on Earth, Moon and Mars|journal=Lunar and Planetary Science|volume=X|date=1979|pages=1370–1372|bibcode=1979LPI....10.1370W}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Meresse|doi=10.1016/j.icarus.2007.10.023|pmc=|pmid=|year=2008|pages=487|issue=2|volume=194|journal=Icarus|title=Formation and evolution of the chaotic terrains by subsidence and magmatism: Hydraotes Chaos, Mars|first1=S.|first5=G.|last5=Neukum|first4=P.|last4=Masson|first3=N.|last3=Mangold|first2=F.O.|last2=Costard|bibcode=2008Icar..194..487M}}</ref><ref name="Ulysses">{{Cite journal|doi=10.1016/j.icarus.2011.11.030|title=A unique volcanic field in Tharsis, Mars: Pyroclastic cones as evidence for explosive eruptions|year=2012|last1=Brož|first1=P.|last2=Hauber|first2=E.|journal=Icarus|volume=218|issue=1|pages=88|bibcode=2012Icar..218...88B}}</ref><ref name="mesic">{{Cite journal|last1=Lawrence|title=LRO observations of morphology and surface roughness of volcanic cones and lobate lava flows in the Marius Hills|last12=Spudis|first12=P.D.|last13=Giguere|first13=T.A.|last14=Garry|first14=W.B.|doi=10.1002/jgre.20060|last11=Bussey|journal=Journal of Geophysical Research: Planets|volume=118|issue=4|pages=615|year=2013|pmid=|pmc=|first11=D.B.J.|first10=T.D.|first1=S.J.|first5=J.T.S.|last2=Stopar|first2=J.D.|last3=Hawke|first3=B.R.|last4=Greenhagen|first4=B.T.|last5=Cahill|last6=Bandfield|last10=Glotch|first6=J.L.|last7=Jolliff|first7=B.L.|last8=Denevi|first8=B.W.|last9=Robinson|first9=M.S.|bibcode=2013JGRE..118..615L}}</ref>
[[Talaksan:Volcano_scheme.svg|thumb|'''Kaputol na bahagi ng isang [[Stratovolcano|istratobulkan]] (pinagrabe ang proporsyong pataas)''':{{Div col|colwidth=30em}}{{ordered list|Malaking liyaban ng magma|Pundasyong bato|Padaluyan (pipa)|Base|Pasimano|Dike|Mga patong ng abong binuga ng bulkan|Libis|Mga patong ng lavang binuga ng bulkan|Lalamunan|Parasitikong tagilog|Agos ng lava|Singawan|Bunganga|Ulap-abo}}{{div col end}}]]

=== Istratobulkan (bulkang pinaglakip) ===
{{Main|Istratobulkan}}
Ang mga '''istratobulkan''' o '''bulkang pinaglakip''' ay mga matangkad, alimusod na bundok na gawa sa mga agos ng lava at iba pang binuga sa mga salit-salit na saray. Kilala rin ang mga istratobulkan bilang mga bulkang pinaglakip dahil nalilikha sila mula sa mga maramihang istruktura sa mga iba't ibang alboroto. Ang mga istratobulkan ay gawa sa dupong, abo, at lava. Pumapatong nang pumapatong ang mga dupong at abo sa isa't isa, umaagos ang lava sa ibabaw ng abo, kung saan lumalamig at tumitigas ito, at nauulit ang proseso. Kabilang sa mga klasikong halimbawa nito ang [[Mount Fuji|Bundok Fuji]] sa Hapon, [[Bulkang Mayon]] sa Pilipinas, at [[Mount Vesuvius|Bundok Vesubio]] at [[Stromboli]] sa Italya.

Sa buong [[nakatalang kasaysayan]], umanyo ang mga [[Volcanic ash|abong]] nalalabas dahil sa [[Explosive eruption|eksplosibong pagsabog]] ng mga istratobulkan bilang ang pinakamalalang bulkanikong peligro sa kabihasnan. Hindi lamang na mas malakas ang pagkaipon ng presyon mula sa daloy ng lava sa ilalim kumpara sa mga bulkang kalasag, ngunit mas malakas din ang mga pagsabog ng kanilang mga bitak-singawan at [[Monogenetic volcanic field|bagang tagilog]] dahil sumasalim ang mga ito sa [[Extension (geology)|ekstensyon]]. Mas matarik din sila kaysa sa bulkang kalasag na may dalisdis ng 30–35° kumpara sa kalimitang dalisdis ng 5–10°, at ang kanilang malubay na [[Tephra|tepra]] ay materyal para sa mapanganib na [[lahar]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=eJopFDVRgYMC&pg=PA115&dq|title=Volcanoes: Global Perspectives|first=John P.|last=Lockwood|first2=Richard W.|last2=Hazlett|year=2010|isbn=978-1-4051-6250-0|page=552}}</ref> Tinatawag na [[Volcanic bomb|bulkanikong bomba]] ang mga malalaking piraso ng tepra. Ang mga malalaking bomba ay maaaring sumukat ng higit sa 4 talampakan (1.2 metro) sa kabuuan at tumitimbang ng iilang tonelada.<ref>Berger, Melvin, Gilda Berger, and Higgins Bond. "Volcanoes-why and how ." Why do volcanoes blow their tops?: Questions and answers about volcanoes and earthquakes. New York: Scholastic, 1999. 7. Print.</ref>

=== Higbulkan ===
{{Main|Superbulkan}}
Ang '''higbulkan''' ay isang malaking [[caldera|kaldera]] at maaaring magdulot ng pagkaluray sa isang napakalaking, minsan kontinental na iskala. Nakakapaglamig nang lubos ang mga ganitong bulkan sa pandaigdigang temperatura sa loob ng maraming taon pagkatapos ng pagsabog dahil sa napakatinding dami ng [[Asupre|asupreng]] at abong ibinuga sa atmospera. Ito ang pinakamapanganib na bulkan. Kabilang sa mga halimbawa ang [[Yellowstone Caldera|Kalderang Yellowstone]] sa [[Yellowstone National Park|Pambansang Liwasan ng Yellowstone]] at [[Valles Caldera]] sa [[New Mexico|Bagong Mehiko]] (kapwa sa kanlurang Estados Unidos); [[Lake Taupo|Ilog Taupo]] sa Bagong Silandiya; [[Lake Toba|Ilog Toba]] sa [[Sumatra]], Indonesia; at [[Ngorongoro Crater|Bungangang Ngorongoro]] sa Tanzania. Dahil napakalawak ang maaaring sakop ng mga ito, mahirap hanapin ang mga higbulkan iilang siglo pagkatapos ng pagsabog. Katulad dito, itinuturing ding higbulkan ang mga [[Large igneous province|malaking lalawigang apuyin]] dahil sa napakaraming nabugang lavang [[basalto]] (kahit [[Effusive eruption|di-eksplosibo]] ang daloy ng lava).

=== Submarinong bulkan ===
{{Main|Submarinong bulkan}}Ang mga '''submarinong bulkan''' ay karaniwang tampok ng sahig ng karagatan. Sa mababaw na tubig, nagpaparamdam ang mga aktibong bulkan sa pagsabog ng singaw at mabatong labi pataas mula sa ibabaw ng karagatan. Sa kalaliman naman, pinipigil ng napakabigat na timbang ng tubig sa ibabaw ang eksplosibong pagkaputok ng singaw at buhag; gayunman, maaari silang matuklas ng mga [[Hydrophone|hidropono]] at pag-iibang kulay ng tubig dahil sa mga [[Volcanic gas|bulkanikong buhag]]. Ang [[Pillow lava|lavang malaunan]] ay karaniwang produkto ng pagsabog ng mga submarinong bulkan at kakikitaan ng makapal na pagkakasunod-sunod ng pahinto-hintong kimpal na hugis-unan na nabubuo sa ilalim ng tubig. Kahit ang mga malalaking submarinong pagsabog ay maaaring hindi makaistorbo sa ibabaw ng tubig dahil sa mabilisang paglamig at mas mataas na balintang ng tubig (kumpara sa hangin) na kadalasang nagiging sanhi ng bulkanikong pasingawan na nagbubuo ng matarik na tukod sa sahig ng karagatan. Karaniwan ang mga [[Hydrothermal vent|pasingawang hidrotermal]] malapit sa mga bulkang ito, at [[Black smoker|sumusuporta ang ilan ng mga kakaibang ekosistema]] ayon sa mga natunaw na mineral. Sa paglipas ng panahon, maaaring lumaki nang lumaki ang mga nabuo ng mga submarinong bulkan na umuusli sila sa ibabaw ng tubig bilang mga bagong pulo o lumulutang na [[Pumice raft|balsang buga]].

Noong 2018, natuklas ang mararaming senyas-[[Sismolohiya|lindol]] ng mga ahensyang nagsusubaybay ng [[Earthquake|lindol]] sa buong mundo noong Mayo at Hunyo. Lumikha sila ng isang kakaibang malahuning tunog at iilan sa mga senyas na natuklas noong Nobyembre sa taong iyon ay tumagal nang hanggang 20 minuto. Ipinakita ng isang kampanyang [[Oseanograpiya|oseanograpo]] noong May 2019 na ang mga dating misteryosong malahuning tunog ay dahil sa pagbuo ng submarinong bulkan sa baybayin ng [[Mayotte]].<ref>{{cite web|language=en|title=Origin of mystery humming noises heard around the world, uncovered|author=Ashley Strickland|website=CNN|date=10 Jan 2020|url=https://www.msn.com/en-us/news/technology/origin-of-mystery-humming-noises-heard-around-the-world-uncovered/ar-BBYN2oY?ocid=spartanntp}}</ref>

=== Bulkang subglasyal ===
{{Main|Bulkang subglasyal}}Nabubuo ang mga '''bulkang subglasyal''' sa ilalim ng mga [[Ice cap|kapa de-yelo]]. Gawa sila ng patag na lava na umaagos sa ibabaw ng malawakang lavang malaunan at [[Palagonite|palagonita]]. Tuwing natutunaw ang kapa de-yelo, gumuguho ang lava sa itaas na umiiwan ng patag-tuktok na bundok. Kilala ang mga bulkang ito bilang ''table volcano'', ''tuya'', o (di-karaniwan) ''moberg''.  Makikita ang mga napakahusay na halimbawa ng ganitong uri ng bulkan sa Islandiya, subalit, mayroon ding mga tuya sa [[British Columbia]]. Ang pinagmulan ng tawag ay mula sa [[Tuya Butte]] na isa sa mga iilang tuya sa lugar ng [[Tuya River|Ilog Tuya]] at [[Tuya Range|Bulubundkin ng Tuya]] sa hilagang British Columbia. Ang Tuya Butte ang pinakaunang [[anyong lupa]] na nasuri kaya nakapasok ang pangalan nito sa panitikang heolohikal para sa ganitong uri ng bulkan. Kamakailang itinatag ang [[Tuya Mountains Provincial Park|Panlalawagiang Liwasan ng Bulubundukin ng Tuya]] upang maprotektahan ang kakaibang tanawin na ito na matatagpuan sa hilaga ng [[Tuya Lake|Lawa ng Tuya]] at timog ng [[Jennings River|Ilog Jennings]] malapit sa hangganan sa [[Yukon Territory|Teritoryo ng Yukon]].

=== Bulkang putik ===
{{Main|Bulkang putik}}Ang mga '''bulkang putik''' o '''domo de-putik''' ay mga pormasyong nabuo ng dunilabasang likido at buhag, ngunit mayroong iilang proseso na maaaring maging sanhi ng ganitong aktibidad. Ang mga pinamalaking istraktura ay 10 kilometro sa diyametro at umaabot ng 700 metro.

== Epekto ng mga bulkan ==
[[Talaksan:Volcanic_injection.svg|left|thumb|Eskematikong larawan ng pagbuga ng bulkan ng mga erosol at buhag]]
[[Talaksan:Mauna_Loa_atmospheric_transmission.png|thumb|Talangguhit ng radyasyong solar mula 1958–2008 na nagpapakita kung paano nababawasan ang radyasyon pagkatapos ng mga malaking pagsabog ng bulkan]]
[[Talaksan:SO2_Galapagos_20051101.jpg|right|thumb|Konsentrasyon ng [[Sulfur dioxide|dioksido de-asupre]] sa itaas ng [[Sierra Negra (Galápagos)|Bulkang Sierra Negra]], [[Kapuluan ng Galapagos]], noong isang pagsabog sa Oktubre 2005]]
Mayroong iba't ibang [[Types of volcanic eruptions|uri ng pagsabog ng bulkan]] at naiuugnay na aktibidad: [[Phreatic eruptions|preatikong pagsabog]] (likha ng singaw), eksplosibong pagsabog ng lavang mataas sa [[Silica|silika]] (hal. [[Rhyolite|riolita]]), mabagal na pagsabog ng lavang mababa sa silika (hal. [[basalto]]), [[Pyroclastic flow|piroklastikong daloy]], [[lahar]] (daloy ng labi) at paglabas ng [[karbon dioksido]]. Lahat ng mga aktibidad na ito ay maaaring maging panganib sa mga tao. Kadalasang sumasama ang mga lindol, [[Hot spring|maiinit na bukal]], [[Fumarole|pumarola]], [[Mud pot|lawang putik]] at [[geyser]] sa aktibidad ng bulkan.

=== Bulkanikong buhag ===
Ang mga konsentrasyon ng mga iba't ibang [[Volcanic gas|bulkanikong buhag]] ay maaaring umiba nang lubha mula sa bawat bulkan. Sa karaniwan, ang [[Water vapor|singaw ng tubig]] ay ang pinakalikas na bulkanikong buhag, at sinusundan ito ng [[Carbon dioxide|dioksido de-karbon]]<ref>{{cite journal|last1=Pedone|last7=Ilyinskaya|doi=10.5194/se-5-1209-2014|pages=1209–1221|issue=2|volume=5|date=2014|journal=Solid Earth|title=Tunable diode laser measurements of hydrothermal/volcanic CO2 and implications for the global CO2 budget|first7=E.|first6=B.|first1=M.|last6=Bergsson|first5=V.|last5=Francofonte|first4=F.|last4=Grassa|first3=G.|last3=Giudice|first2=A.|last2=Aiuppa|bibcode=2014SolE....5.1209P}}</ref> at [[Sulfur dioxide|dioksido de-asupre]]. Kabilang sa mga ibang pangunahing bulkanikong buhag ang [[Hydrogen sulfide|sulpuro de-idrohino]], [[Hydrogen chloride|kloruro de-idrohino]], at [[Hydrogen fluoride|ploruro de-idrohino]]. Matatagpuan din ang mga mararaming minor at kaunting buhag sa mga nilabas ng bulkan, tulad ng [[idrohino]], [[Carbon monoxide|monoksido de-karbon]], [[Halocarbon|halokarbon]], mga organikong balangkap, at mga maigahing kloruro metaliko.

Ang mga malalaking, eksplosibong pagsabog ay nagbubuga ng singaw ng tubig (H<sub>2</sub>O), dioksido de-karbon (CO<sub>2</sub>), dioksido de-asupre (SO<sub>2</sub>), kloruro de-idrohino (HCl), ploruro de-idrohino (HF) at abo (durog na bato at [[Pumice|buga]]) patungo sa [[Stratosphere|himpapayaw]] mula 16–32 kilometro (10–20&nbsp;mi) sa itaas ng ibabaw ng lupa. Nanggagaling ang pinakamabuluhang epekto ng mga pagbuga mula sa komberson ng dioksido de-asupre sa [[Sulfuric acid|asido sulpuriko]] (H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) na kumokondensa sa himpapayaw para makabuo ng mga pinong [[Aerosols|erosol]] [[Sulfate|de-sulpato]]. Ang nilabas na SO<sub>2</sub> mismo ng dalawang magkaibang pagsabog ay sapat para ikumpara ang kanilang potensyal na epekto sa klima.<ref>{{cite journal|last1=Miles|first1=M.G.|last2=Grainger|first2=R.G.|last3=Highwood|first3=E.J.|title=The significance of volcanic eruption strength and frequency for climate|journal=Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society|date=2004|volume=130|issue=602|pages=2361–2376|doi=10.1256/qj.03.60|url=http://eodg.atm.ox.ac.uk/eodg/papers/2004Miles1.pdf|bibcode=2004QJRMS.130.2361M}}</ref> Pinapataas ng mga erosol ang [[albedo]] ng Daigdig —ang kanyang pagpapaaninag ng radyasyon mula sa [[Araw (astronomiya)|Araw]] pabalik sa kalawakan—at sa gayon ay pinapalamig ang mas mababang atmospera o himpapawid; gayunman, sumisipsip din sila ng init na nagpakinang mula sa Daigdig, at sa gayon ay pinapainit ang [[Stratosphere|himpapayaw]]. Ang mga iilang pagsabog sa nakaraang siglo ay naging sanhi ng pagbaba sa katamtamang temperatura sa ibabaw ng Daigdig nang hanggang kalahating digri ([[Fahrenheit]]) mula isa hanggang tatlong taon; marahil ang dioksido de-asupre mula sa pagsabog ng [[Huaynaputina]] ay naging sanhi ng [[Russian famine of 1601–1603|Rusong taggutom ng 1601–1603]].<ref>{{cite web|author=University of California – Davis|title=Volcanic Eruption Of 1600 Caused Global Disruption|date=April 25, 2008|work=ScienceDaily|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2008/04/080423135236.htm}}</ref>

== Mga sanggunian ==
<references />