Tingnan ang wikitext ng Hene (biyolohiya)

{| style="float:right; background:none;"
|-
|[[File:Gene.png|thumb|270px|Isang hene]]
|}
Ang '''hene''' <ref>{{cite book |title=Diksyunaryong panghanapbuhay |publisher=Komisyon sa Wikang Filipino |language=Filipino |isbn=971870521X}}</ref> o '''gene''' (na tinatawag ding ''kamani''<ref>{{cite book|title=Maugnaying talasalitaang pang-agham Ingles-Pilipino|publisher=Lupon sa Agham|pages=187|year=1970}}</ref> ayon sa kontrobersyal<ref>{{cite book |last=Santiago |first=Alfonso O. |title=The elaboration of a technical lexicon of Pilipino |publisher=Linguistic Society of the Philippines and Summer Institute of Linguistics}}</ref> na ''Maugnaying Talasalitaang Pang-Agham Ingles-Pilipino'') ay isang molekular na yunit ng [[pagmamana ng katangian]] sa isang [[organismo]]. Ito ay isang pangalan na ibinigay sa ilang mga haba ng kodigong [[DNA]] at [[RNA]] para sa isang uri ng [[protina]] o para sa isang kadena ng RNA na may papel na ginagampanan sa isang organismo. Ang mga buhay na organismo ay nakadepende sa hene dahil ito ay tumutukoy sa  mga [[protina]] at gumaganang kadena ng RNA. Ang mga hene ay humahawak ng impormasyon para lumikha at magingat ng mga [[selula]] ng isang organismo at ipasa ang mga katangiang henetiko sa mga anak nito. 

==Mga Pisikal na Kahulugan==
===Mga RNA hene at genome===
Kapag ang mga [[protina]] ay nililikha, ang hene ay kinokopya muna sa [[RNA]] bilang pagitang produkto. Sa ibang mga kaso, ang mga molekulang RNA ang mga aktuwal na gumaganang produkto. Halimbawa, ang mga RNA (na kilala bilang mga [[ribozyme]]) ay may kakayahan ng [[ensaym]]atikong tungkulin at ang [[microRNA]] ay may regulatoryong tungkulin. Ang mga sekwensiyang DNA kung saan ang mga gayong RNA ay [[transkripsiyon (henetika)|tinatranskriba]] ay kilala bilang mga [[RNA gene|RNA hene]]. Ang ilang mga [[virus]] ay nag-iimbak ng kanilang kabuuang [[genome]] sa anyo ng [[RNA]] at hindi naglalaman ng [[DNA]]. Dahil sa ang mga ito ay gumagamit ng RNA upang mag-imbak ng mga hene, ang [[selular]] na [[hosto (biolohiya)|hosto]] ay maaaring mag-[[biosintesis|sintesis]] ng mga protina nito sa sandaling ang mga ito ay nahawaan at walang antala(delay) sa paghihintay ng transkripsiyon. Sa kabilang dako, ang mga RNA na [[retrovirus]] gaya ng [[HIV]] ay nangangailangan ng [[kabaligtarang transkripsiyon]] ng mga [[genome]] nito mula sa RNA tungo sa DNA bago ang mga protina nito ay ma-sintesis. Noong 2006, ang mga mananaliksik na [[Pranses]] ay nakaenkwentro ng isang na palaisipang halimbawa ng pinamagitan ng [[RNA]] na [[pagmamana (henetika)|pagmamana]] sa mga [[daga]]. Ang mga dagang may isang [[mutasyon|mutasyong pagkawala ng tungkulin]] sa hene na Kit ay mga puting [[buntot]]. Ang mga supling ng mga mutant na ito ay maaaring magkaroon ng mga puting buntot bagaman ang mga ito ay mayroon lamang normal na mga hene na Kit. Ang pangkat ng mananaliksik na ito ay tumunton sa epektong ito sa isang [[mutasyon|mutadong]] [[RNA]]. <ref name="rass">{{cite journal |author=Rassoulzadegan M, Grandjean V, Gounon P, Vincent S, Gillot I, Cuzin F |title=RNA-mediated non-mendelian inheritance of an epigenetic change in the mouse |journal=Nature |volume=441 |issue=7092 |pages=469–74 |year=2006 |pmid=16724059 |doi=10.1038/nature04674}}</ref> Bagaman ang RNA ay karaniwang imabakang henetikong materyal sa mga [[virus]], ang pagmamana sa pamamagitan ng [[RNA]] ay bihirang napagmamasdan sa mga [[mammal]]. 
===Pantunkuling istruktura ng hene===
[[File:Gene2-plain.svg|thumb|400px|Diagrama ng "tipikal" na [[eukaryote|eukaryotikong]] nagkokodigo ng protinang '''hene'''. Ang mga [[promotor (biolohiya)|promotor]] at [[nagpapalakas (henetika)|nagpapalakas]] ay tumutukoy sa kung anong bahagi ng [[DNA]] ay [[transkripsiyon (henetika)|tinatranskriba]] sa [[prekursor na mRNA]](pre-mRNA). Ang pre-mRNA ay [[pagsasama ng gene|pinagsasama]] sa [[mensaherong RNA]](mRNA) na kalaunan ay [[pagsasalin (biolohiya)|sinasalin]] sa [[protina]].]]

Ang malawak na karamihan ng mga buhay na organismo ay nagkokodigo (encode) ng kanilang mga hene sa mahabang mga [[strando]] ng [[DNA]]. Ang [[DNA]] (deoxyribonucleic acid) ay binubuo ng isang kadenang gawa mula sa apat na mga uri ng subunit na [[nucleotide]] na ang bawat isa ay binubuo ng: isang limang-carbon na asukal([[deoxyribose|2'-deoxyribose]]), isang pangkat na [[phosphate]] at isa sa apat na mga [[nucleobase|base]] na [[adenine]], [[cytosine]], [[guanine]], at [[thymine]]. Ang pinakaraniwang anyo ng [[DNA]] sa isang [[selula]] ay nasa isang istrakturang [[dobleng helix]] kung saan ang dalawang mga indibidwal na strandong DNA ay pumupulot sa palibot ng bawat isa isang nasa kanang panig na [[spiral]]. Sa istrukturang ito, ang [[Watson-Crick na base na pares|pagpapares ng base]]ng mga patakaran ay tumutukoy na ang guanine ay pumapares sa cytosine at ang adenine at pumapares sa thymine. Ang pagpapares ng base sa pagitan ng guanine at cytosine ay bumubuo ng tatlong mga [[bigkis na hydroheno]] samantalang ang pagpapares ng base sa pagitan ng adenine at thymine ay bumubuo ng dalawang mga bigkis na hydroheno. Ang dalawang mga astrando sa isang dobleng helix ay dapat ''komplementaryo'' na ang ibig sabihin ay ang mga base nito ay dapat nakalinya sa paraan ang mga adenine ng isang strando ay nakapares sa mga thymine ng kabilang strando at tuluy-tuloy pa sa iba. 

Dahil sa ang kemikal na komposisyon ng mga labing (residues) [[pentoses|pentose]] ng mga base, ang mga strandong DNA ay may [[direksiyonalidad]]. Ang isang dulo ng isang [[polymerong DNA]] ay naglalaman ng isang nalantad na pangkat [[hydroxyl]] sa [[deoxyribose]]. Ito ay kilala bilang [[3' dulo]] ng [[molekula]]. Ang ibang dulo ay naglalaman ng nalantad na pangkat [[phospate]] at kilala bilang [[5' dulo]]. Ang direksiyonalidad ng DNA ay mahalaga sa maraming mga prosesong [[selula]]r dahil ang mga dobleng helix ay kinakailangang direksiyonal(ang isang strando ay nagpapatakbo ng 5'-3' mga pares na may isang komplementaryong strando tumatakbong 3'-5'), at mga prosesong gaya ng [[replikasyon ng RNA]] ay nangyayari lamang sa isang direksiyon. Ang lahat ng mga sintesis ng [[nucleikong asido]] ay nangyayari sa direksiyong 5'-3' dahil ang mga bagong [[monomer]] ay dinagdag sa pamamagitan ng reaksiyong [[dehydrasyon]] na gumagamit ng lantad na 3' hydroxyl bilang isang [[nucleophile]].

Ang [[paghahayag ng gene|paghahayag]] ng mga hene na nakakodigo sa [[DNA]] ay nagsisimula sa pamamagitan ng [[transkripsiyon (henetika)|pagta-transkriba]] ng hene sa [[RNA]] na isang ikalawang uri ng [[nucleikong asido]] na labis na katulad ng [[DNA]] ngunit ang mga monomer nito ay naglalaman ng asukal na [[ribose]] kesa sa [[deoxyribose]]. Ang RNA ay naglalaman rin ng base na [[uracil]] sa lugar ng [[thymine]]. Ang mga molekulang RNA ay hindi matatag kesa sa DNA at ito ay karaniwang may isang strando. Ang mga hene na nagkokodigo ng mga protina ay binubuo ng sunud sunod na mga sekwensiyang tatlong-[[nucleotide]] na tinawag na mga [[codon]] na nagsisilbing mga ''salita'' sa henetikong ''wika''. Ang [[henetikong kodigo]] ay tumtukoy sa pagtugon habang nangyayari ang [[pagsasalin (henetika)|pagsasalin]] sa pagitan ng mga codon at [[asidong amindo]]. Ang henetikong kodigo ay malapit na magkatulad sa lahat ng alam na mga organismo. 

Ang lahat ng mga hene ay may regulatoryong mga rehiyon bilang karagdagan sa mga rehiyon na hayagang nagkokodigo sa isang protina o produktong RNA. Ang isang [[regulatoryong sekwensiya|regulatoryong rehiyon]] na pinagsasaluhan ng halos lahat ng mga hene ay kilala bilang [[promotor (biolohiya)|promotor]] na nagbibigay ng isang posisyon na kinikilala ng makinaryong transkripsiyon kapag ang isang hene ay i-[[transkripsiyon (henetika)|tatranskriba]] at [[paghahayag ng gene|ihahayag]] na. Ang isang hene ay maaaring magkaroon ng isang promotor na nagreresulta sa mga RNA na iba sa kung paanong ang mga ito ay lumalawig sa dulong 5'. <ref>{{cite journal |author=Mortazavi A, Williams BA, McCue K, Schaeffer L, Wold B |title=Mapping and quantifying mammalian transcriptomes by RNA-Seq |journal=Nat. Methods |year=2008 |month=May |pmid=18516045 |doi=10.1038/nmeth.1226 |volume=5 |pages=621–8 |issue=7}}</ref> Bagaman ang mga rehiyong promotor ay may [[sekwensiyang konsensus]] na halos karaniwang sekwensiya sa posisyong ito, ang ilang mga hene ay may "malakas" na mga promotor na nagbibigkis rin sa makinaryong transkripsiyon at ang iba ay may "mahinang" mga promotor na mahinang nagbibigkis. Ang mga mahinang promotor na ito ay karaniwang pumapayag sa isang mas mababang reyt ng transkripsiyon kesa sa mga malakas na promotor dahil ang makinaryong transkripsiyon ay nagbibigkis sa mga ito at mas hindi kalimitang nagpapasimula ng transkripsiyon. Ang ibang mga posibleng regulatoryong rehiyon ay kinabibilangan ng mga [[nagpapalaks (henetika)|nagpapalakas]](''enhancers'') na maaaring magpunan(compensate) sa isang mahinang promotor. Ang karamihan ng mga regulatoryong rehiyon ay "upstream" na ang ibig sabihin ay  bago o tungo sa dulong 5' ng lugar ng pagsisimula ng transkripsiyon. Ang mga rehiyong promotor sa mga [[eukaryote]] ay mas labis na komplikado at mahirap na matukoy kesa sa mga promotor ng mga [[prokaryote]]. Ang karamihan sa mga hene na prokaryotiko ay isinaayo sa mga [[operon]] o mga pangkat ng hene na ang mga produkto ay may mga kaugnay na tungkulin at tinatrankriba bilang isang unit. Sa kabaligtaran, ang mga [[eukaryotikong halimbawang gene|eukaryotikong hene]] ay tinatranskriba ng isaa isa ngunit maaaring kabilang ng mahabang mga hatak(stretches) ng DNA na tinatawag na mga [[intron]] na tinatranskriba ngunit hindi [[pagsasalin (henetika)|isinasalin]] sa protina(ang mga ito ay [[pagsasama ng gene|inaalis]] bago ang pagsasalin). Ang [[pagsasama ng gene|pagsasama]] ay maaari ring mangyari sa mga hene ng mga prokaryote ngunit hindi mas karaniwan sa mga eukaryote.<ref>{{cite journal |author=Woodson SA |title=Ironing out the kinks: splicing and translation in bacteria |journal=Genes Dev. |volume=12 |issue=9 |pages=1243–7 |year=1998 |pmid=9573040 |url=http://genesdev.cshlp.org/content/12/9/1243.full |doi=10.1101/gad.12.9.1243 |accessdate=2009-08-07}}</ref>
===Mga kromosoma===
{{main|Kromosoma}}
Ang kabuuang komplemento ng mga hene sa isang organismo o [[selula]] ay tinatawag na [[genome]] nito na maaaring imbakin sa isa o maraming mga [[kromosoma]]. Ang rehiyon ng kromosoma kung saan ang isang partikular na hene ay matatagpuan ay tinatawag na [[locus]] nito. Ang isang kromosoma ay binubuo ng isang napaka-habang DNA helix kung saan ang mga libong hene ay kinokodigo. Ang mga prokaryote-[[bacteria]] at [[archaea]] ay karaniwang nag-iimbak ng kanilang gma hene sa isang malaking sirkular na kromosoma na minsang dinadagdagan ng karagdagang maliit na mga bilog ng [[DNA]] na tinatawag na mga [[plasmid]] na karaniwang nagkokodigo lamang sa ilang mga hene at madaling mailipat sa pagitan ng mga indibdiwal. Halimbawa, ang mga hene para sa [[resistansiya sa antibiotiko]] ay karaniwang kinokodigo sa plasmid ng bacteria at maaaring ipasa sa pagitan ng mga indibdiwal na [[selula]] kahit sa mga magkaibang [[espesye]] sa pamamagitan ng [[horisontal na paglipat ng gene|horisontal na paglipat ng hene]]. Bagaman ang ilang mga simpleng eukaryote ay nag-aangkin rin ng mga plasmid na may maliit na mga bilang ng hene, ang karamihan sa mga hene ng eukaryote ay iniimbak sa maraming mga linyar na kromosoma na nakakahon sa loob ng [[nukleyo ng selula|nukleyo]] sa kompleks na may mga imbakang protinang tinatawag na mga [[histone]]. Ang paraan kung saan ang DNA ay nag-iimbak sa histone gayundin ang mga kemikal na modipikasyon ng mismong histone ay mga regulatoryong mekanismo na nangangasiwa sa kung ang isang partikular na rehiyon ng DNA ay makukuha para sa [[paghahayag ng gene|paghahayag ng hene]]. Ang mga dulo ng mga kromosoma ng eukaryote ay ikina-cap ng mga mahabang hatak ng mga paulit ulit na sekwensiyang tinatawag na mga [[telomere]] na hindi nagkokodigo para sa anumang produkto ng hene ngunit umiiral upang maiwasan ang degradasyon ng pagkokodigo at mga regulatoryong rehiyon habang isinasagawa ang [[replikasyon ng DNA]]. Ang haba ng mga telomere ay may kagawiang mabawasa sa bawat panahong ang [[genome]] ay nirereplika bilang paghahanda sa [[paghahati ng selula]]. Ang pagkawala ng mga telomere ay iminungkahi bilang paliwanag sa pagiging ulyanin(matanda) ng selula o kawalan ng kakayahang maghati at sa pagpapalawig ay sa proseso ng pagtanda ng mga organismo. 
{{seealso|Hindi nagkokodigong DNA}}
Bagaman ang mga kromosoma ng mga prokaryote ay relatibong [[siksik]] sa hene, ang mga kromosoma ng eukaryote ay kalimitang naglalaman ng mga tinatawag na "[[basurang DNA]]"(''junk DNA'') o mga rehiyon ng DNA na walang ginagawang tungkulin. Ang simpleng isang-selulang mga eukaryote ay mayroong relatibong maliit na mga halaga ng mga gayong DNA samantalang ang mga genome ng komplikadong mga multiselular na organismo kabilang ang mga tao ay naglalaman ng tiyak na maraming mga DNA na walang matukoy na tungkulin. Gayunpaman, bagaman ang mga nagkokodigo ng protinang DNA ay bumubuo sa mga 2% ng [[genome]] ng tao, ang mga 80% ng mga base ng genome ay maaaring [[paghahayag ng gene|ihayag]] kaya ang terminong "basurang DNA" ay maaring isang [[misnomer]](maling pagpapangalan). 
==Sanggunian==
{{reflist}}
[[Kategorya:Henetika]]
[[Kategorya:Mga gene]]