Tingnan ang wikitext ng Imperyong Romano

{{Infobox Former Country
|native_name = {{aut|Imperium Romanum}}<br /> {{Polytonic|Βασιλεία Ῥωμαίων}}
|conventional_long_name = Imperyong Romano <br /> 
|common_name = Imperyong Romano
|national_motto = {{lang|la|[[SPQR{{!}}Senatus Populusque Romanus]]}} (SPQR){{spaces|2}}<small> ([[Latin]])<br />"Ang Senado at ang Sambayanang Romano"</small>
|era = Klasikong antikwidad
|status = Imperyo
|continent = [[Europa]], [[Asya]], [[Aprika]]
|region = Mediteraneo
|government_type = [[Autokrasya]],<br />[[Diktadoryal]]
|p1 = Republikang Romano
|flag_p1 = Spqrstone.jpg
|s1 = Silangang Imperyong Romano
|flag_s1 =
|s2 = Kanlurang Imperyong Romano
|flag_s2 = Labarum.svg
|event_start = [[Augustus|Octavian]] pinoroklama [[Augustus (honorific)|Augustus]]
|year_start = 27 BK
|event_end = [[Pagbagsak ng Constantinople]] <sup>*</sup>
|year_end = 1453 AD
|event_pre = Labanan sa Actium
|date_pre = 2 Setyembre 31 BC
|event1 = [[Diocletian]] hinati ang administrasyon sa Kanluran at Silangan
|date_event1 = 285
|event2 = [[Constantine I|Constatine ang Dakila]] itinayo ang [[Constantinople]] bilang bagong [[kabisera]]
|date_event2 = 330
|event3 = Kamatayan ni [[Theodosius ang Dakila]], kasunod ang permanenteng paghati sa imperyo sa kanluran at silangan
|date_event3 = 395
|event_post = Pagbagsak ng [[:en:Empire of Trebizond|Trebizond]]
|date_post = 1461
|image_coat = Vexilloid of the Roman Empire.svg
|symbol_type = [[:commons:Image:Vexilloid of the Roman Empire.svg#Summary|Vexilloid]] at ang tatak-imperyo (imperial insignia)
|image_map = Roman Empire map.svg
|image_map_caption = Ang Imperyong Romano sa pinakamalawak na sakop sa pamamahala ni [[Trajan]] noong 117 AD
|capital = <small>[[Roma]] ang nag-iisang kabisera hanggang AD 286.<br />Sa pamamahala ng [[Tetrarchy]] nagkaroon ng maraming pampolitika na kabisera, habang ang [[Roma]] parin ang tinuring na kabisera ng imperyo.<br />Sa pamamahala ni [[Constantine I|Constantine]] dalawa ang kabisera, [[Roma]] at [[Constantinopla]].<br />Ang kanlurang pamahalaan ay lumipat sa [[Ravenna]] pagkatapos ng ilang taon.</small>
|common_languages = [[Latin]], [[Griyego]]
|religion = [[:en:Imperial cult (ancient Rome)|Romanong kulto imperyal]]<small><br /> (to 380)</small><br />[[Kristiyanismo]]<br /> (from 380)
|currency = [[Quadrans]], [[Semis]], [[As (coin)|As]], [[Dupondius]], [[Quinarius]], [[Sestertius]], [[Denaryo]], [[Aureus]], [[Solidus (barya)|Solido]]
|leader1 = [[Augustus]]
|leader2 = [[Theodosius I]]
|leader3 = [[Constantine XI]]
|year_leader1 = 27 BC&nbsp;– AD 14
|year_leader2 = 379&nbsp;– 395
|year_leader3 = 1449 — 1453
|title_leader = [[Talaan ng mga Emperador ng Roma|Emperador]]
|title_representative = [[Konsul Romano|Konsul]]
|representative1 =
|representative2 =
|year_representative1 =
|year_representative2 =
|legislature = [[Senadong Romano]]
||stat_year1 = 25 BC<ref name=size>{{cite journal|journal=Social Science History |title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D. |first=[[Rein Taagepera|Rein]] |last=[[Rein Taagepera|Taagepera]] |volume=3 |issue=3/4 |year=1979 |pages=125 |url=http://links.jstor.org/sici?sici=0145-5532%281979%293%3A3%2F4%3C115%3ASADOEG%3E2.0.CO%3B2-H |doi=10.2307/1170959}}</ref><ref>John D. Durand, ''Historical Estimates of World Population: An Evaluation'', 1977, pp. 253-296.</ref>
|stat_area1 = 2750000
|stat_year2 = 50<ref name=size/>
|stat_pop1 = 56800000
|stat_area2 = 4200000
|stat_year3 = 117<ref name=size/>
|stat_area3 = 5000000
|stat_pop3 = 88000000
|stat_year4 = 390 <ref name=size/>
|stat_area4 = 4400000
|footnotes = * Ang mga kaganapan naitala ay ukol sa [[Kanlurang Imperyo Romano]] (286&nbsp;– 476)<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/507739/Roman-Empire|title=Roman Empire -- Britannica Online Encyclopedia|publisher=www.britannica.com|accessdate=2008-07-09}}</ref> at ng [[Silangang Imperyo Romano]] (330&nbsp;– 1453), respectively.
}}

Ang '''Imperyo ng mga Romano''' (Ingles: ''Roman Empire'') ([[Wikang Latin|Latin]]: {{aut|Imperium Romanum}}) ang tawag sa [[Republikang Romano|imperyalistang]] paghahari ng mga [[Romano]] sa malaking bahagi ng [[Europa]], [[Asya]] at [[Hilagang Aprika]], na may autokratikong porma ng pamahalaan.<ref>"Roman Empire," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008</ref> Sumunod ang Panahon ng Imperyong Romano sa 500-taong [[Republikang Romano|Republika Romana]] (510 BC&nbsp;– siglo 1 BC) na pinahina ng alitan sa pagitan ng mga heneral katulad ni Gaius Marius at Sulla, at ng digmaang sibil ni [[Julio Cesar]] (Julius Caesar) laban kay [[Pompey]]. Maraming petsa ang iminungkahi kung kailan ito naging imperyo mula sa republika. Kasama rito ang pagtatakda kay Julio Cesar bilang habang-buhay diktador o ''Diktador Perpetuidad'' (44 BC), ang pagwawagi ni Octavio (na tagapagmana ni Caesar), sa Labanan sa Actium (ika-2&nbsp;ng Setyembre 31 BC), at paggagawad ng [[Senadong Romano]] kay [[Augustus Caesar|Octavio]] ng kagalang-galang na pangalang Augusto (ika-16&nbsp;ng Enero 27 BC).

Ang katagang ''Imperium Romanum'' (Imperyong Romano) ang pinakilalang katagang Latin kung saan ang salitang imperium ay nangangahulugan ng isang teritoryo sa isang bahagi ng mundo na nasa ilalim ng pamamahalang Romano. Mula sa panahon ni Augusto hanggang sa Pagbagsak ng Kanlurang Imperyo, naghari ang Roma sa mga sumusunod: sa [[Inglatera]] at Galia ([[Francia]] ngayon); sa halos buong [[Europa]] (kanluran ng Ilog Rhine at timog ng Alps); sa pasigan ng hilagang [[Aprika]], kasama ang katabing lalawigan ng [[Ehipto]], sa mga lugar ng mga Balkans, sa [[Dagat Itim]], sa [[Asya Menor]] at halos buo ng [[Levante]]. Sa makatuwid, nasakop ng Imperium Romanum mula kanluran pasilangan sa makabagong panahong ang [[Portugal]], [[Espanya]], [[Britanyang Romano|Inglatera]] at Francia, [[Italya]], [[Albania]], at [[Grecia|Gresya (Greece)]], ang mga Balkanos, [[Turquia]], at mga bahagi ng silangan at timog [[Alemania]]; patimog na sakop nito ang bahagi ng Gitnang Silangan: ang kasalukyang [[Syria|Siria]], [[Lebanon|Libano]], [[Israel]], [[Jordan]] at marami pa; gayundin sa patimog-kanluran nakasama rito ang buong matandang Ehipto, at pakanluran nasakop ang pasiging rehiyon ng kasalukuyang [[Libya]], [[Tunisia]], [[Algeria]] at [[Morocco]], hanggang sa mga lontitud sa kanluran ng [[Gibraltar]]. Romano ang tawag ng mga taong namumuhay sa mga lugar na ito at napapailalim sa batas Romano. Bago pa man naging monarka ito, matagal nang lumalawak ang nasasakupan ng Roma at nasa tugatog ito sa ilalim ni Emperador [[Trajan]]o sa pananakop nito ng Dacia (i.e., ng kasalukuyang [[Romania]] at [[Moldova]]) gayundin ang ilang bahagi ng [[Hungary]], [[Bulgaria]] at [[Ukraine]] noong AD 106, at ng [[Mesopotamia]] noong 116 (na sinundan ng pagbabalik ni Adriano). Sa tugatog nito, kontrolado ng Imperyong Romano ang may 5,900,000&nbsp;km² (2,300,000 milya kwadrado) ng lupa at nakapaloob na Laot ng Mediterreneo na kung tawagin ng mga Romano na "mare nostrum"—Latin ng “aming dagat”. Patuloy pa rin hanggang sa kasalukuyan ang impluwensiyang Romano sa kultura, batas, teknolohiya, wika, relihiyon, gobyerno, militar at arkitektura ng mga sibilisasyong lumitaw sa matandang nuno nito.

Minsang inilalagay ang wakas ng Imperyong Romano sa ika-4&nbsp;ng Setyembre 476 AD nang pinatalsik ang 14-taong gulang na emperador ng Kanlurang Imperyong Romano na si [[Romulus Augustulus]] na hindi na napalitan. Subalit, si [[Diocleciano]] na nagretiro noong AD 305, ang nag-iisang huling ''Emperador ng di-nahahating Imperyo'' o ''Klasikal na Imperyong Romano'' kung saan ang kabisera ay ang [[Roma|Lungsod ng Roma]]. Matapos hatiin ni [[Diocleciano]] bilang Silangan at Kanlurang bahagi ang Imperyo, nagpatuloy ang bawat sanga na may kanyang istilo ng “Imperyong Romano”. Humupa at bumagsak ang Imperyong Romano ng Kanluran sa pagdaan ng ika-5 siglo. Ang [[Silangang Imperyong Romano]], na nakatahan sa [[Constantinople|Nova Roma]] (na ibinunsad ni [[Constantino I]] sa Griyegong lungsod ng [[Bizancio]]) at nang lumaon Griyego ang naging pangunahing wika nito na kilala ngayong bilang [[Byzantine Empire|Imperyong Bizantino]] at nagpanatili sa mga batas at kulturang Greco-Romano gayunding sa mga Helenikong elemento nito at Kristiyanismong Ortodoxo sa sumunod na milenyo hanggang sa pagbagsak at pagsakop ng [[Constantinople]] ([[Istanbul]] ngayon), ang naging pangalan ng lungsod ni Constantino, sa mga kamay ng [[Imperyong Ottoman]] noong 1453.

== Kasaysayan ==
{{see|Kasaysayan ng Imperyong Romano}}
Nagsimula ang paglawak ng Roma kaunting panahon matapos ang pagkatatag ng republika sa ika-6 na siglo BC, ngunit hindi ito lumawak sa labas ng Italya hanggang sa ika-3 siglo BC. Noon, ito na ay isang "imperyo" bago ito nagkaroon ng isang emperador.  
=== Pag-inog ng Imperyo mula sa Republika ===
{{main|Republikang Romano}}
Ang [[Labanan sa Actium]] ay nagresulta ng pagkatalo at pagpatiwakal ni Marko Antonio at [[Cleopatra]]. Si Octaviano, ang nag-iisang pinuno ng [[Roma]], ay sinimulan ang maraming malawakang reporma sa militar at politika ng [[Sinaunang Roma]]. Ang kanyang naging kapangyarihan ay katulad ng kapangyarihang taglay ni [[Julius Caesar|Julio Cesar]] bilang Diktador Romano.

Noong 36 BC, binigyan siya ng kapangyarihan ng Plebian Tribuno, na nagbigay ng paraan sa kanya upang mapawalang-bisa ang mga batas na bigay ng senado (''veto''). Noong 29 BC, binigyan siya ng autoridad ng Sensor Romano, kaya mayroon siyang kapangyarihan mag-talaga ng mga bagong senado.

=== Pax Romana ===
Si [[Augusto Cesar]] ay sinundan ng kanyang anak-ampon na si [[Tiberius|Tiberio Cesar]]. Si Tiberio ay naghari sa isang yugto kung saan payapa ang imperyo.

Ang paghahari ni [[Tiberius|Tiberio]] ay mapayapa sa simula ngunit naging delikado sa huli. Ito ay dahil sa kanyang pagpatay sa mga tinuring "traidor" at "rebelde". Namatay siya noong 37 at sinundan siya ni Caligula. Si Caligula ay naging mabuti sa simula ngunit nabaliw at pinatay noong 41 AD. Pagkatapos ng pagpaslang sa kanya, pinang-usapan ng [[Senado Romano|senado]] kung ibabalik ba ang [[Republikang Romano|republika]].<ref>[[:en:Roman Empire#cite ref-Abbott.2C 293 79-0|Abbot. 293 - Imperyo Romano]]</ref>

Dahil sa kagustuhan ng mga sundalo, si [[Claudius|Claudio]] ay naging emperador. Naging mabuti rin siyang pinuno sa Roma ngunit hindi naging matagumpay sa pagtatag ng mabuting pamilya. Si [[Nero]] na sumunod sa kanya ay mas naging seryoso sa diplomasya, kalakalan at kultura ng Imperyo. Sa kanyang kamatayan noong 68, naalala siya bilang isang malupit na pinuno.

Sa pagpatiwakal ni Nero, isang digmaang sibil ang naganap dahil na rin sa [[Dinastiyang Julio-Claudian|kawalan ng lehitimong tagapag-mana ng trono]]. Noong 69, isang heneral na si Vespasian ang naging emperador at itinatag ang Dinastiyang Flavio. Naging mabuting pinuno si Vespasian kahit humihina na ang Senado.

Sinundan si [[Vespasian]] ni [[Tito]] (isa ring heneral nang una), na naghari ng maikling panahon lamang at namatay noong 81 AD,. Sinundan si Tito ni Domitian, isang malupit at diktador na pinuno na pinatay noong Setyembre ng 96 AD.

Sa sumunod na siglo ang "Limang Mabuting Emperador" ang nangasiwa, ito ay sila:

* [[Nerva]] - muling binalik ang kahalagahan ng [[Senado ng Roma]]
* [[Trajan]] - pinalaki ang imperyo; sa kanyang panahon nakamit ng imperyo ang pinakamalaking hawak na territoryo
* [[Hadrian]] - tinaas ang depensa sa mga territoryo nakuha ni Trajan
* [[Antoninus Pius]] - mapayapa
* [[Marcus Aurelius]] - huling emperador ng Pax Romana; nagsimulang lumusob ang mga barbaro sa hilaha.

[[Talaksan:Roman Colosseum With Moon.jpg|250px|thumb|Ang Coleseo ng Roma ay itinayo sa panahon ni Vespasian.]]
Pinalitan si Marcus Aurelius ni [[Commodus]] na naging paranoyd at baliw bago pinaslang noong 192.

Sa Dinastiyang Severano na tumagal mula 193 hanggang 235, ay nakamit ang mga kaguluhan sa pamumuno. Bagamat may mga mabuting pinuno parin, naging regular na ang patayan upang makamit ang trono. Si Alexander Severus, ang huling kasapi, ay hindi sinuportahan ng sundalo at pinaslang noong 235.

=== Krisis ng Ikatlong Siglo ===
[[Talaksan:RomanEmpire 117.svg|thumb|left|305px|Ang Imperyong Romano sa pinakamalawak na sakop sa ilalim ni Trajano noong taong 117 AD]] 
Ang [[Krisis ng Ikatlong Siglo]] ay ang naging yugto ng muntikang pagbagsak ng Imperyo mula 235 hanggang 284. Sa panahon ito, 25 emperador ang naghari, at ang imperyo ay nakaranas ng krisis panghukbo, pampolitika na krisis at krisis pang-ekonomiya. Sa pag-akyat ng trono ni [[Diocletian]], na-resolba niya ang ilang mga problema ng imperyo at doon tumigil ang krisis.

Ginawa din ni Diocletian ang "Tetrakiya", ang literal na paghahari ng 2 Emperador ''[[Augustus (titulo)|Augusto]]'' ang ang dalawang nakababatang ''[[Caesar (titulo)|Cesar]]'' na taga-pagmana ng trono. Bumagsak ang Tetrakiya sa pamamahala ni [[Constantius Chlorus]]. Muling nag-kaisa ang imperyo sa pamamahala ni [[Constantino ang Dakila]] at ni [[Theodosius I]] (395AD).

== Heograpiya at demograpiya ==
naging pangunahing wika nito na kilala ngayong bilang Imperyong Bizantino at nagpanatili sa mga batas at kulturang Greco-Romano gayunding sa mga Helenikong elemento nito at Kristiyanismong Ortodoxo sa sumunod na milenyo hanggang sa pagbagsak at pagsakop ng Constantinople (Istanbul ngayon), ang naging pangalan ng lungsod ni Constantino, sa mga kamay ng Imperyong Ottoman noong 1453.

Kasaysayan

Karagdagang impormasyon: Kasaysayan ng Imperyong Romano

Nagsimula ang paglawak ng Roma kaunting panahon matapos ang pagkatatag ng republika sa ika-6 na siglo BC, ngunit hindi ito lumawak sa labas ng Italya hanggang sa ika-3 siglo BC. Noon, ito na ay isang "imperyo" bago ito nagkaroon ng isang emperador.

Ang Imperyong Romano ang isa sa mga pinakamalawak sa kasaysayan, na may teritoryo sa Europa, Hilagang Africa, at Gitnang Silangan. Ang ideyolohiyang ang Imperyo ay walang-hangganan sa lawak at panahon ay ipinapahayag ng pariralang Latin na ''imperium sine fine'' ("imperyong walang hangganan"). Sa ''Aeneid'' ni Vergil, sinasabing ang walang-hangganang imperyo ay ipinagkalooban sa mga Romano ng kanilang pangunahing Diyos na si Jupiter. Ang ideyang ito ay muling ipinahayag noong naging Kristiyano ang Imperyo noong ikaapat na siglo.

Ang kalakhang bahagi ng paglawak ng sakop nito ay natamo noong panahon na ito ay isang Republika pa. Ang ilang bahagi ng Hilagang Europa ay nadagdag noong unang siglo AD, kung saan ang kontrol ng Roma sa Europa, Africa, at Asya ay pinalakas. Naabot ng Imperyo ang pinakamalawak nitong teritoryo noong pamununo ni Trajan noong 117. Napasa-ilalim ng Roma ang limang milyong kilometro kwadrado ng lupain na bahagi ng teritoryo ng apatnapung bansa sa makabagong panahon. Ang pagtatayang 55-60 milyong katao na nanirahan sa mga lupain ng Imperyo ay sinasabing bumbuo sa 1/6 hanggang sa 1/4 ng kabuuang populasyon ng tao noong panahong iyon. Ito ang may pinakamalaking populasyon sa mga bansa sa Kanluran, at hindi ito muling naabot hanggang sa ika-19 na siglo. May mga pag-aaral na tinatayong umabot hanggang 100 milyon ang populasyon ng Imperyo.<ref name="Population and demography">Walter Scheidel: ''[http://www.princeton.edu/~pswpc/pdfs/scheidel/040604.pdf Population and demography]'', Princeton/Stanford Working Papers in Classics, Version 1.0, April 2006, p. 9</ref>

==Mga Wika==

===Ang Senado===
Habang patuloy parin nagkikita ang [[Asamblea ng Roma]] pagkatapos itatag ang impeyo, ang kanilang kapangyarihan ay nilipat sa [[Senado Romano]], kaya ang mga batas-senado (''senatus consulta'') ay nakukuha ng kapangyarihan matupad bilang tunay na batas.

== Ang Mga Emperador (Pagkatapos ng Republikang Romano) ==
Walang tiyak na sagot tungkol sa kung sino talaga ang unang emperador ng Roma. Sa ilalim ng teknikal na pananaw, hindi malinaw na may “unang emperador,” sa dahilang hindi ito isang opisyal ng puwesto sa sistemang batas Romano&nbsp;– sa halip, ito ay pagsasanib ng mga magkakaibang puwesto.
 
[[Talaksan:Roman Republic Empire map.gif|thumb|left|305px|Ang paglaki at pagbagsak ng Imperyong Romano]]

=== Julius Caesar ===
Si Julio Cesar/[[Julius Caesar]] na naging ''Diktador Perpetuidad'' (diktador sa habambuhay) na isang opisyal na puwesto sa Republikang Romano. Ang puwestong ito ay napakataas at hindi karaniwang porma ng diktador. Ayon sa batas, ang pamumuno ng isang diktador ay karaniwang hindi lalagpas sa anim na buwan. Ang puwestong binuo ni Cesar ay malinaw na laban sa pangunahing prinsipyo ng Republikang Romano. Gayunpaman, nakasalalay ang kanyang kapangyarihan sa republikanong titulong ito gaano man kakaiba ito bilang isang republikanong opisyal. Maraming senador, na marami rito ay dati niyang mga kaaway na “maluwat” niyang pinatawad, ang natatakot na puputungan niya ng korona ang sarili at magtatatag ng isang monarkiya. Sumunod dito, nagsabuwatan sila upang patayin siya at noong Ides ng Marso, 44 BC, namatay sa talim ng mga pumaslang ang diktador sa habambuhay.

=== Octavian ===
{{main|Augustus Caesar}}

Si [[Augustus Caesar|Octavian]], na apo sa pamangkin ni Julius Caesar, at tagapagmana sa politika, ay natuto sa kamaliang ginawa ng nagpamana at hindi gumamit ng kinatatakutang titulong diktador. Sa halip, maingat na itinago niya ang kanyang kapangyarihan sa ilalim pormang republikano. Ginawa niya ito upang maipakita kunyari ang pagbabalik ng Republika. Nagtamo siya ng maraming titulo tulad ng '''Augustus'''&nbsp;– “ang iniluklok”, ang Princeps&nbsp;– na isinasaling bilang “unang mamamayan ng republikang Romano” o ang “pangulo ng Senadong Romano”. Ang huli ay iginagawad sa mga nakapaglingkod nang mabuti sa bansa. Si [[Pompey]] ay ginawaran din ng titulong ito.

Dagdag pa rito, si Augusto Cesar (na ng lumaon ay ipinangalan sa kanya) ay ginawaran ng karapatang magsuot ng Koronang Sibiko ng laurel at roble (oak). Gayunpaman, walang titulo o Koronang Sibiko na nagdaragdag sa kapayarihan ni Augusto. Isa lamang siyang marangal ng mamamayang Romano na may hawak ng pagkakonsulado. Naging ''Pontifex Maximus'' si Augusto matapos mamatay si [[Lepido|Marcus Aemilius Lepidus]] noong 13 BC. Nang lumaon, kapangyarihan lamang ang kailangan niya at hindi ang mga titulo.
 
[[Talaksan:Castro Battle of Actium.jpg|left|thumb|181px|''Ang Labanan sa Actium'' ni Lorenzo A. Castro, 1672.]]

Ang Labanan sa Actium ang lumupig at nang lumaon ang naging dahilan ng pagpapakamatay nina [[Marco Antonio]] at [[Cleopatra]]. Ipinapatay rin ni Octavio ang batang anak ni Cleopartra kasama sa pagbabagsak sa pamumuno ni [[Tolomeo XV Caesarion]]. Sinasabing si Cesario ang kaisa-isang anak ni Julio Cesar. Sa pagpatay ni Octavio kay Cesario, nawalan siya ng karibal sa trono na may dugo ni Julio Cesar. Sinimulang baguhin ni Octavio, na ngayo’y nag-iisang namumuno ng Roma, ang mga balangkas nitong militar, piskal at pampolitika. Ginawa ito upang patatagin at patahimikin ng mundong Romano at lubos na tanggapin ang bagong rehimen.

Nang umupo si Octavio bilang puno ng mundong Romano, ginawaran siya ng Senadong Romano ng pangalang Augusto. Inangkin rin niya ang titulong ''imperator'' “ulong komandante” bilang pangalan. Ito ay isang kataga noon pang panahon ng Republika at nang lumaon ay uminog sa katagang emperador.

Bilang ampong tagapagmana ni Cesar, ginusto ni Augusto na tawagin rin siya sa pangalang ito. Bahagi raw ang Cesar sa apelyido niya. Ang [[Dinastiyang Julio-Claudio|pamumuno ng Julio-Claudio]] ay tumagal nang may isang siglo (mula kay Julio Cesar noong gitna ng siglo 1 BC hanggang kay [[Emperador Nero]] noong gitna ng unang siglo AD). Noong dumating ang Dinastiya ni Flavio, ang reino ni Vespasiano at ng dalawa niyang anak na si Tito at Domiciano, uminog ang katagang Cesar mula bilang isang apelyido, ''Im facto'' hanggang maging isang pormal na titulo. Matutunghayan pa rin magpahanggang sa kasalukuyan ang mga hinalaw na titulo mula rito (tulad ng czar at kaiser).

Ang bilang ng lehiyong Romano, na sumukdol sa halos 50 dulot sa mga giyera sibil, ay bumaba sa 28. Marami rito ang binuwag lalo kung saan hindi tanto ang katapatan,. Ang ibang lehiyon ay pinagsama tulad ng ipinahihiwatig ng titulong Gemina (Kambal). Nagbuo rin si Augusto ng siyam na espesyal ng cohorts na maliwanag na ginawa upang mapanatili ang kapayapaan sa Italia at kung saan mga tatlo rito ay naka-himpil sa Roma. Ang mga cohorts na ito ay tinawag ng Guardyang Praetoria.
 
[[Talaksan:Roman empire.png|200px|right|thumb|Ang Imperyong Romano sa kaniang pinakamakapangyarihang panahon 117 AD.]]Natanto ni Octavio na maraming daang taong nang hindi nararanasan ng mga Romano ang autokrasya at paghahari, at kaya nangingilag sila sa kanya. Hindi niya gustong tingalain siya bilang isang diktador. Kanyang pinanatili ang ilusyon na isang republikang konstitusyonal ang pamahalaan. Kanyang ipinakita na parang gumagana pa ang batas ng Republikang Romano. Kahit na ang ibang nakalipas na mga diktador tulad ng malupit na si [[Lucius Cornelius Sulla]], maikling panahon lamang (hindi hihigit sa isa o dalawang taon maliban kay Julio Cesar) , ang pamumuno nila sa Roma. Noong siglo 27, opisyal na sinubukan ni Octavio na ilipat ang lahat ng extraordinaryong kapangyarihan niya sa Senadong Romano. Sa isang pagkukunwari, kaalyado niya ang mga senador noong panahong iyon at kaya’y nagmakaawa sa kanya na sa kanya na lamang ang mga kapangyarihang ito para sa kapakanan ng republika at bayan ng Roma. Naiuulat ang pagtatangkang pagbaba bilang isang konsulado ni Octavio ay nagdulot ng kaguluhan sa mga Plebiano sa Roma. Isang kompromiso sa pagitan ng Senado at ni Octavio ang napagkasunduan na tinawag na Unang Kasunduan. Ang kasunduang ito ang nagbigay ng lehitimong pamumuno ni Augusto bilang isang autokrata ng bayan at nagtatalaga na hindi siya tatawaging malupit na puno na naging simula ng mahabang panahon na tatawing Pax Romana.[[Talaksan:Toga Illustration-2.svg|left|thumb|Isang Romano na nakasuot ng [[toga]]]]

Hinati ni Octavio sa pagitan niya at sa Senado ang pamamahala ng mga lalawigan. Ang mga hindi masupil ng lalawigan sa mga hanggahan kung saan nakahimpil ang kalakhan ng sandatahang pandigma ay nasa ilalim ng mga legadong imperyal na pinili ng mismong emperador. Tinawag ang mga probinsiyang ito na probinsiyang imperyal. Ang mga gobernador ng mga mapayapang probinsiyang senatorial ay pinili ng Senado. Mapayapa ang mga probinsiyang ito na nangangailan lamang isang lehiyon tulad ng lalawigan ng Africa. 

Sa pagsubok napagsanggalang ang paligid ng imperyo sa mga ilog ng Danube at Elbe, iniutos ni Octavio na lusubin ang Illyria, Moesia, at Pannonia (timog ng Danube), at Germania (kanluran ng Elbe). Noong una, ang lahat ay ayon sa plano ngunit disastre ang sumunod. Ang mga tribo ng Illyrio ay nagsipag-alsa na kailangang lupigin. Ang tatlong sandatahang liga sa ilalim ni ''Publius Quinctilius Varus'' ay tinambangan at nilupig sa Labanan sa Kagubatan ng Teutoburgo noong 9 AD ng mga barbarong Aleman sa pamumuno ni Arminius. Maingat na binantayan ni Augusto ang buong teritoryo nito sa kanluran ng Rhine at nakuntento na lamang siyang gumanti sa pamamagitan ng panloloob. Ang ilog ng Rhine at Danube ang naging permanenteng hanggahan ng imperyong Romano sa timog.

== Prinsipado at Dominado ==

Tradisyonal na ipinakikita ng mga mananalaysay ang pagkakaiba sa pagitan ng [[Prinsipado]], ang panahon na sumunod kay Augusto hanggang sa Krisis ng Siglo 3, at [[Dominado]], ang panahon mula kay [[Diocletiano]] hanggang sa katapusan ng imperyo sa kanluran. Ayon sa pagkakaibang ito, noong [[Prinsipado]] (mula sa salitang Latin na princeps, “unang mamamayan”) ang katotohanan ng absolutismo ay pormal na nakakubli sa pormang gobyernong republikano habang noon namang Dominado (mula sa salitang dominus “panginoon” o “may-ari”) lantad ang imperyong kapangyarihan na may koronang ginto at mabulaklak na pang-imperyong rituwal. Kamakailan, itinatag ng mga mananalaysay na ipinahihiwatig ang situwasyon ito: ang ilang porma ay nagpatuloy hanggang panahong Bizintino, libong taon matapos itong lalangin. Ang pagpapakita ng imperyong kortes ay karaniwan na sa simula pa man ng Imperyo.


== Mga sanggunian ==
{{reflist}}

== Bibliyograpiya ==
<div class="references-small">
* [[John Bagnell Bury]], ''A History of the Roman Empire from its Foundation to the death of Marcus Aurelius'', 1913
* J. A. Crook, ''Law and Life of Rome, 90 BC–AD 212'', 1967, ISBN 0-8014-9273-4
* [[Suzanne Dixon]], ''The Roman Family'', 1992, ISBN 0-8018-4200-X
* [[Donald R. Dudley]], ''The Civilization of Rome'', 2nd ed., 1985, ISBN 0-452-01016-0
* [[Edward Gibbon]], ''[[The History of the Decline and Fall of the Roman Empire]]'', (1776–1788)
* [[Peter Heather]] ''The Fall of the Roman Empire'', 2005, ISBN 0-330-49136-9
* A.H.M. Jones, ''The Later Roman Empire, 284–602'', 1964, ISBN 0-8018-3285-3
* [[Andrew Lintott]], ''Imperium Romanum: Politics and administration'', 1993, ISBN 0-415-09375-9
* [[Ramsay Macmullen]], ''Roman Social Relations, 50 BC to AD 284'', 1981, ISBN 0-300-02702-8
* [[Michael Rostovtzeff]], ''The Social and Economic History of the Roman Empire'' 2nd ed., 1957
* [[Santo Mazzarino]]. ''The end of the ancient world''. New York, [[Alfred A. Knopf]], 1966, (West Hanover : Halliday Lithograph corp.) English translation by [[George Holmes (professor)|George Holmes]]
* [[Ronald Syme]], ''[[The Roman Revolution]]'', 1939, ISBN 0-19-280320-4
* Colin Wells, ''The Roman Empire'', 2nd ed., 1992, ISBN 0-00-686252-7
* Fergus Millar, A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius II (408–450). Sather Classical Lectures, Vol. 64. Berkeley: University of California Press, 2006. Pp.&nbsp;279. ISBN 0-520-24703-5
* McDonnell/MacDonnell, Roman Manliness: Virtus and the Roman Republic
</div>

{{Commonscat|Ancient Rome}}

{{Ancient Rome topics}}
{{Mga Emperador ng Roma}}

[[Kategorya:Imperyong Romano]]