Tingnan ang wikitext ng Cetacea

{{Automatic taxobox
| name = Cetaceans<ref name=msw3>{{MSW3 Cetacea|id=14300001}}</ref>
| fossil_range = {{Fossil range|55|0|earliest=|latest=|PS=}}Early [[Eocene]]&nbsp;– Present
| image = Humpback stellwagen edit.jpg
| image_caption = [[Humpback whale]] breaching
| taxon = Cetacea
| authority = [[Mathurin Jacques Brisson|Brisson]], 1762
| subdivision_ranks = Suborders
| subdivision =
[[Mysticeti]]<br />
[[Odontoceti]]<br />
†[[Archaeoceti]]<br />
''([[Cetacea#Taxonomy|see text]] for families)''
| diversity = Around 88 species; see [[list of cetaceans]] or [[Cetacea#Taxonomy|below]].
| diversity_link = List of cetaceans
}}

[[Talaksan:Southern right whale7.jpg|thumb|Pagmamalas]]
Ang orden na '''Cetacea''' ay kinabibilangan ng mga [[mammal na pandagat]] na mga [[balyena]], mga [[dolphin]] at mga [[porpoise]]. Ang ''cetus'' ay salitang Latin at nangangahulugang "balyena". Ang orihinal na kahuluga nito ay "malaking hayop ng dagat". Ito ay mula sa salitang Sinaunang Griyego na {{lang|grc|κῆτος}} (''{{lang|grc-Latn|[[kētos]]}}'') na may kahulugang "balyena" o "anumang dambuhalang isda o [[halimaw ng karagatan]]). Sa [[mitolohiyang Griyego]], ang halimbawa na tinalo ni [[Perseus]] ay si [[Ceto]]. Ang [[cetolohiya]] ang sangay ng agham pang tubig na nag-aaral ng mga cetacean. Ang ebidensiyang [[fossil]] ay nagmumungkahing ang mga cetacean ay nagsasalo ng isang [[karaniwang ninuno]] sa mga mammal na nakatira sa lupain na nagsimulang tumira sa mga karagatan noong mga 50 milyong taong nakakaraan. Sa ngayon, ang mga cetacean ang mga mammal na pinakamahusay na umangkop sa buhay pangdagat. Ang katawan ng isang cetacean ay fusiform (hugis spindle). Ang mga harapang hita ay binago tungo sa mga flipper. Ang mga munting mga likurang hita nito ay [[bestihiyal]]. Ito ay hindi nakakabit sa likurangbuto at nakatago sa loob ng kanilang katawan. Ang kanilang buntot ay may horisontal na mga fluke. Sila ay halos walang balahibo at insulado mula sa mas malamig na mga katubigang kanilang tinitirhan sa pamamagitan ng isang patong ng [[blubber]]. Ang ilang species nito ay kilala para sa kanilang mataas na katalinuhan. Sa isang pagpupulong noong 2012 sa [[Vancouver]], [[Canada]], ang pinakamalaking pagpupulong sa agham na [[American Association for the Advancement of Science]] ay nagulit ng kanilang suporta para sa mga karapatan ng mga cetacean na nagtatala sa kanila bilang "mga personang hindi tao".<ref name="BBC News Online Feb 2012">{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-17116882 |title=Dolphins deserve same rights as humans, say scientists |date=21 Feb 2012 |publisher=[[BBC News Online]] |accessdate=22 May 2012}}</ref>
== Taksonomiya ==
Ang orden na Cetace ay naglalaman ng mga 90 species. Ang lahat ay pangdagat maliban sa 4 na species ng mga dolphin na tubig-sariwa. Ang orden ay naglalaman ng dalawang suborden: [[Mysticeti]] (mga balyenang baleen) at [[Odontoceti]] (mga balyenang may ngipin na kinabibilangan ng mga [[dolphin]] at mga [[porpoise]]). Ang mga cetacea ay kasapi ng klaseng [[Mammalia]]. Ang kanilang pinakamalapit na nabubuhay na mga kamag-anak ang mga [[even-toed ungulate]] gaya ng mga [[hippopotamus]] at mga [[usa]].<ref name=science_news_1>{{cite web | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2001/09/010920072245.htm | title = New Fossils Suggest Whales And Hippos Are Close Kin | accessdate = 2007-12-21 | author = University Of Michigan (2001, September 20) | publisher = ScienceDaily}}</ref><ref name=science_news_2>{{cite web | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2007/12/071220220241.htm | title = Whales Descended From Tiny Deer-like Ancestors | accessdate = 2007-12-21 | author = Northeastern Ohio Universities Colleges of Medicine and Pharmacy (2007, December 21) | publisher = ScienceDaily}}</ref>

Ang mga katangiang mammalian ng mga ito ang pagkakaroon ng [[mainit na dugo]], paghinga sa kanilang mga [[baga]], pagsuso ng mga supling sa [[suso]] ng kanilang magulang, pagkakaroon ng [[balahibo]] ngunit kaunti. Ang isang paraan ng pagtatangi ng isang cetacean mula sa isang [[isda]] ang hugis ng kanilang buntot. Ang mga buntot ng mga isda ay bertikal at gumagalaw ng gilid sa gilid kapag lumalangoy. Ang mga buntot ng mga cetacean ay tinatawag na fluke na horisontal at gumagalaw ng taas baba kapag lumalangoy dahil ang mga spine ng mga cetacea ay nakabaluktot sa parehong paraang tulad sa spine ng mga [[tao]].
=== Ebolusyon ===
Ang mga cetacean na mga balyena, mga dolphin at mga porpoise ay mga inapo ng pamilyang artiodactyle na Raoellidae na mga [[mammal]] na panglupain na inilalarawan ng bungo ng even-toed ungulate, balingkitang mgahita at tengang katulad sa mga sinaunang balyena.<ref>
Thewissen, J.G.M., Cooper, L.N., Clementz, M.T., Bajpai, S, & Tiwari, B.N. 2007. Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India. Nature 450: 1190–1195.</ref> Ang pinagmulang panglupain ng mga cetacean ay pinapakita ng kanilang paghinga mula sa ibabaw ng katubigan, ang mga buto ng kanilang mga palikpik na tulad sa mga hita ng mga mammal na panglupain at ang kanilang mga [[bestihiyal]] na likurang hita na namana sa kanilang mga ninunong panglupain na may apat na hita. 
{{wide image|Cetacea-evolution.jpg|700px|Nagpapakitang representasyon ng [[ebolusyon]] ng mga cetacean: ([[Pakicetus]] » [[Ambulocetus]] »  [[Kutchicetus]] » [[Protocetus]] » [[Janjucetus]] / [[Squalodon]]).|alt=Illustrative representation of the cetacean evolution.}}
Ang larawan sa itaas ay hindi bumibihag ng tunay na [[ebolusyong]] [[pilohenetiko]] ng isang partikular na species ngunit nagpapakitang representasyon ng ebolusyon ng mga cetacean mula sa pagiging may apat na hitang mga mammal na panglupain mula sa kanilang ninuno hanggang sa mga iba't ibang yugto ng pag-aangkop sa buhay pantubig hanggang sa kasalukuyang mga anyo nito, ang hydronamikong hugis ng katawan, ang buong umunlad na caudal na palikpik at mga [[bestihiyal]] na likurang hita. Ang paghihiwalay ng mga cetacean sa suborden na mga balyenang baleen at suborden na mga balyenang may ngipin ay nangyari noong panahong [[Oligoseno]]. Ang [[Janjucetus]] at [[Squalodon]] ay kumakatawan sa mga maagang anyo ng kanilang mga suborden.

=== Klasipikasyon ===
[[Talaksan:Cetaceans.svg|right|thumb|300px|Paghahambing ng sukat ng halos lahat ng umiiral na species ng Cetacea.]]
Ang klasipikasyong ito ay malapit na sumusunod sa ''Marine Mammals of the World: Systematics and Distribution'' (1998) ni [[Dale W. Rice]] na naging pamantayang sangguniang taksonomiya sa larangan. Ito ay napakalapit na umaayon sa pagitan ng klasipikasyong ito at ng ''Mammal Species of the World: 3rd Edition'' (Wilson and Reeder eds., 2005).
* '''ORDER CETACEA'''
** '''Suborder [[Mysticeti]]''': Baleen whales
*** Family [[Balaenidae]]: [[Right whale]]s and [[bowhead whale]]
**** Genus ''[[Balaena]]''
***** [[Bowhead whale]], ''Balaena mysticetus''
**** Genus ''[[Eubalaena]]''&nbsp;– tinuturing ito ni Rice ang tatlong tamang mga balyena bilang subspecies ng ''Balaena glacialis''
***** [[North Atlantic right whale]], ''Eubalaena glacialis''
***** [[North Pacific right whale]], ''Eubalaena japonica''
***** [[Southern right whale]], ''Eubalaena australis''
*** Family [[Balaenopteridae]]: Rorquals
**** Subfamily [[Balaenopterinae]]
***** Genus ''[[Balaenoptera]]''
****** [[Common minke whale]], ''Balaenoptera acutorostrata''
****** [[Antarctic minke whale]], ''Balaenoptera bonaerensis''
****** [[Sei whale]], ''Balaenoptera borealis''
****** [[Bryde's whale]], ''Balaenoptera brydei''
****** [[Eden's whale]] ''Balaenoptera edeni''&nbsp;– Tinatala ni Rice ang isang hiwalay na ''species'', ang MSW3 ay hindi
****** [[Omura's whale]]&nbsp;– tinatala ng MSW3 ito bilang kasingkahulugan ng balyena ni Bryde ngunit minumungkahi na ito'y maaring pansamantala lamang.
****** [[Blue whale]], ''Balaenoptera musculus''
****** [[Fin whale]], ''Balaenoptera physalus''
**** Subfamily [[Megapterinae]]
***** Genus ''[[Megaptera]]''
****** [[Humpback whale]], ''Megaptera novaeangliae''
*** Family [[Eschrichtiidae]]
**** Genus ''[[Eschrichtius]]''
***** [[Gray whale]], ''Eschrichtius robustus''
*** Family [[Cetotheriidae]]
**** Genus ''[[Caperea]]''
***** [[Pygmy right whale]], ''Caperea marginata''
** '''Suborder [[Odontoceti]]''': mga balyenang may ngipin
*** Family [[Delphinidae]]: [[Dolphin]]
**** Genus ''[[Cephalorhynchus]]''
***** [[Commerson's dolphin]], ''Cephalorhyncus commersonii''
***** [[Chilean dolphin]], ''Cephalorhyncus eutropia''
***** [[Heaviside's dolphin]], ''Cephalorhyncus heavisidii''
***** [[Hector's dolphin]], ''Cephalorhyncus hectori''
**** Genus ''[[Delphinus (genus)|Delphinus]]''
***** [[Long-beaked common dolphin]], ''Delphinus capensis''
***** [[Short-beaked common dolphin]], ''Delphinus delphis''
***** [[Arabian common dolphin]], ''Delphinus tropicalis''. Kinikilala ito ni Rice bilang hiwalay na ''species''.  Ang MSW3 ay hindi.
**** Genus ''[[Feresa]]''
***** [[Pygmy killer whale]], ''Feresa attenuata''
**** Genus ''[[Globicephala]]''
***** [[Short-finned pilot whale]], ''Globicephala macrorhyncus''
***** [[Long-finned pilot whale]], ''Globicephala melas''
**** Genus ''[[Grampus (genus)|Grampus]]''
***** [[Risso's dolphin]], ''Grampus griseus''
**** Genus ''[[Lagenodelphis]]''
***** [[Fraser's dolphin]], ''Lagenodelphis hosei''
**** Genus ''[[Lagenorhynchus]]''
***** [[Atlantic white-sided dolphin]], ''Lagenorhynchus acutus''
***** [[White-beaked dolphin]], ''Lagenorhynchus albirostris''
***** [[Peale's dolphin]], ''Lagenorhynchus australis''
***** [[Hourglass dolphin]], ''Lagenorhynchus cruciger''
***** [[Pacific white-sided dolphin]], ''Lagenorhynchus obliquidens''
***** [[Dusky dolphin]], ''Lagenorhynchus obscurus''
**** Genus ''[[Lissodelphis]]''
***** [[Northern right whale dolphin]], ''Lissodelphis borealis''
***** [[Southern right whale dolphin]], ''Lissodelphis peronii''
**** Genus ''[[Orcaella]]''
***** [[Irrawaddy dolphin]], ''Orcaella brevirostris''
****** [[Australian snubfin dolphin]], ''Orcaella heinsohni'' Isang natuklasan noong 2005.  Sa gayon, hindi ito kinikilala ni Rice o ng MSW3 at maaring mabago.
**** Genus ''[[Orcinus]]''
***** [[Killer whale]], ''Orcinus orca''
**** Genus ''[[Peponocephala]]''
***** [[Melon-headed whale]], ''Peponocephala electra''
**** Genus ''[[Pseudorca]]''
***** [[False killer whale]], ''Pseudorca crassidens''
**** Genus ''[[Sotalia]]''
***** [[Tucuxi]], ''Sotalia fluviatilis''
***** [[Costero]], ''Sotalia guianensis''
**** Genus ''[[Sousa (genus)|Sousa]]''
***** [[Pacific humpback dolphin]], ''Sousa chinensis''
***** [[Indian humpback dolphin]], ''Sousa plumbea''
***** [[Atlantic humpback dolphin]], ''Sousa teuszii''
**** Genus ''[[Stenella]]''
***** [[Pantropical spotted dolphin]], ''Stenella attenuata''
***** [[Clymene dolphin]], ''Stenella clymene''
***** [[Striped dolphin]], ''Stenella coeruleoalba''
***** [[Atlantic spotted dolphin]], ''Stenella frontalis''
***** [[Spinner dolphin]], ''Stenella longirostris''
**** Genus ''[[Steno (genus)|Steno]]''
***** [[Rough-toothed dolphin]], ''Steno bredanensis''
**** Genus ''[[Tursiops]]''&nbsp;– Pansamantalang sumang-ayon si Rice at ang MSW3 ukol sa pag-uuring ito.
***** [[Indian Ocean bottlenose dolphin]], ''Tursiops aduncus''
***** [[Burrunan dolphin]], ''Tursiops australis''
***** [[Common bottlenose dolphin]], ''Tursiops truncatus''
*** Family [[Monodontidae]]
**** Genus ''[[Delphinapterus]]''
***** [[Beluga (whale)|Beluga]], ''Delphinapterus leucas''
**** Genus ''[[Monodon]]''
***** [[Narwhal]], ''Monodon monoceros''
*** Family [[Phocoenidae]]: [[Porpoise]]s
**** Genus ''[[Neophocaena]]''
***** [[Finless porpoise]], ''Neophocaena phocaenoides''
**** Genus ''[[Phocoena]]''
***** [[Spectacled porpoise]], ''Phocoena dioptrica''
***** [[Harbour porpoise]], ''Phocoena phocaena''
***** [[Vaquita]], ''Phocoena sinus''
***** [[Burmeister's porpoise]], ''Phocoena spinipinnis''
**** Genus ''[[Phocoenoides]]''
***** [[Dall's porpoise]], ''Phocoenoides dalli''
*** Family [[Physeteridae]]: [[Sperm whale family]]
**** Genus ''[[Physeter]]''
***** [[Sperm whale]], ''Physeter catodon'' (syn. ''P. macrocephalus'')
*** Family [[Kogiidae]]&nbsp;– MSW3 treats ''Kogia'' as a member of [[Physeteridae]]
**** Genus ''[[Kogia]]''
***** [[Pygmy sperm whale]], ''Kogia breviceps''
***** [[Dwarf sperm whale]], ''Kogia sima''
*** '''Superfamily [[Platanistoidea]]''': mga lumba-lumbang taga-ilog
**** Family [[Iniidae]]
***** Genus ''[[Inia]]''
****** [[Amazon river dolphin]], ''Inia geoffrensis''
****** [[Bolivian river dolphin]], ''Inia boliviensis''
**** † Family [[Lipotidae]]&nbsp;– tinuturing MSW3 ang ''Lipotes'' bilang kasapi ng ''Iniidae''
***** † Genus ''[[Lipotes]]''
****** † [[Chinese river dolphin|Baiji]], ''Lipotes vexillifer''
**** Family [[Pontoporiidae]]&nbsp;– tinuturing MSW3 ang ''Pontoporia'' bilang kasapi ng ''Iniidae''
***** Genus ''[[La Plata dolphin|Pontoporia]]''
****** [[La Plata dolphin]], ''Pontoporia blainvillei''
**** Family [[Platanistidae]]
***** Genus ''[[Platanista]]''
****** [[Ganges and Indus River dolphin]], ''Platanista gangetica''. Tinuturing ng MSW3 ang ''Platanista minor'' bilang hiwalay na ''species'', na may karaniwang pangalan na [[Ganges River dolphin]] at [[Indus River dolphin]]/
** '''Superfamily [[Ziphioidea]]''': mga balyenang may tuka
*** Family [[Ziphidae]],
**** Genus ''[[Berardius]]''
***** [[Arnoux's beaked whale]], ''Berardius arnuxii''
***** [[Baird's beaked whale]] (North Pacific bottlenose whale), ''Berardius bairdii''
**** Subfamily [[Hyperoodontidae]]
***** Genus ''[[Hyperoodon]]''
****** [[Northern bottlenose whale]], ''Hyperoodon ampullatus''
****** [[Southern bottlenose whale (ziphiid)|Southern bottlenose whale]], ''Hyperoodon planifrons''
***** Genus ''[[Indopacetus]]''
****** [[Indo-Pacific beaked whale]] (Longman's beaked whale), ''Indopacetus pacificus''
***** Genus ''[[Mesoplodon]]'', [[Mesoplodont whale]]
****** [[Sowerby's beaked whale]], ''Mesoplodon bidens''
****** [[Andrews' beaked whale]], ''Mesoplodon bowdoini''
****** [[Hubbs' beaked whale]], ''Mesoplodon carlhubbsi''
****** [[Blainville's beaked whale]], ''Mesoplodon densirostris''
****** [[Gervais' beaked whale]], ''Mesoplodon europaeus''
****** [[Ginkgo-toothed beaked whale]], ''Mesoplodon ginkgodens''
****** [[Gray's beaked whale]], ''Mesoplodon grayi''
****** [[Hector's beaked whale]], ''Mesoplodon hectori''
****** [[Strap-toothed whale]], ''Mesoplodon layardii''
****** [[True's beaked whale]], ''Mesoplodon mirus''
****** [[Perrin's beaked whale]], ''Mesoplodon perrini''. Kinikilala ang species na ito noongn 2002 at nilista ng MSW3 ngunit hindi si Rice.
****** [[Pygmy beaked whale]], ''Mesoplodon peruvianus''
****** [[Stejneger's beaked whale]], ''Mesoplodon stejnegeri''
****** [[Spade-toothed whale]], ''Mesoplodon traversii''
**** Genus ''[[Tasmacetus]]''
***** [[Shepherd's beaked whale]], ''Tasmacetus shepherdi''
**** Genus ''[[Ziphius]]''
***** [[Cuvier's beaked whale]], ''Ziphius cavirostris''
†Kamakailang naging ''[[ekstinto]]''

== Mga sanggunian ==
{{Commonscat|Cetacea}}
{{Wikispecies|Cetacea}}
{{reflist}}
{{Authority control}}

[[Kategorya:Cetacea]]