Tingnan ang wikitext ng Dagat Mediteraneo

{{otheruses|Mediteraneo}}
[[Talaksan:Mediterranean Sea political map-en.svg|thumb|300px|Isang imahe ng Dagat Mediterranean na galing sa isang [[satelayt]].]]
{{Commonscat|Mediterranean Sea}}
Ang '''Mediteraneo'''<ref name=Biblia3>"Mediteraneo," mula sa {{cite-Biblia3|Ang mga Gawa ng mga Apostol}}</ref>,  '''Mediteranyo''', o '''Mediteranea'''<ref name=Gabby>{{cite-Gabby|Mediter(r)anea}}</ref> ay isang [[dagat]] ng [[Karagatang Atlantiko]] na halos natatakpan ng mga anyong-lupa. Kabilang na dito ang [[Europa]] sa hilaga, [[Aprika]] sa timog at [[Asya]] sa silangan. May sukat itong 2.5 milyong&nbsp;[[kilometro kwadrado|km²]] (965,000&nbsp;[[milya kwadrado|mi&nbsp;kuw]]). Ang tanging koneksiyon nito sa Atlantiko ay ang [[Kipot ng Gibraltar]] na 14&nbsp;km² (9&nbsp;mi) lamang ang lawak. Sa [[oseanograpiya]], tinatawag itong ''Dagat Europea-Mediteranea'' para matukoy ito sa iba pang uri ng dagat sa Mediteraneo.

Ang dagat na ito ay naging mahalaga sa pakikipagkalakalan at paglalakbay noong sinaunang panahon. Ang mga kulturang nakinabang sa dagat ay ang [[Mesopotamiya]], [[Ehipto]], Semetiko, [[Persa]], [[Phoenician|Penisyano]], [[Carthage|Kartago]], [[Griyego]], Lebantino at mga [[Romano]].

== Mga pangalan at etimolohiya ==
[[File:Wadj-ur.png|left|thumb|upright=0.65|Wadj-Ur, o Wadj-Wer, ang [[sinaunang Ehipto]]ng pangalan ng Dagat Mediteraneo.]]
[[File:Greece Orbit Photo 1989 by Atlas STS-34.jpg|thumb|Dahil sa napaka-iregular na baybayin at mararaming [[Talaan ng mga pulo ng Gresya|pulo]], ang Gresya ay may pinakamahabang Mediteraneong [[tabing-dagat]].]]

Ng [[mga sinaunang Ehipto]] ay tinawag ang Dagat Mediteraneo na Wadj-wr/Wadj-Wer/Wadj-Ur. Ang itong termino ({{lit|dakilang berde}}) ay pangalang ibinigay ng mga sinaunang Ehipto sa rehiyong semi-solido, semi-akwatiko na may mga [[gubat]] ng [[papiro]] sa hilaga ng nilinang na [[delta ng Nilo]], at naman, sa dagat sa lampas.

Ng [[mga sinaunang Griyego]] ay simple na tinawag ang Dagat Mediteraneo na {{lang|grc|ἡ θάλασσα}} (''hē thálassa''; "ang Dagat") o minsan {{lang|grc|ἡ μεγάλη θάλασσα}} (''hē megálē thálassa''; "ang Dakilang Dagat"), {{lang|grc|ἡ ἡμετέρα θάλασσα}} (''hē hēmetérā thálassa''; "Ating Dagat"), o {{lang|grc|ἡ θάλασσα ἡ καθ'ἡμᾶς}} (hē thálassa hē kath’hēmâs; "ang dagat sa paligid natin").

Ng [[mga Romano]] ay tinawag ito na {{lang|la|Mare Magnum}} ("ang Dakilang Dagat") o {{lang|la|Mare Internum}} ("ang Dagat na Panloob") at, habang [[Imperyong Romano]], ''[[Mare Nostrum]]'' ("Ating Dagat"). Mamayang lumitaw ang terminong {{lang|la|Mare Mediterrāneum}}: parang ginamit ni [[Solinus]] noong ika-3 na siglo, pero ang pinakamaagang nananatiling saksi sa pangalan ay noong ika-6 na siglo, kay [[Isidro ng Sevilla]]. Ang ibig sabihin ay "sa gitna ng lupa" sa Latin, isang [[timplada (lingguwistika)|timplada]] ng {{lang|la|medius}} "gitna", {{lang|la|terra}} "lupa", at {{lang|la|-āneus}} "na may ilang katangian".

Ang modernong Griyegong pangalang {{lang|el|Μεσόγειος Θάλασσα}} (''mesógeios''; "sa gitna ng lupa") ay isang [[kalko]] ng pangalang Latin, mula sa {{lang|el|μέσος}} (''mésos'', "sa gitna") and {{lang|el|γήινος}} (''gḗinos'', "ng Daigdig"), from {{lang|el|γῆ}} (''gê'', "lupa, Daigdig", cf. [[Gaia (mitolohiya)|Gaia]] at [[Heo-]]). Ang orihinal na ibig sabihin ay parang "ang dagat sa gitna ng lupa", imbes na "ang dagat na kinukulong ng lupa".

Ng [[mga sinaunang Iraniyo]] ay tinawag ito na "Romanong Dagat", at sa [[mga tekstong Persang Klasiko]], tinawag na ''Daryāy-e Rōm'' (دریای روم), baka mula sa [[Gitnang Persa]]ng pormang ''Zrēh ī Hrōm'' (𐭦𐭫𐭩𐭤 𐭩 𐭤𐭫𐭥𐭬).

Ng [[mga Kartahines]] ay tinawag ito na "Siriakong Dagat". Sa mga sinaunang [[Siriako]]ng teksto, mga [[Penisya]]ng epiko, at Hebreong [[Bibliya]], ito ay pangunahing kilala bilang "ang Dakilang Dagat", {{lang|he|הים הגדול}} ''HaYam HaGadol'' ([[Aklat ng mga Bilang]], [[Aklat ni Josue]], [[Aklat ni Ezekiel]]) o simple na "Ang Dagat", {{lang|he|הים}} ''HaYam'' ([[1 Hari]]). Gayunman, tinawag din na "ang Dagat sa Likod" dahil sa lokasyon sa kanluraning baybayin ng [[Kalakhang Sirya]] o [[Banal na Lupain]] (at kaya sa likod ng mga humaharap ng silangan), na minsan isinasalin bilang "Kanluraning Dagat". Ang ibang pangalan ay "Dagat ng [[mga Filisteo]]" ([[Aklat ng Exodo]]), mula sa mga tao na tumira sa isang malaking bahagi ng mga baybay sa malapit ng [[mga Israelita]]. Sa [[Modernong Hebreo]], tinatawag ito na {{lang|he|הים התיכון}} ''HaYam HaTikhon'' "ang Gitnang Dagat".

Sa [[Modernong Pamantayang Arabe]], kilala bilang ''al-Baḥr [al-Abyaḍ] al-Mutawassiṭ'' ({{lang|ar|البحر [الأبيض] المتوسط}}) "ang [Puting] Gitnang Dagat". Sa [[panitikang Islamiko]] at panitikang mas lumang Arabe, ito ay ''Baḥr al-Rūm(ī)'' ({{lang|ar|بحر الروم}} o {{lang|ar|بحر الرومي}}) "ang Dagat ng mga Romano" o "ang Romanong Dagat". Noong una, tinukoy lang ng pangalang iyon ang silanganing Mediteraneo, pero mamayang nilaparan ang termino para sumaklaw ang buong Mediteraneo. Ang ibang mga makasaysayang Arabeng pangalan ay ''Baḥr al-šām(ī)'' ({{lang|ar|بحر الشام}}) ("ang Dagat ng Siria") at ''Baḥr al-Maghrib'' ({{lang|ar|بحرالمغرب}}) ("ang Dagat ng Kanluran").

Sa [[wikang Turko]] ito ay {{lang|tr|Akdeniz}} "ang Puting Dagat", at sa [[wikang Otomanong Turko|Otomano]] {{lang|ota|ﺁق دكيز}}, na minsan nangahulugan lang ng [[Dagat Egeo]]. Di-tiyak ang pinagmulan ng pangalan, dahil hindi mahahanap sa maaagang pinagmulang Griyego, Bisantino, o Islamiko. Siguro sa kaibahan sa [[Dagat Itim]]. Sa [[wikang Persa]] isinalin ang pangalan bilang ''Baḥr-i Safīd'', na ginamit din sa mamayang [[wikang Otomanong Turko]]. Gayon din, sa Griyego ng ika-19 na siglo, ang pangalan ay {{lang|el|Άσπρη Θάλασσα}} (''Áspri Thálassa''; "Puting Dagat").

Ayon kay Johann Knobloch, sa [[klasikong antiguwedad]], gumamit ang mga [[kultura]] sa [[Lebante]] ng mga [[kulay]] para tukuyin ang mga [[direksyong kardinal]]: tinukoy ng [[itim]] ang [[hilaga]] (na ipinapaliwanag ang pangalang [[Dagat Itim]]), ng [[dilaw]] o [[asul]] ang [[silangan]], [[pula]] ang [[timog]] (kumbaga ang [[Dagat Pula]]) at [[puti]] sa [[kanluran]]. Ipinapaliwanag nito ang [[wikang Bulgaro|Bulgaro]]ng ''Byalo More'', ang [[wikang Turko|Turko]]ng Akdeniz, at ang [[wikang Arabe|Arabe]]ng nomenklaturang inilalarawan sa itaas, ang lahat ng ito ay nangangahulugan ng "Puting Dagat".

== Kasaysayan ==
{{main|Kasaysayan ng rehiyon ng Mediteraneo}}

=== Mga sinaunang kabihasnan ===
[[File:AntikeGriechen1.jpg|thumb|upright=1.75|Ang [[mga kolonya sa antiguwedad]] ng mga Griyego (pula) at Penisyo (dilaw) {{circa}} ika-6 na siglo BK]]
[[File:Roman Empire Trajan 117AD.png|thumb|upright=1.75|{{legend|#b23938|Ang [[Imperyong Romano]] sa pinakamalayong lawak nito noong AD 117 (sa ilalim ni [[Trajano]])}}]]

Nasa paligid ng Mediteraneo may mga pangunahing sinaunang [[kabihasnan]]. Ibinigay ng dagat ang mga ruta para sa [[kalakalan]], [[kolonisasyon]], at [[digmaan]], pati na rin ang [[pagkain]] (mula sa [[pangingisda]] at pagtitipon ng ibang [[pagkaing-dagat]]) para sa iba't ibang [[pamayanan]] sa paglipas ng mga taon. Ang pinakamaaagang abanteng pamayanan nasa Mediteraneo ay mga [[Sinaunang Ehipto|Ehipto]] at [[Kabihasnang Minoan|Minoano]], kung sinu-sino malawak na nagpalitan. Ang ibang mga makatuturang kabihasnan na mamayang lumitaw ay mga [[Heteo]] at ibang mga Anatoliyo, mga [[Penisyo]], at [[Gresyang Myceneo]]. Sa paligid ng 1200 BK ang silanganing Mediteraneo ay lubhang naapektuhan ng [[Pagguho ng Panahong Bronse]], na nagdulot ng pagsira ng mararaming lungsod at [[ruta ng kalakalan]].

Ang pinakamakatuturang kabihasnan sa Mediteraneo habang klasikong antiguwedad ay mga Griyegong [[siyudad-estado]] at mga [[Penisyo]], kung sinu-sino malawak na kumokolonisa ng mga baybayin ng Mediteraneo.

Si [[Dario I ng Persiya]], kung sino sumakop ng Sinaunang Ehipto, ay gumawa ng isang [[kanal]] na nagdugtong ng [[Dagat Pula]] sa [[Nilo]], at kaya sa Mediteraneo. Ang kanal ni Dario ay sapat na malapad para sa dalawang [[trireme]] na dumaan ng isa't isa na may mga sagwan na pinalawig at kinakailangan ng apat na araw para tumawid.

Pagkatapos ng [[mga Digmaang Puniko]] noong ika-3 at ika-2 na siglo BK, natalo ng [[Republikang Romano]] ang [[mga Kartahines]] para maging dominanteng puwersa sa Mediteraneo. Kapag itinayo ng [[Augusto]] ang [[Imperyong Romano]], tinukoy ng mga Romano ang Mediteraneo bilang ''[[Mare Nostrum]]'' ("Ating Dagat"). Sa susunod na 400 taon, ganap na kinokontrol ng Imperyong Romano ang Dagat Mediteraneo at halos lahat ng mga rehiyong baybayin nito mula sa [[Gibraltar]] hanggang sa [[Lebante]]. Ito ang tanging estado sa kasaysayan na kailanman gawin ito, kaya ang  dagat ay binigyan ng palayaw na "Lawang Romano".

=== Gitnang Kapanahunan at mga imperyo ===
Bumagsak ang [[Kanlurang Imperyong Romano]] noong 476 AD. Muling dominante ang silangan dahil nabuhay ang puwersang Romano sa [[Imperyong Bisantino]]ng itinayo noong ika-4 na siglo mula sa silanganing kalahati ng [[Imperyong Romano]]. Bagaman ang Silangang Imperyong Romano ay patuloy na humawak sa halos lahat ng Mediteraneo, lumitaw ang ibang kapangyarihan noong ika-7 na siglo, at kasama nito ang relihiyong Islam, na hindi nagtagal ay kumalat sa buong silangan. Ang kapangyarihang ito ay ang [[Imperyong Islamiko]], at sa pinakamalaking lawak nito, ang mga Arabe, sa ilalim ng [[mga Umayyad]], ang kumokontrol sa karamihan ng rehiyon ng Mediteraneo at nag iwan ng pangmatagalang bakas ng paa sa silangang at timog baybayin nito.

Nilansag ng [[maaagang Muslim na pagsakop]] ang mga kaugnayang pangkalakalan sa pagitan ng [[Kanlurang Europa|Kanlurang]] at [[Silangang Europa]] habang nilansag din ng mga kaugnayang pangkalakalan sa mga imperyong Asyatiko. Bilang isang indirektang epekto, gayunman, itinaguyod nito ang kalakalan sa tapat ng [[Dagat Kaspiyo]]. Ang pagluluwas ng mga butil mula sa Ehipto ay inilihis patungong silanganing mundo. (Noong panahong iyon, ang Ehipto ay ''breadbasket'' ng Imperyong Romano, at [[Pagsakop ng mga Muslim sa Ehipto|samakatuwid]] ng Imperyong Islamiko.) Ang mga produkto mula sa mga imperyo sa Silangang Asya, tulad ng [[sutla]] at [[espesya]], ay dinala mula sa Ehipto hanggang sa mga daungan tulad ng Venice at Constantinople ng mga marino at ng mga mangangalakal na Hudyo. Mas nilansag, at sa wakas tinigilan, ng [[Pagpapalawak ng mga Viking|mga salakay ng mga Viking]] ang kalakalan sa kanluraning Europa. Gayunman, napaunlad ng [[mga Nordiko]] ang kalakalan sa pagitan ng [[Noruwega]] at [[Dagat Puti]], habang nagpalitan din ng mga paninda mula sa [[Espanya]] at natira ng Mediteraneo. Ang mga [[barko]] ng [[Venecia]] noong ika-9 na siglo ay nagdala ng mga armas para kontrahin ang yamot ng mga Arabe habang ang kalakalang Asyatiko ay nakatuon sa Venecia.

[[File:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Natapos ang [[Labanan ng Lepanto]], 1571, sa tagumpay para sa Europeong [[Banal na Liga (1571)|Banal na Liga]] kontra [[Imperyong Otomano|mga Turkong Otomano]].]]

Nagpanatili ang [[mga Fatimid]] ng kaugnayang pangkalakalan sa [[mga Italyanong siyudad-estado]] tulad ng [[Dukado ng Amalfi|Amalfi]] at [[Republika ng Genova|Genova]] bago ng [[mga Krusada]], ayon sa mga dokumento ng [[Cairo Geniza]]. Tinukoy ng isang dokumento mula noong 996 ang mga komersiyanteng Amalfi na tumira sa [[Cairo]]. Sumabi ang ibang liham na mga taga-Genova ay nagpalitan sa [[Alehandriya]]. Pinayagan nng kalipa ni [[al-Mustansir Billah]] ang mga komersiyenteng Amalfi tumira sa [[Herusalem]] noong 1060 sa Lating [[hospisyo]].

Ang [[mga Krusada]] ay nagdulot ng pagpapaunlad ng kalakalan sa pagitan ng [[Europa]] at [[mga estado ng nagkrusada]] o mga ''outremer''. Lumikha ang [[Republika ng Genova|Genova]], [[Republika ng Venecia|Venecia]], at [[Republika ng Pisa|Pisa]] ng mga [[kolonya]] sa mga rehiyong kinontrol ng mga Krusador, at sa huli nakontrol nila ang kalakalan sa Silangan. Bagaman ang pagbagsak ng mga estado ng nagkrusada, at saka ang mga pagtatangka ng mga [[Papa]] para ipagbawal ang pakikipag ugnayan sa mga Muslim na estado, ay pansamantalang nakagambala sa kalakalan sa Silanganan, nagpatuloy pa rin ito.

Nagsimulang muling buhayin ang Europa, gayunman, habang ang mga mas organisado at sentralisadong estado ay nagsimulang mabuo sa kalaunang [[Gitnang Kapanahunan]] pagkatapos ng [[Renasimiyento ng ika-12 na siglo]].

[[File:De Engels-Nederlandse vloot in de Baai van Algiers ter ondersteuning van het ultimatum tot vrijlating van blanke slaven, 26 augustus 1816. Rijksmuseum SK-A-1377.jpeg|thumb|Ang [[pambobomba ng Algiers (1816)|pambobomba ng Algiers]], ng plotang Anglo-Holandes, para suportahan ang isang ultimatum para palayain ang mga aliping Europeo, Agosto 1816.]]

Patuloy na lumaki ang puwersang [[Imperyong Otomano|Otomano]] sa [[Anatolya]], at noong 1453 [[pagbagsak ng Constantinopla|napatay ang Imperyong Bisantino]]. Nakuha ng mga Otomano ang kontrol sa karamihan ng silangang bahagi ng dagat noong ika-16 na siglo at pinanatili rin ang mga base ng [[hukbong dagat]] sa timog ng [[Pransya]] (1543–1544), [[Algeria]], at [[Tunisia]]. Si [[Hayreddin Barbarossa]], ang Otomanong kapitan, ay sagisag ng itong dominasyon sa pamamagitan ng tagumpay sa [[Labanan ng Preveza]] (1538). Minarkahan ng [[Labanan ng Djerba]] (1560) ang taluktok ng dominasyong Otomano sa silanganing Mediteraneo. Habang lumaki ang ang kahusayan ng mga hukbong dagat ng mga kapangyarihang Europeo, hinarap nila ang Otomanong paglawak sa rehiyon, kapag nalimitahan ng [[Labanan ng Lepanto]] (1571) ang puwersa ng [[Otomanong Hukbong Dagat]]. Ito ang huling labanan sa hukbong dagat na pangunahing nakipaglaban sa pagitan ng mga [[galera]] ({{lang-es|galera}}, {{lang-en|galley}}).

Sinalakay ng [[mga Barbaryong pirata]] ng [[Magreb|hilagang-kanlurang Aprika]] ang mga Kristiyanong pagpapadala at baybayin sa Kanlurang Dagat Mediteraneo. Ayon sa Robert Davis, mula sa ika-16 hanggang sa ika-19 na siglo, dinakip ng mga [[pirata]] ang 1–1.25 milyong Europeo bilang mga [[alipin]].

Ang pag-unlad ng pagpapadala sa karagatan ay nagsimulang makaapekto sa buong Mediteraneo. Bago ito, ang karamihan ng kalakalan sa pagitan ng Kanlurang Europa at Silangan ay pinagdaanan sa rehiyon, pero pagkatapos ng dekada 1490 ang pag-unlad ng isang ruta sa pamagitan ng karagatan patungong [[Karagatang Indiyo]] ay pinayagan ang pag-aangkat ng mga espesya ng Asya at iba pang kalakal sa pamamagitan ng mga [[daungan]] ng [[Atlantiko]] ng [[kanlurang Europa]].

Pagdating sa estratehiyang pangmilitar, mahalaga pa ang dagat, ngunit sa ibang mga papel. Ang Britanikong pagsakop ng [[Gibraltar]] ay tiniyak ang kanilang impluwensya sa [[Aprika]] at [[Timog-kanlurang Asya]]. Lalo na pagkatapos ng mga labanan sa hukbong dagat ng Abukir (1799, [[Labanan ng Nilo]]) at [[Labanan ng Trafalgar|Trafalgar]] (1805), sa mahabang panahon pinaigting ng mga Britaniko ang kanilang pangingibabaw sa Mediteraneo. Kabilang ang mga digmaan ay [[Digmaang pandagat sa Mediteraneo habang Unang Digmaang Pandaigdig]] at [[Teatrong Mediteraneo ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig]].

Pagkatapos ng pagbubukas ng [[Kanal Suez]] (na walang [[esklusa]], {{lang-es|esclusa}}, {{lang-en|lock}}), pundamental na bumago ang daloy ng kalakalan sa pagitan ng Europa at Asya. Ngayong tumawid ang pinakamabilis na ruta ng Mediteraneo patungong [[Silangang Aprika]] at Asya. Ito ay humantong sa isang kagustuhan para sa mga bansa sa Mediteraneo, kaya ang kanilang mga daungan, tulad ng [[Trieste]] na may direktang koneksyon sa [[Gitnang Europa|Gitnang]] at [[Silangang Europa]], ay nakaranas ng isang mabilis na pag-aalsa ng ekonomiya.

Noong ika-20 na siglo, ang [[Unang Digmaang Pandaigdig|Unang]] at [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], at saka ang [[Krisis ng Suez]] at ang [[Digmaang Malamig]], ay humantong sa paglipat ng mga ruta ng kalakalan sa mga daungan sa hilaga ng Europa. Ito ay muling lumipat patungong mga daungan sa timog sa pamamagitan ng [[Unyong Europeo|pagsasama ng Europa]], ng pagpapagana ng [[Daan ng Sutla]], at ng malayang [[kalakalang pandaigdig]].

=== Ika-21 na siglo at mga migrasyon ===
{{further|Krisis sa migrante sa Europa}}
{{CSS image crop
|Image       = BlackMarble20161km.jpg
|bSize       = 2200
|cWidth      = 270
|cHeight     = 110
|oLeft       = 1055
|oTop        = 265
|Description = [[Imahe ng satellite]] ng Dagat Mediteraneo sa gabi.
|Alt         =
}}
Noong 2013, inilarawan ng [[punong ministro ng Malta]], ni [[Joseph Muscat]], ang Mediteraneo bilang isang "sementeryo" dahil sa malaking dami ng mga migrante kung sinu-sino nalunod doon matapos itinaob ang kanilang mga bangka. Noong 2014 sumabi gayundin ang [[pangulo ng Unyong Europeo]], si [[Martin Schulz]], na ang polisiya ng Europa tungkol sa [[migrasyon]] ay "pinalitan ang Mediteraneo sa isang libingan". Inilarawan ng isang [[Aserbayan]]ing opisyal ang dagat bilang "isang libingan ... kung saan namamatay ang mga tao".

Pagkatapos ng [[shipwreck ng mga migrante patungong Lampedusa ng 2013]], [[ang pamahalaan ni Letta]] nagpasya na palakasin ang pambansang sistema para sa pagpapatrolya ng Dagat Mediteraneo, sa pamamagitan ng "[[Operasyong Mare Nostrum]]", isang militar at makataong misyon para sagipin ang mga migrante at arestuhin ang mga mangangalakal ng mga imigrante. Noong 2015, mahigit isang milyong migrante ang tumawid sa Dagat Mediteranto patungong Europa.

Ang [[Italya]] ay partikular na naapektuhan ng [[krisis sa migrante sa Europa]] ng 2015, dahil sa kakaibang heograpiya at [[Hangganang pandagat|kalapit nito]] sa [[Tunisia]]. Mula noong 2013, mahigit 700,000 migrante ang dumaong sa Italya, pangunahin mga sub-Saharanong Aprikano.

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}
{{Authority control}}
{{Coord|35|N|18|E|region:XZ_type:waterbody_scale:25000000|display=title}}
[[Kategorya:Mediteraneo| ]]
[[Kategorya:Mga dagat sa Aprika|Mediteraneo]]
[[Kategorya:Mga dagat sa Europa|Mediteraneo]]