Tingnan ang wikitext ng Dinastiyang Yuan

{{Infobox Former Country
|native_name = 元朝<br />{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ}} {{MongolUnicode|ᠦᠨ}} {{MongolUnicode|ᠤᠯᠤᠰ}}
|conventional_long_name = Dinastiyang Yuan
|common_name = Dinastiyang Yuan
|image_flag = 
|image_coat =
|flag =  
|flag_type = 
|continent = Asya
|region    = Silanganing Asya
|era       = [[Postclassical Era]]
|status    = [[Khagan]]-ruled [[division of the Mongol Empire|division]] of the [[Mongol Empire]]<br />[[Conquest dynasty]] in [[China]]
|status_text =
|empire = Imperyong Monggol
|government_type = [[Monarkiya]]
|year_start = 1271
|year_end   = 1368
|event_start       = Pormal na pagpapahayag ng dinastiyang Yuan<ref name="Proclamation" />
|date_start        = 18 Disyembre
|event_end         = Pagbagsak ng [[Khanbaliq]]
|date_end          = 14 Setyembre
|event_pre         = Pagtatag ni [[Genghis Khan]] sa [[Imperyong Monggol]]
|date_pre          = Tagsibol, 1206
|event1            = [[Labanan ng Xiangyang]]
|date_event1       = 1268-1273
|event2            = [[Monggol na pananakop ng Dinastiyang Song|Pananakop ng Katimugang Song]]
|date_event2       = 4 Pebrero 1276
|event3            = [[Labanan ng Yamen]]
|date_event3       = 19 Marso 1279
|event4            = [[Himagsikang Pulang Turbante]]
|date_event4       = 1351-1368
|event_post        = Pagkabuo ng [[Hilagaing Dinastiyang Yuan]]
|date_post         = 1368-1388
|p1                = Imperyong Monggol
|flag_p1           = 
|p2                = Dinastiyang Song
|flag_p2           = 
|p3                =
|flag_p3           =
|p4                =
|flag_p4           =
|p5                =
|flag_p5           =
|s1                = Hilagaing Dinastiyang Yuan
|flag_s1           = 
|image_s1          =
|s2                = Dinastiyang Ming
|flag_s2           = 
|s3                =
|flag_s3           =
|s4                =
|flag_s4           =
|s5                =
|flag_s5           =

|symbol            =
|symbol_type       =
|image_map         = Yuan Dynasty 1294.png
|image_map_caption = Yuan dynasty circa 1294<br /><small>The situation of [[Goryeo]] was disputed{{efn|The situation of [[Goryeo]] during Yuan dynasty was disputed. Some scholars (such as [[Tan Qixiang]]) regarded it as a country;<ref>{{cite book |title = [[Historical Atlas of China (1982)]] |publisher = [[SinoMaps Press]] |chapter = vol. 7 |author = [[Tan Qixiang]] |ISBN = 9787503118449}}</ref> others regarded it as a part of Yuan.}}<small>
|capital           = [[Khanbaliq]] ([[Beijing]])
|capital_exile     =

|common_languages = [[Wikang Monggol|Monggol]]<br />[[Wikang Tsino|Tsino]]
|religion = [[Budismo]] ([[Budismong Tibetano]] bilang ''de facto'' na [[estadong relihiyon]]), [[Pagsamba sa kalangitan]], [[Shamanismo]], [[Taoismo]], [[Confucianismo]], [[Katutubong Tsinong relihiyon]], [[Church of the East in China|Chinese Nestorian Christianity]], [[Simbahang Katolika sa Tsina|Simbahang Katolika Romana]], [[Kasaysayan ng mga Hudyo sa Tsina|Hudaismo]], [[Tsinong Manichaeismo]], [[Islam]]
|currency = Nakararami na [[salaping papel]] ([[Chao (salapi)|Chao]]), na may kaunting paggamit ng [[Cash (Chinese coin)|Tsinong cash]]

|leader1                = Kublai Khan
|leader2                = Toghon Temür
|year_leader1           = 1260–1294
|year_leader2           = 1333–1368
|title_leader           = [[Talaan ng mga emperador ng Dinastiyang Yuan|Emperador]]
|stat_year1 = 1290
|stat_area1 = 
|stat_pop1 = 77000000
|title_deputy = [[Kanselor ng Tsina|Kanselor]]
|legislature =
|stat_year2 = 1293
|stat_area2 =
|stat_pop2  = 79816000
|stat_year3 = 1310<ref>{{cite journal|date=Setyembre 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=https://archive.org/details/sim_international-studies-quarterly_1997-09_41_3/page/499|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=499|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|authorlink=Rein Taagepera|jstor=2600793}}</ref>
|stat_area3 = 11000000
|stat_pop3  =
|stat_year4 = 1330
|stat_area4 =
|stat_pop4  = 83873000
|stat_year5 = 1350
|stat_area5 =
|stat_pop5  = 87147000
}}
{{Kasaysayan ng Tsina}}

Ang '''Dinastiyang Yuan''' ([[Wikang Tsino|Tsino]]: 元朝; [[pinyin]]: ''Yuán Cháo''), opisyal na '''Dakilang Yuan''' (Tsino: 大元; pinyin: ''Dà Yuán''; [[Wikang Monggol|Monggol]]: ''Yehe Yuan Ulus''), ay ang imperyo o namamahalang dinastya sa Tsina na itinatag ni [[Kublai Khan]], pinuno ng Monggol na angkan ng Borjigin. Bagaman ang mga Monggol ay nakapag pamahala na sa mga teritoryo kabilang ang ngayong Hilagang Tsina ng ilang dekada, ito ay hindi hanggang 1271 na opisyal na ipinahayag ni Kublai Khan ang dinastya sa tradisyunal na Tsinong paraan, at ang pananakop ay hindi nakumpleto hanggang 1279. Ang kanyang dominyo ay, sa puntong ito, hiwalay mula sa iba pang mga kanato at kinontrol ang karamihan sa kasalukuyan-araw na Tsina at ang mga nakapalibot na lugar, kabilang ang modernong Mongolia.<ref>Christopher P. Atwood – ''Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire''</ref> Ito ay ang unang banyagang dinastiya na namuno sa lahat ng Tsina at tumagal hanggang 1368, matapos na kung alin bumalik ang mga Genghisid na pinuno nito ay bumalik sa kanilang tinubuang-bayang Monggol at nagpatuloy sa pamumuno sa Hilagaing Dinastiyang Yuan. Ang ilan sa mga Monggol na Emperador ng Yuan ay nagpakadalubhasa sa wikang Tsino, habang ang iba ay gumamit ng kanilang sariling wika lamang (Monggol) at ang [[iskrip na 'Phags-pa]].

Ang Dinastiyang Yuan ay itinuturing parehong isang kahalili sa [[Imperyong Monggol]] at isang imperyal na [[dinastiyang Tsino]]. Ito ang kanato na pinamahalaan ng mga tagapagmana ng [[Möngke Khan]] pagkatapos ng dibisyon ng Imperyong Monggol. Sa opisyal na kasaysayang Tsino, ang Dinastiyang Yuan ay nagtaglay ng [[Utos ng Langit]], sumunod sa [[Dinastiyang Song]] at sinundan ng [[Dinastiyang Ming]]. Ang dinastiya ay itinatag ni Kublai Khan, ngunit inilagay niya ang kanyang lolong si [[Genghis Khan]] sa imperyal na mga talaan bilang opisyal na tagapagtatag ng dinastya bilang [[Taizu]]. Sa Pagpapahayag ng Dinastikong Pangalan,<ref>《[[s:zh:建國號詔|建國號詔]]》</ref> inihayag ni Kublai ang pangalan ng bagong dinastya bilang Dakilang Yuan at inangkin ang pagsunod sa dating mga dinastiyang Tsino mula sa [[Tatlong Soberano at Limang Emperador]] sa [[Dinastiyang Tang]].

Bilang karagdagan sa [[Emperador ng Tsina]], inangkin din ni Kublai Khan ang pamagat ng [[Khagan|Dakilang Khan]], pinakadakila sa ibabaw ng iba pang mga kahaliling kanato: ang [[Kanatong Chagatai|Chagatai]], ang [[Ginintuang Kawan]], at ang [[Ilhanato]]. Dahil dito, ang Yuan ay minsan ding tinutukoy bilang ang '''Imperyo ng Dakilang Khan'''. Gayunman, habang ang angkin ng kataas-taasang kapangyarihan ng mga Yuan na emperador ay minsan kinikilala ng mga kanluraning khan, ang kanilang pagpapailalim ay sa pangalan lamang at ang bawat isa ay nagpapatuloy sa kanilang sariling mga hiwalay na pag-unlad.<ref>J.J.Saunders – The history of Mongol conquests</ref><ref>Rene Grousset – The Empire of Steppes</ref>

== Kasaysayan ==
=== Pag-angat ni Kublai Khan ===
Pinagkaisa ni Genghis Khan ang Monggol at Turkong mga tribo ng mga kapatagan at naging Dakilang Khan sa 1206. Pinalawak niya at ng kanyang mga kahalili ang Imperyong Monggol sa buong Asya. Sa ilalim ng paghahari ng ikatlong anak na lalaki ni Genghis, si [[Ögedei Khan]], [[Paglusob sa Caizhou|nawasak]] ng mga Monggol ang huminang [[Dinastiyang Jin]] sa 1234, na nakapagsakop sa karamihan ng [[Hilagang Tsina|hilagaing Tsina]]. Inalok ni Ögedei ang kanyang pamangking lalaking si Kublai ng isang katungkulan sa Xingzhou, [[Hebei]]. Hindi marunong magbasa ng Tsino si Kublai ngunit mayroong ilang mga Tsinong Han na mga guro na nakadikit sa kanya mula pa ng kanyang mga maagang taon sa utos ng kanyang inang si [[Sorghaghtani Beki|Sorghaghtani]]. Naghangad siya ng payo ng mga Tsinong Budista at Confucianong mga tagapayo. Hinalinhan ni Möngke Khan ang anak na lalaki ni Ögedei Khan, si Guyuk, bilang Dakilang Khan sa 1251. |pinagkaloob niya ang kanyang kapatid na lalaking si Kublai ng kontrol sa mga Monggol na teritoryong hawak sa Tsina. Nagpatayo ng mga paaralan si Kublai para sa mga Confucianong iskolar, nagpalathala ng [[salaping papel]], muling bumuhay ng mga Tsinong ritwal, at nagendoso ng mga patakaran na nagpasigla ng agrikultural at komersyal na pag-unlad. Inampon niya bilang kanyang kabisera ang lungsod ng [[Kaiping]] sa [[Panloob na Mongolia]], mamayang pinalitan ang pangalan bilang [[Shangdu]].

Nagpadala sila ng mga hukbo sa Gitnang Asya at maging sa Europa.

Noong 1260, pagkamatay ni Genghis Khan, ang kanyang apo na si Kublai Khan ang humalili sa kanya at itinatag ang dinastiyang Yuan noong 1271 at ginawang kabisera ang Yuandadu o ang kasalukuyang Beijing. Noong 1276, Hindi katagalan matapos itatag ang dinastiya, tinalo ni Kublai Khan ang mga timog Song at napasakamay nila ang Hangzhou, ang kabisera ng timog Song noong 1279. Nadakip ang emperador ng Song na si Emperador Gong kasama ang inang emperatris na si emperatris Xie. Makalipas ang tatlong taon, nagkarpon ng digmaang pandagat sa Yashan at natalo ang bagong Song na itinatag ng mga ipinatapong opisyal na nakaligtas sa timog Song. Nang panahon ding yaon, pinag-isa ang buong China at lumawak ang imperyo hanggang Mongolia at Siberia sa hilaga, Timog Dagat sa timog, mga probinsya ng Yunnan at Tibet sa timog kanluran, silangang bahagi ng Xinjiang sa hilagang kanluran  at kabundukang Stanovoi sa hilagang silangan. 

Dahil sa matatag nang naitatag ang kanilang dinastiya sa imperyo ng China, natanto nila na sila'y mga pinuno ng isang masalimuot na grupo ng tao  na naninirahan sa pinakamalaking imperyo sa katihan na nakalahad mula sa kasalukuyang Korea at Kanlurang Rusya sa hilaga at mula kasalukuyang Myanmar hanggang Iraq sa timog.

Bagamat sila'y mga pinunong walang karanasan sa pangangasiwa, hiniram nila ang mga sistemang pampulitika at pangkultura ng Tsina.
 
Sa paghahari nila mula sa kanilang punong lungsod ng Dadu, lalo pang hiniram ng mga Mongol ang papel at estilo ng mga emperador ng China. Gayunman, Hindi nila napagbuklod ang mga mamamayan at naging sanhi ito ng ibayong alitan. Ang mga Mongol ang nagtatamasa ng pinakamalaki samantalang sa mga Nan ang nagtatamasa ng pinakamaliit na pribelehiyo sa ilalim ng rehimen. Ipinatutupad din ito hanggang sa pagbubuwis at kodigo penal sapagkat ito ay may mapagpasyang epekto sa buong pupolasyon. Ipinagbabawal ang maraming asawa at mahirap magkaroon ng promosyon mula sa isang grupo tungo sa ibang grupo.

==Istruktura ng Dinastiyang Yuan==

Sa panahon ng Dinastiyang Yuan, Ang Tsina ay isang imperyong militar naau malawak na territoryo na itinatag ng isang naghaharing Mongol. Mabagal ang pagunlad ng ekonomiya at kultura ng Tsina at nasa napakahirap na kalagayan ang pagunlad ng konstruksyon.

==Pamumuhay==

Bilang isang makapangyarihang estado, lumago ang ekonomiya at umunlad ang panitikan at agham. Agrikultura ang  pangunahing ikinabubuhay ng mga tao.
Mas maunlad ang pamamaraan ng agrikultura kaysa sa mga nakaraang dinastiya at sagana pa sa pagkain. Sa paggamit ng perang papel, Umunlad ang antas ng agham, matematika at astronomiya.

Isang iskolar ng kasaysayan ng China ang nagsulat:

"Dinala ng mga Mongol ang karahasan at winasak ang lahat ng aspeto ng sibilisasyong Tsino.[Sila'y] mga manhid sa kaugaliang kultural, walang tiwala sa impluwensya at mga hangal na pinuno ng pamahalaang Tsino"

Ipinalalabas ng pahayag na ito na ang mga Mongol ay walang ibang ginawa kundi manlumpo, mandambong, mangwasak o pumatay.

Ang pananakop ng mga Mongol ay nag iwan ng danyos sa mga territoryo ng Hilaga at Timog Tsina at maraming buhay ang nawala. Ipinatanggal din ang isa sa mga haligi ng sibilisasyongbTsino, ang civil service exam at ipinagbawal hanggamg 1315.
Bagamat ipinahintulot na ito, hindi ito ang garantiya ng pagkakaroon ng katungkulan sa dinastiya.

Bahagi lamng ng kanilang nasasakupan ang tingin ng mga Mongol sa Tsina. Hinati nila sa apat ang populasyon. Nangunguna ang mga Mongol na pinakamataas, pangalawa ang mga hindi Han o mga Muslim na dinala sa China upang tumulong sa pamununo sumunod ang mga Tsino sa hilaga at ang pinakamababa ay ang mga Tsino.sa timog.

==Kasaysayan==

Sa pagkamatay ni Kublai Khan noong 1279 sa edad na 79, Humalili sa kanya ang kanyang apo na si Tëmur Oljeitu. Nakipagkasundo siya sa Japan at kanyang ipinanatili ang kaunlaran. Si Oljeitu ay isang bibong emperador at dahil maaga siyang pumanaw. Pumalit sa kanya ang kanyang pamangkin na si Khaishan.

Pumili si Khaishan ng mga taong walang galing sa pamahalaan at gumastos siya ng napakarangya sa pagpapatayo ng mga templo at palasyo.

Noong 1311, pagkamatay ni Khaishan, inangkin ng kanyang kapatid na si Ayrubawada ang kapangyarihan sa edad na 26 ay dahil panig siya sa mga Tsino nagkaroon ng pagtutol sa kanyang pamumuno.

Sa pagkamatay ni Ayrubawada noong 1320, humalili sa kanya ang kanyang panganay na anak na lalaki na si Shidebala na noo'y 18 taon pa lamang. Sinimulan niya ang repormang kontra katiwalian at kanyang pinanigan ang mga Buddhist kumpara sa mga Muslim. Pinatay siya noong 1323.

Humalili kay Shidebala si Yesun Temur. Ang kanyang tagasuporta ay may kinalaman sa.pagpatay kay Shidebala, lumayo siya sa mga ito at nagbalik sa kaugaliang Mongol na pantay na pagtrato sa mga relihiyon

Sa pagkamatay ni Yesun Temur noong 1328, pumalit sa kanya si Tugh Temur na noo'y 24 na taong gulang pa lamang. Bihasa siya sa Tsino at isa siyang pintor. Suportado niya ang edukasyon at namuhay siyang mapagpakumbaba. Inalis niya ang mahigit 10,000 kawani ng kanyang imperyo. 

Matapos ang pagkamatay ni Tugh Temur, Naluklok sa trono si Toghon Temur na noo'y 13 taong gulang pa lamang. Emperador lamang siya sa pangalan ngunit ang kanyamg mga ministro ang nagdidikta at nakikialam.sa mga usaping pampamahalaan at dahil lubhang nababahala ang kanyang ministro sa panghihina ng mga Mongol sa Tsina, ipinag-utos ng kanyang ministrong si Bayan  !ang paghihiwalay ng mga Tsino sa mga Mongol sa pamamagitan ng pagbabawal sa mga Tsino na matuto ng wikang Mongol. Pagaasawa ng magkaibang lahi at pagkumpiska sa mga kagamitang metal at sandata ng mga Tsino. Maging ang pagkukuwento at opera ay naging paglabag din at marami sa mga Tsino ang ipinapatay. 

Naghimagsik ang mga Tsino sa ilalim ng kanyang pamumuno ay dahil nagkakaiba ang mga Tsino at Mongol sa pananalita, pananamit at kaugalian, itinuring ng mga Tsino na barbaro ang mga Mongol

Bumaba ang kakayahan ng mga Mongol sa pakikidigma. Ang ilan ay gumamit ng alipin sa pagsasaka upang mabuhay. Ang ilan sa mga ito ay nabigong maging magsasaka ay nawalan ng lupain. Ang iba ay naging palaboy habang ang mga opisyal ng hukbo ay nanatili sa pagiging aristokrata kumpara sa mga sundalong Mongol.

Noong 1346, Pumutok ang epidemya sa mga Mongol sa Crimea at kumalat sa mga Mongol sa Tsina. Dumagdag pa ang pagbaha na nagpalubha sa sitwasyon ng bansa. Sa kabila ng pamumuno ng mga Mongol, kahit mas marami sila, hindi sila handa sa pakikipagdigma sa mga rebelde. Nakontrol ng mga militar ang pamahalaan habang si Toghon Temur naman na noo'y nasa huling bahagi ng dalawampu ang edad ay patuloy sa kanyang mahalay na pamumuhay at pagdarasal kasama ang mga monghe sa Tibet. Ang pariwarang pamumuhay ng emperador at ang debosyon sa Buddhismo ang siyang nagpalala ng reklamo ng mga Confucianista. Sa kabila ng pagigong deboto ng Buddhismo, Hindi rin sang ayon ang mga Buddhist kay Toghon Temur.

Habang kasalukuyan pang namumuno si Toghon Temur at habang patuloy sa paghihimagsik ang mga rebelde noong kalagitnaan ng 1350. Nagkawatak watak ang mga Mongol dahil sa hindi masugpong rebelyon.

== Himagsikan at Pagbagsak==
Noong 1340 at 1350, dahil sa katiwalian, alitang panloob at sunod-sunod na kalamidad.Noong 1350, dahil sa hindi masugpong rebelyon ng mga sekta ng relihiyon at mga bandido
ay nagkawatak-watak ang mga Mongol  Noong 1352, Nagkaroon ng himagsikan sa Guangzhou sa pamumuno ng dating pulubi ngunit nais maging monghe sa katauhan ni Zhu Yuanzhang. Umalis siya ng templo at sumali sa himagsikan ngunit naging pinuno dahil sa taglay na kakaibang katalinuhan.

Lumaganap ang kaguluhan at himagsikan sa buong China. Dahil ipinagbawal ni Zhu Yuanzhang ang pandarambong ng kanyang mga hukbo,pinanigan siya ng mga tao. Napasakamay ni Zhu ang Nanjing noong 1356 at dito inilipat ang kabisera. Tinulungan siya ng mga iskolar na Confucian at tinalo ang iba pang mga rebelde. Noonh 1368, pinalawak ni Zhu ang pamumuno hanggang Guangzhou at nang taon ding yaon Tumakas si Toghon Temur papuntang Karakorum at doon na namatay noong 1370 samantalang ang karamihan sa mga Mongol at gustong magpaiwan at napasama sa populasyon ng Tsina. Dinambong ni Zhu Yuanzhang ang Beijing at  noong 1387, matapos ang tatlumpong taon ng digmaan ay napalaya ang Tsina sa kamay ng mga Mongol na naging hudyat ng pagtatatag ng bagong dinastiya--ang Dinastiyang Ming.

==Mga nota==
<references group="lower-alpha"/>

== Mga sanggunian ==
{{reflist|refs=
<ref name="Proclamation">{{citation |author = Kublai Khan |date = 18 Disyembre 1271 |language = Tsino |script-title = Tsino:《建國號詔》 |trans-title = Edict to Establish the Name of the State |series = 《元典章》(''Statutes of the Yuan'') |url = //zh.wikisource.org/wiki/建國號詔 |author-link = Kublai Khan }}</ref>
}}
* [http://www.fsmitha.com/h3/h12chlm.htm F. Smitha, China from Mongol rule to the Ming]{{Dead link|date=Marso 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}