Tingnan ang wikitext ng Imperyong Monggol

{{lito|Imperyong Mughal}}
{{Infobox former country
|conventional_long_name = Imperyong Monggol
|native_name = ''Ikh Mongol Uls''
|common_name = Imperyong Monggol
|continent = Eurasya
|status = [[Imperyong pagala]]
|image_flag = <!--Discuss on the talk page before adding a flag image. This article cannot use fictional or anachronistic flags, and any addition must be well-cited by verifiable third-party reliable sources.-->
|flag = 
|flag_type = 
|image_map = Mongol Empire map 2.gif
|image_map_caption = Pagpapalawak ng Imperyong Monggol 1206–1294.
|capital =  
   {{unbulleted list |class=nowrap
    | {{smaller|1206–35{{nbsp|2}}}}[[Avarga]]
    | {{smaller|1235–60{{nbsp|2}}}}[[Karakorum]]&thinsp;{{efn|Ang [[Karakorum]] ay itinatag noong 1220 at nagsilbi bilang kabisera mula 1235 hanggang 1260.}}
    | ''{{resize|75%|1260–1368{{nbsp|2}}}}{{smaller|[[Khanbaliq]] (Dadu)}}''&thinsp;{{lower|0.2em|{{efn|Sumunod sa kamatayan ni [[Möngke Khan]] noong 1259, walang isang lungsod ang nagsilbi bilang kabisera. [[Khanbaliq]] (Dadu), ang modernong-araw na [[Beijing]], ay ang [[Dinastiyang Yuan|Yuan]] na kabisera sa pagitan ng 1271 at 1368.}}}}
}}
|common_languages = {{hlist |[[Wikang Monggol|Monggol]] |[[Wikang Tsino|Tsino]] |[[Wikang Turko|Turko]] |[[Wikang Persa|Persa]] at ibang mga wika}}
|religion = {{hlist |[[Tengrismo]] / [[Shamanismo]] |<br/>[[Budismo]] | [[Islam]] |[[Zoroastrianismo]] | [[Nestorianismo]] | [[Orthodox Christianity]]}}
|government_type = [[Inihahalal na monarkiya]];<br/>mamayang [[Namamana na monarkiya|namamana]] rin
|title_leader = [[Dakilang Khan]]
|year_leader1 = 1206–1227 |leader1 = Genghis Khan
|year_leader2 = 1229–1241 |leader2 = Ögedei Khan
|year_leader3 = 1246–1248 |leader3 = Güyük Khan
|year_leader4 = 1251–1259 |leader4 = Möngke Khan
|year_leader5 = 1260–1294 |leader5 = [[Kublai Khan]] (Nominal)
|year_leader6 = 1333–1368 |leader6 = [[Toghon Temür|Toghan Temür Khan]] (Nominal)
|legislature = [[Kurultai]]
|event_start = {{nowrap|Inihayag ni [[Genghis Khan]]<br />ang Imperyong Monggol}} |year_start = 1206
|event1 = Kamatayan ni Genghis Khan |date_event1 = 1227
|event2 = ''[[Pax Mongolica]]'' |date_event2 = 1250–1350
|event3 = [[Paghahati ng Imperyong Monggol|Pagkapira-piraso ng Imperyo]] |date_event3 = 1260–1294
|event_end = Pagbagsak ng [[Dinastiyang Yuan]] |year_end = 1368
|event_post = {{nowrap|Pagguho ng<br />[[Kanatong Chagatai]]}} |date_post = 1687
|stat_year1 = 1206 (Pagkakaisa ng Mongolia)<ref name="Taagepera499">{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=http://www.jstor.org/stable/2600793|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=499|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|authorlink=Rein Taagepera|accessdate=16 September 2016}}</ref>
|stat_area1 = 4000000
|stat_year2 = 1227 (Kamatayan ni Genghis Khan)<ref name="Taagepera499"/>
|stat_area2 = 13500000
|stat_year3 = 1294 (Kamatayan ni Kublai)<ref name="Taagepera499"/>
|stat_area3 = 23500000
|stat_year4 = 1309 (Huling pormal na muling pagkakaisa)<ref name="Taagepera499"/>
|stat_area4 =24000000
|currency = Iba't-iba&thinsp;{{efn|Kabilang ang mga barya tulad ng mga [[dirham]] at papel na salapi hango sa pilak (''[[sukhe (yunit)|sukhe]]'') o sutla, o ang mamayang salaping [[Chao (salapi)|Chao]] ng [[Dinastiyang Yuan]].}}
|p1 = Monggol na Khamag
|p2 = Imperyong Khwarazmian{{!}}{{nowrap|Imperyong Khwarazmian}}
|p3 = Qara Khitai{{!}}{{nowrap|Qara Khitai}}
|p4 = Dinastiyang Jīn
|p5 = Dinastiyang Song
|p6 = Kanluraning Xia
|p7 = Kalipatong Abbasid
|p8 = Estadong Nizari Ismaili
|p9 = Kievan Rus'
|p10 = Volga Bulgaria
|p11 = Cumania
|p12 = Alania
|p13 = Kaharian ng Dali
|p14 = Kanatong Kimek
|p15 = Sultanato ng Rum
|s1 = Kanatong Chagatai{{!}}{{nowrap|Kanatong Chagatai}}
|s2 = Ginintuang Kawan |flag_s2 = Golden Horde flag 1339.svg
|s3 = Ilhanato
|s4 = Dinastiyang Yuan{{!}}{{nowrap|Dinastiyang Yuan}} |flag_s4 =
|s5 = Hilagaing Dinastiyang Yuan{{!}}{{nowrap|Hilagaing Dinastiyang Yuan}} |flag_s5 =
|s6 = Imperyong Timurid{{!}}{{nowrap|Imperyong Timurid}} |flag_s6 =
|s7 = Anatolian na mga Beylik{{!}}{{nowrap|Anatolian na mga Beylik}} |flag_s7 =
|s8 = Sultanong Mamluk (Cairo){{!}}{{nowrap|Sultanong Mamluk}} |flag_s8 =
|flag_s9 = Alex_K_Grundwald_flags_1410-03.svg
|s10 = Kaharian ng Poland (1025-1385){{!}}{{nowrap|Kaharian ng Poland}} |flag_s10 = Kingdom of Poland-flag.svg
}} 

Ang '''Imperyong Monggol''' ([[Wikang Monggol|Monggol]]: ''Mongolyn Ezent Güren''; [[Alpabetong Sirilikong Monggol|Sirilikong Monggol]]: Монголын эзэнт гүрэн) ay umiral noong ika-13 at ika-14 na siglo at ang pinakamalaking magkakaratig na lupang imperyo sa kasaysayan.<ref>Morgan. ''The Mongols''. p.&nbsp;5.</ref> Nagmula sa mga [[steppe]] ng [[Gitnang Asya]], ang Imperyong Monggol ay kalaunan na umunat mula sa [[Gitnang Europa]] hanggang sa [[Dagat ng Hapon]], lumalawak pahilaga sa [[Siberia]], patungong silangan at patimog sa Indiyanong subcontinent, [[Indotsina]], at ang Iranyang talampas, at pakanluran hanggang sa [[Levant]] at [[Tangway ng Arabia|Arabia]].

Ang Imperyong Monggol ay lumitaw mula sa pag-iisa ng lagalag na tribu sa [[Mga Monggol|Monggol]] na lupang tinubuan sa ilalim ng pamumuno ni [[Genghis Khan]], na naihayag bilang pinuno ng lahat ng mga Monggol noong 1206. Ang imperyo ay mabilis na lumago sa ilalim ng mga tuntunin niya at ng kanyang mga inapo, na nagsugo sa mga [[Mga Monggol na pagsalakay at pananakop|pagsalakay]] sa bawat direksyon.<ref>''The Mongols and Russia'', by [[George Vernadsky]]</ref><ref>''The Mongol World Empire, 1206–1370'', by John Andrew Boyle</ref><ref>''The History of China'', by David Curtis Wright. p. 84.</ref><ref>''The Early Civilization of China'', by Yong Yap Cotterell, Arthur Cotterell. p. 223.</ref><ref>''Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281'' by Reuven Amitai-Preiss</ref> Ang malawak na transkontinental na imperyo ay nadugtong sa [[Mundong silanganin|silangan]] sa [[Mundong kanluranin|kanluran]] ng ipinatupad na ''[[Pax Mongolica]]'' na nagpapahintulot sa kalakalan, teknolohiya, mga kailanganin, at ideyolohiya na mapalaganap at mapaagpalit-palitan sa kabuuan ng [[Eurasya]].<ref>Gregory G.Guzman "Were the barbarians a negative or positive factor in ancient and medieval history?", ''The Historian'' 50 (1988), 568-70.</ref><ref>Allsen. ''Culture and Conquest''. p. 211.</ref>

Ang imperyo ay nagumpisang mabiak dahil sa mga digmaan para sa paghalili, bilang ang mga apo ni Genghis Khan ay nagtalo kung ang maharlikang linya ay dapat na sundin mula sa kanyang anak na lalaki at unang tagapagmana na si [[Ögedei Khan|Ögedei]] o isa sa kanyang iba pang mga anak, tulad nina [[Tolui]], [[Chagatai Khan|Chagatai]], o [[Jochi]]. Ang mga Toluid ay nanaig matapos ang isang madugong pagpurga ng Ögedeid at Chagataid na mga paksiyon, ngunit ang mga alitan ay nagpatuloy kahit na sa mga inapo ni Tolui. Matapos ang kamatayan ni [[Möngke Khan]], ang mga magkakaribal na [[kurultai]] na konseho ay sabay na naghalal ng ibang mga kapalit, ang magkapatid na sina [[Ariq Böke]] at [[Kublai Khan]], na pagkatapos ay hindi lamang nakipaglaban sa isa't isa sa [[Digmaang Sibil ng Toluid]], ngunit humarap din ng mga hamon mula sa mga inapo ng iba pang mga anak ni Genghis.<ref>{{cite web|url=http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/mongols/goldenHorde.html|title=The Islamic World to 1600: The Golden Horde|publisher=University of Calgary|year=1998|accessdate=3 December 2010|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101113102742/http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/mongols/goldenHorde.html|archivedate=13 November 2010}}</ref><ref>Michael Biran. ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia''. The Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0631-3</ref> Matagumpay na nakuha ni Kublai ang kapangyarihan, ngunit sumunod ang digmaang sibil nang hindi matagumpay na minithi ni Kublai ang pagbawi ng kontrol ng mga [[Mga Chagatai na khan|Chagatayid]] at [[Bahay ng Ögedei|Ögedeid]] na pamilya.

Ang [[Labanan ng Ain Jalut]] sa 1260 ay nagmarka ng mataas na punto ng [[Mga Monggol na pagsasalakay at pananakop|Monggol na pananakop]] at naging ang unang pagkakataon kailanman na ang isang Monggol na pagsulong ay natalo sa direktang pagbabaka sa labanan. Bagaman ang mga Monggol ay naglunsad ng marami pang mga pagsalakay sa [[Levant]], saglit na inokupahan ito at lumusob hanggang sa Gaza pagkatapos ng isang hindi mapag-aalinlanganang tagumpay sa [[Labanan ng Wadi al-Khazandar]] sa 1299, sila ay umurong dahil sa iba't ibang heopolitikal na kadahilanan.

Sa panahon ng kamatayan ni Kublai noong 1294, ang Imperyong Monggol ay nabiak sa apat na magkakahiwalay na mga kanato o imperyo, ang bawat isa humahabol sa sarili nitong hiwalay na mga interes at mga layunin: ang [[Ginintuang Kawan]] na kanato sa hilagang-kanluran; ang [[Kanatong Chagatai]] sa gitna; ang [[Ilhanato]] sa timog-kanluran; at ang [[Dinastiyang Yuan]] sa silangan na nakabase sa modernong-araw na Beijing.<ref name="China p413">''The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States''. p. 413.</ref> Noong 1304, ang tatlong kanluraning mga kanato ay daglian na tumanggap ng nominal na ''suzerainty'' ng Dinastiyang Yuan,<ref>Jackson. ''Mongols and the West''. p. 127.</ref><ref>Allsen. ''Culture and Conquest''. pp. xiii, 235.</ref> ngunit mamaya ito ay napatalsik ng [[Tsinong Han]] na [[Dinastiyang Ming]] sa 1368. Ang mga Genghisid na pinuno ng Yuan ay bumalik sa Mongolia lupang tinubuan at patuloy na namuno sa [[Hilagang Dinastiyang Yuan]], habang ang Ginintuang Kawan at ang Kanatong Chagatai ay tumagal sa isang anyo o iba ng ilang karagdagang mga siglo matapos ang pagbagsak ng Dinastiyang Yuan at ang Ilhanato.

== Pangalan ==
Kung ano ang tinutukoy sa Tagalog bilang ang Imperyong Monggol ay tinawag na '''Ikh Mongol Uls''' (''ikh'': dakila, ''uls'': estado; Dakilang Monggol na Estado).<ref>Sanders. p. 300.</ref> Sa bahagi ng 1240s, ang isa sa mga inapo ni Genghis, si Güyük Khan, ay nagsulat ng isang liham kay Papa Inocencio IV na gumamit ng panimula na "Dalai (dakila / makaragatan) Khagan ng dakilang Monggol na estado (ulus)".<ref>Saunders. ''History of the Mongol conquests''. p. 225.</ref>

Matapos ang paghalili na digmaan sa pagitan ni Kublai Khan at ng kanyang kapatid na si Ariq Boke, nilimita ni Ariq ang kapangyarihan ni Kublai sa silanganing bahagi ng imperyo. Opisyal na naglathala si Kublai ng imperyal na kautusan noong Disyembre 18, 1271 na magpangalan sa bansa bilang "Dakilang Yuan" (Dai Yuan, o Dai Ön Ulus) upang itatag ang Dinastiyang Yuan. Ang ilang mga pinagkukunan ay naghahayag na ang buong Monggol na pangalan ay ''Dai Ön Yehe Monggul Ulus''.<ref>Rybatzki. p. 116.</ref>

== Kasaysayan ==

=== Pre-imperyo na konteksto ===
[[File:Mongolia XI.jpg|thumb|250px|Mga Monggol na tribu sa panahon ng Khitan na [[Dinastiyang Liao]] (907-1125)]]
Ang lugar sa paligid ng [[Mongolia]], [[Manchuria]], at mga bahagi ng [[Hilagang Tsina]] ay kontrolado ng [[Dinastiyang Liao]] mula pa ng ika-10 siglo. Sa 1125, ang [[Dinastiyang Jin]] na itinatag ng mga [[Taong Jurchen|Jurchen]] ay nagpatalsik sa Dinastiyang Liao at nagtangkang makuha ang kontrol sa dating Liao na teritoryo sa Mongolia. Sa mga 1130, ang Dinastiyang Jin na mga mamamahala na kinilala bilang ang mga Ginintuang Hari ay matagumpay na nilabanan ang [[Kalaguman ng Monggol na Khamag]], na pinamahalaan sa panahon ni [[Khabul Khan]], ang kalolololohan ni Temujin (Genghis Khan).<ref name="Barfield. p. 184">Barfield. p. 184.</ref>

Ang Monggol na talampas ay inokupahan kaunaunahan ng limang makakapangyarihang mga kalaguman ng tribo (khanlig): [[Keraites]], Monggol na Khamag, [[Mga Naiman|Naiman]], [[Merkit|Mergid]], at [[Kalaguman ng Tatar|Tatar]]. Ang mga Jin na emperador, sumusunod sa isang patakaran ng hatiin at pamahalaan, ay humikayat ng mga alitan sa mga tribu, lalo na sa pagitan ng mga Tatar at Monggol, upang panatilihin ang mga tribong pagala-gala na nagagambala ng kanilang sariling mga laban at sa gayong paraan ay lumayo sa Jin. Ang kahalili ni Khabul ay si [[Ambaghai Khan]], na ipinagkanulo ng mga Tatar, ipinasa sa mga Jurchen, at ipinapatay. Ang Monggol ay gumanti sa pamamagitan ng paglusob ng hangganan, na nagreresulta sa isang nabigong Jurchen na ganting-salakay sa 1143.<ref name="Barfield. p. 184"/>

Noong 1147, medyo binago ng mga Jin ang kanilang mga patakaran, naglagda sa isang kasunduang pangkapayapaan kasama ang mga Monggol at nag-urong ng ilang mga muog. Ang Monggol pagkatapos ay nagpatuloy ng mga daluhong sa Tatar upang ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang huling khan, magbubukas ng isang mahabang panahon ng aktibong labanan.<ref name="Barfield. p. 184" />

Sa panahon ng pagbangon ng Imperyong Monggol sa ika-13 siglo, ang karaniwang malamig at tigang na mga steppe ng gitnang Asya ay nagtangkilik sa kanilang pinakalumanay at pinakabasang kalagayan sa mahigit na isang libong taon. Pinaniniwalaan na bilang isang resulta, isang mabilis na pagdami ng bilang ng mga kabayong pandigma at iba pang hayop ay makabuluhang nagpahusay sa militar na lakas ng mga Monggol.<ref>{{cite web|url=http://www.pnas.org/content/early/2014/03/05/1318677111|title=Pluvials, droughts, the Mongol Empire, and modern Mongolia|author=Neil Pederson|publisher=|access-date=2017-01-19|archive-date=2014-03-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20140314122054/http://www.pnas.org/content/early/2014/03/05/1318677111|url-status=dead}}</ref>

=== Pag-angat ni Genghis Khan ===
[[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|alt=Painting of Genghis Khan|Si [[Genghis Khan]], [[Museo Pambansang Palasyo]] sa [[Taipei, Taiwan]]]]
Kilala sa kanyang pagkabata bilang Temujin, si Genghis Khan ay ang anak na lalaki ng isang Monggol na pinuno. Noong ang kanyang batang asawang si Börte ay inagaw ng isang karibal na tribo, pinagisa ni Temujin ang pagala-galang, dati kailanman-magkakaribal na Monggol na mga tribo sa ilalim ng kanyang pamamahala sa pamamagitan ng pampulitikang manipulasyon at militar na lakas. Ang kanyang pinaka-makapangyarihang mga kaalyado ay ang kaibigan ng kanyang ama, isang Khereid na pinunong si [[Wang Khan]] Toghoril, at kababatang [[anda (Monggol)|''anda'']] (kaibigan) ni Temujin na si [[Jamukha]] ng angkan ng Jadran. Sa kanilang tulong, natalo ni Temujin ang tribong Merkit, nasagip niya ang kanyang asawang si Börte, at tumuloy siya upang talunin ang mga Naiman at Tatar.<ref name=morgan-49>Morgan. ''The Mongols''. pp. 49–73.</ref>

Pinagbawalan ni Temujin ang paghihikpa ng kanyang mga kaaway ng walang pahintulot, at nagpatupad siya ng isang patakaran ng pagbabahagi ng mga sinamsam sa kanyang Monggol na mga mandirigma at sa kanilang mga pamilya sa halip ng pagbibigay ng lahat nito sa mga aristokrato.<ref>Riasanovsky. ''Fundamental Principles of Mongol law''. p. 83.</ref> Sa gayon, hinawakan niya ang pamagat na Khan. Ang mga patakarang ito ang nagdala sa kanya sa pakikipagsalungatan sa kanyang mga tiyo, na mga lehitimong tagapagmana rin sa luklukan; itinuturing nila si Temujin hindi bilang pinuno ngunit  isang walang galang na mangangamkam lamang. Pagtatalong ito ay kumalat sa kanyang mga heneral at iba pang mga kasamahan, at winasak ng ilang mga Monggol na kaalyado niya dati ang kanilang katapatan.<ref name=morgan-49/>

Humantong ito sa digmaan, at si Temujin at ang mga puwersa na tapat sa kanya ay nanaig, sumisira sa lahat ng mga natitirang karibal na tribo mula 1203 hanggang 1205 at nadala sa ilalim niya. Noong 1206, si Temujin ay kinoronahan bilang ang [[khagan]] ng ''Yekhe Monggol Ulus'' (Dakilang Monggol na Estado) sa isang kurultai (pangkalahatang pagtitipon/konseho). Doon niya ipinapalagay ang pamagat ng Genghis Khan (pandaigdig na pinuno) sa halip ng isa sa mga lumang mga pamagat ng tribo tulad ng Gur Khan o Tayang Khan, minamarkahan ang simula ng Imperyong Monggol.<ref name="morgan-49" />

== Tingnan din ==
* [[Monggolya]]

== Mga sanggunian ==
{{reflist|15em}}

=== Mga tala ===
{{notelist}}

[[Kategorya:Kasaysayan ng Mongolia]]