Tingnan ang wikitext ng Imperyong Songhai

{{Infobox Former Country
|native_name            = Songhai
|nal_long_name          = Imperyong Songhai
|common_name            = Songhai
|
|image_flag             = 
|image_coat             = 
|image_map              = Songhai Empire (orthographic projection).svg
|image_map_caption      = Ang teritoryal na sakop ng Imperyong Songhai noong {{circa|1500}}.
|
|continent              = Aprika
|region                 = Hilaga/Gitnang-Kanlurang Aprika
|country                = Mali
|status                 = Imperyo
|era                    = Panahon matapos ang klasiko
|government_type        = [[Imperyo]]
|
|year_start  = {{circa|1430}}
|year_end    = 1591
|life_span   = {{circa|1464–1591}}
|
|event_pre   = Paglitaw ng estadong Songhai sa [[Gao]]
|date_pre    = {{circa|1000}}
|event_start = [[Kasarinlan|Pagsasarili]] mula sa [[Imperyong Mali]]
|event1      = Simula ng [[Dinastiyang Sunni]]
|date_event1 = 1468
|event2      = Simula ng [[Dinastiyang Askiya]]
|date_event2 = 1493
|event_end   = Pagbagsak ng Imperyong Songhai
|event_post  = Pagpapatuloy ng [[Kaharian ng Dendi]]
|date_post   = 1592
|
|p1          = Imperyong Mali
|p2          = Imperyong Gao
|s1          = Dinastiyang Saadi
|flag_s1     = Flag of Morocco 1258 1659.svg
|s2          = Pashalik ng Timbuktu
|s3          = Kaharian ng Dendi
|capital           = [[Gao]]<ref>Bethwell A. Ogot, ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century'', (UNESCO Publishing, 2000), 303.</ref>
|national_motto    =
|national_anthem   =
|common_languages  = [[Wikang Songhai|Songhai]]
|religion          =
|currency          = [[Sigay]]
|
|title_leader = Dia ([[Hari]])
|leader1      = [[Sunni Ali]] 
|leader2      = [[Sonni Baru|Sonni Bāru]]
|leader3      = [[Askia Mohammad I|Askia ang Dakila]]
|leader4      = [[Askia Musa]]
|leader5      = [[Askia Mohammad Benkan|Askia Benkan]]
|leader6      = Askiya Ismail
|leader7      = [[Askia Ishaq I]]
|leader8      = Askia Daoud
|leader9      = [[Askia Ishaq II]]
|year_leader1 = 1464–1492
|year_leader2 = 1492–1493
|year_leader3 = 1493–1528
|year_leader4 = 1529–1531
|year_leader5 = 1531–1537
|year_leader6 = 1537–1539
|year_leader7 = 1539–1549
|year_leader8 = 1549–1582/1583
|year_leader9 = 1588–1592
|
|stat_year1 = 1500{{sfn|hunwick|2003|pp=xlix}}
|stat_area1 = 1400000
|stat_pop1  =
|stat_year2 = 1550{{sfn|Taagepera|1979|pp=497}}
|stat_area2 = 800000

|today = {{flag|Benin}} <br /> {{flag|Burkina Faso}} <br />{{flag|Guinea}} <br />{{flag|Guinea-Bissau}} <br /> {{flag|Mali}} <br /> {{flag|Mauritania}} <br /> {{flag|Niger}} <br /> {{flag|Nigeria}} <br /> {{flag|Senegal}} <br /> {{flag|The Gambia}}
}}

Ang '''Imperyong Songhai''' (isinasalintitik din bilang '''Songhay''') ay isang estado na nangibabaw sa kanluraning [[Sahel]] sa ika-15 at ika-16 na siglo. Sa tugatog nito, ito ay naging isa sa mga pinakamalaking estado sa Aprikanong kasaysayan. Ang estado ay nakikilala sa  historyograpikal na pangalan nito, na nagmula mula sa nangungunang pangkat etniko at mga namumunong mga piling tao nito, ang [[Mga Songhai na tao|Songhai]]. Itinatag ni [[Sonni Ali]] ang [[Gao]] bilang ang kabisera ng imperyo, bagaman ang isang estadong Songhay ay umiral na loob at paligid ng Gao noon pang ika-11 siglo. Ang iba pang mahahalagang mga lungsod sa buong imperyo ay ang [[Timbuktu]] at [[Djenne]], na nasakop noong 1468 at 1475 ayon sa pagkakabanggit, kung saan ang mga nakasentro sa lungsod na kalakalan ay yumabong. Sa una, ang imperyo ay pinamahalaan ng [[dinastiyang Sonni]] (c. 1464-1493), ngunit mamaya ito ay pinalitan ng [[dinastiyang Askiya]] (1493-1591).

Sa panahon ng ikalawang kalahati ng ika-13 siglo, ang Gao at ang mga nakapalibot na rehiyon ay lumago sa isang mahalagang sentro ng kalakalan at nakahimok ng interes ng lumalawak na [[Imperyong Mali]]. Nilupig ng Mali ang Gao patungo sa dulo ng ika-13 siglo at mananatiling sa ilalim ng Malyanong gahum hanggang sa huling bahagi ng ika-14 siglo. Subalit nang magsimulang matibag ang Imperyong Mali, binawi ng Songhai ang kontrol sa Gao. Sa dakong huli, inabuso ng mga mamamahala ng Songhai ang huminang Imperyong Mali upang mapalawak ang Songhai na pamamahala. Sa ilalim ng pamamahala ni Sonni Ali, nadaig ng Songhai ang Imperyong Mali sa lugar, kayamanan, at kapangyarihan, sumanib ng malalawak na mga lugar ng Imperyong Mali at naabot nito ang pinakadakilang lawak nito. Ang kanyang anak na lalaki at kahalili, si [[Sonni Bāru]] (1492-1493), ay hindi gaanong matagumpay na pinuno ng imperyo, at bilang gayon ay napatalsik ni [[Muhammad Ture]] (1493-1528; tinatawag na Askia), isa sa mga heneral ng kanyang ama, na nagtatag ng mga pampulitika at pang-ekonomiyang mga reporma sa buong imperyo.

Dahil sa isang serye ng mga pakana at kudeta ng mga humalili kay Askia, napilitan ang imperyo sa isang panahon ng pagbaba at karupukan. Ang mga kamag-anak ni Askia ay nagtangkang pamahalaan ang imperyo, ngunit ang pampulitikang kaguluhan at ilang mga digmaang sibil sa loob ng imperyo ay nagtiyak sa patuloy na pagbaba ng imperyo, lalo na sa panahon ng malupit na pamamahala ni [[Askia Ishaq I]] (1539-1549). Gayunman, ang imperyo ay nakaranas ng isang panahon ng katatagan at isang serye ng militar na pagtatagumpay sa panahon ng paghahari ni [[Askia Daoud]] (1549-1582 / 1583). Si [[Ahmad al-Mansur]], ang Morokan na sultan noong panahon, demanda ng kita sa buwis mula sa mga mina ng asin ng imperyo Si Askia Daoud ay tumugon sa pamamagitan pagpapadala ng isang malaking dami ng ginto bilang regalo sa isang pagtatangka upang masuyo ang sultan. Si [[Askia Ishaq II]] (1588-1591) ay umakyat sa kapangyarihan sa isang mahabang dinastikong pakikibaka kasunod ng pagkamatay ni Askia Daoud. Siya ang magiging huling pinuno ng imperyo. Noong 1590, sinamantala ni al-Mansur ang kamakailang mga sibil na alitan sa imperyo at nagpadala ng isang hukbo sa ilalim ng pamumuno ni [[Judar Pasha]] upang lupigin ang Songhai at upang makuha ang kontrol ng Trans-Saharan na [[ruta ng kalakalan]]. Matapos ang mapaminsalang pagkatalo sa [[Labanan ng Tondibi]] (1591), ang Imperyong Songhai ay gumuho. Ang Kaharian ng Dendi ay humalili sa imperyo bilang ang pagpapatuloy ng Songhai na kalinangan at lipunan.

== Kasaysayan ==
=== Bago ang imperyal na Songhai ===
Noong sinaunang panahon, may ilang iba't ibang mga pangkat ng mga tao na kolektibong bumuo ng Songhai na identidad. Kabilang sa mga unang mga tao na manirahan sa rehiyon ng Gao ay ang Sorko na mga tao, na kung sino ay nagtatag ng mga maliit na pananahan sa mga bangko ng [[Ilog Niger]]. Ang Sorko ay humugis ng mga bangka at kanowa mula sa kahoy ng punongkahoy ng ''cailcedrat'' at nangisda at nangaso mula sa kanilang mga bangka at naglaan ng pantubig na transportasyon para sa mga kalakal at mga tao. Ang isa pang pangkat ng mga tao na lumipat sa lugar upang pagsamantalahan ang kayaman ng Niger ay ang Gow na mga tao. Ang Gow ay mga mangangaso at nagdalubhasa sa pangangaso ng hayop sa ilog tulad ng [[buwaya]] at [[hipopotamus]]. Ang isa pang kilalang pangkat ng mga tao na alam na nanirahan sa lugar ay ang Do na mga tao. Sila ay mga magsasaka na nagpalaki ng mga pananim sa mayamang lupain na humahanggan sa ilog. Sa isang panahon bago ang ika-10 siglo, ang mga naunang nanirahan ay nasupil ng mas malalakas na mga sumasakay ng kabayo na Songhai na mananalita, na nagtatag ng kontrol sa boong lugar. Ang lahat ng mga pangkat ng mga tao ay unti-unting nagsimulang magsalita ng parehong wika at sila at ang kanilang mga bansa sa huli ay naging kilala bilang ang Songhai.<ref>Empires of Medieval West Africa: Ghana, Mali, and Songhay | David C. Conrad | Page 49</ref>

=== Bago ang mga imperyal na dinastiya ===
Ang pinakamaagang dinastiya ng mga hari ay malabo at ang karamihan ng impormasyon tungkol sa dinastiyang ito ay nanggagaling mula sa isang sinaunang sementeryo malapit sa isang nayon na tinatawag na [[Gao-Saney|Saney]], malapit sa Gao. Mga inskripsiyon sa ilan sa mga lapida sa sementeryo ay nagpapahiwatig na ang dinastiyang ito ay pinasiyahan noong kahulihan ng ika-11 at maagang ika-12 siglo at na ang mga pinuno mula sa dinastiyang ito ay nagdala ng pamagat ng ''malik''. Ang iba naman na mga lapida ay bumabanggit ng ikalawang dinastya, na ang mga namahala ay nagdala ng pamagat na ''zuwa''. Mayroon lamang mitolohiya at alamat upang ilarawan ang mga pinagmulan ng ''zuwa''.<ref>Empires of Medieval West Africa: Ghana, Mali, and Songhay | David C. Conrad | Page 49–50</ref> Ang ''[[Tarikh al-Sudan]]'' (Kasaysayan ng Sudan), na nakasulat sa Arabe sa paligid ng 1655, ay nagbibigay ng isang maagang kasaysayan ng Songhai na ipinamana sa pamamagitan ng pasalita na tradisyon. Ang kronika ay nag-uulat ng maalamat na tagapagtatag ng Za o ang dinastiyang Zuwa na tinawag na Za Alayaman, na orihinal na nagmula sa Yemen at nanirahan sa bayan ng Kukiya.<ref>Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Sadi's Tarikh al-Sudan down to 1613 and other contemporary documents | [[John Hunwick]] | Page 35 (xxxv)</ref> Kung ano ang nangyari sa mga tagapamahala ng dinastiyang Zuwa ay hindi naitala.<ref>Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Sadi's Tarikh al-Sudan down to 1613 and other contemporary documents | [[John Hunwick]] | Page 36 (xxxvi)</ref>

=== Bago ang imperyal na kaharian ===
Ang sumasakay ng kamelyo na [[Sanhaja]] na mga tribo ay kabilang sa mga maagang mga tao ng likong rehiyon ng Niger. Lokal silang kilala bilang ang [[Tuareg]]. Ang mga mga tribong ito ay sumakay mula sa labas ng dakilang Disyerto ng Sahara at nagtatag ng mga pananahan ng kalakalan malapit sa Niger. Sa paglipas ng panahon, mga Hilagang Aprikanong mangangalakal ay tumawid ng Sahara at sumali sa mga Tuareg sa kanilang likong Niger na mga pananahan. Lahat sila ay nagsagawa ng negosyo na may mga taong naninirahan malapit sa ilog. Ang bilang ng kalakalan sa rehiyon ay nadagdagan, ang kinuha ng mga Songhai na puno ang kontrol ng kumikitang komersyo sa paligid ng kung ano ay mamayang naging Gao. Sa pagitan ng 750 at 950, habang umunlad ang [[Imperyong Ghana]] bilang ang "lupain ng ginto" malayo sa kanluran, ang sentro ng kalakalan sa Gao ay naging isang humahalagang hanggahan para sa kalakalan sa buong Sahara. Ang kalakalang mga ari-arian ay nagbilang ng ginto, asin, mga alipin, mani na kola, katad, datiles, at [[garing]]. At noong ika-10 siglo, naitatag ng mga Songhai na puno ang Gao bilang isang maliit na kaharian, kumukuha ng kontrol sa mga taong naninirahan sa kahabaan ng mga ruta ng kalakalan. Sa paligid ng 1300, ang Gao ay naging sobrang masagana na ito ay naaakit ng pansin ng Imperyong Mali at mga pinuno nito. Kasunod na sinakop ang Gao ng mga ito at napakinabangan ng Mali ang kalakalan at mga kinokolektang buwis ng Gao mula sa mga hari nito hanggang bandang mga 1430. Naging bunga ng mga kaguluhan sa mga lupaing pinagmulan ng Mali ang imposibleng pagpapanatili ng kontrol sa Gao.<ref>Empires of Medieval West Africa: Ghana, Mali, and Songhay | David C. Conrad | Page 50–51</ref> Bumisita si Ibn Battuta sa Gao noong 1353 noong ang bayan ay bahagi ng Imperyong Mali. Dumating siya sa pamamagitan ng bangka mula sa Timbuktu sa kanyang pabalik na paglalakbay mula sa pagbisita sa kabisera ng imperyo:<blockquote>Pagkatapos naglakbay ako sa bayan ng Kawkaw, na kung alin ay isang mahusay na bayan sa Nīl [Niger], isa sa mga pinakamainam, pinakamalaking, at pinaka-mayaman na lungsod ng Sūdān. Marami ang bigas doon, at gatas, at manok, at isda, at ang pipino, kung alin ay walang katulad. Ang mga mamamayan nito ay nagsasagawa ng kanilang pagbili at pagbebenta sa mga sigay, tulad ng mga tao ng Mālī.{{sfn|Levtzion|Hopkins|2000|p=300}}</blockquote>

=== Imperyal na Songhai ===
Maging sa pagyao ni Mansa Sulayman sa 1360, mga pagtatalo tungkol sa paghalili ay nagpahina sa Imperyong Mali. Bukod dito, ang mapangwasak na paghahari ni Mari Djata II ay nagiwan sa imperyo sa masamang pinansiyal na kalagayan, ngunit ang imperyo mismo ay naipasa ng buo kay Musa II. Gayunpaman, ang tunay na kapangyarihan sa imperyo ay nasa mga kamay ni Mari Djata, ang ''kankoro-sigui'' ni Musa. Napuksa niya ang isang Tuareg na paghihimagsik sa Takedda at nagtangkang sugpuin ang Songhai na paghihimagsik sa Gao. Habang siya ay matagumpay sa Takedda, hindi niya nakayang muling supilin ang Gao, at sa gayon ang mga Songhai ay mabisang napanatili ang kanilang pagsasarili.<ref>Stride, G.T & C. Ifeka: "Peoples and Empires of West Africa: West Africa in History 1000–1800". Nelson, 1971</ref> Sa panahon ng kanyang paghahari, si Sonni Ali ang naging ang isa na magpalawak ng maliit na kaharian ng Gao sa isang napakalaking imperyo.<ref>"Sunni Ali." Encyclopedia of World Biography. 2004. Encyclopedia.com. 27 Dec. 2014 | Chapter: Sonni Ali</ref>

=== Sonni Ali ===
Sonni Ali ay ang unang hari ng Imperyong Songhai at ang ika-15 pinuno ng dinastiyang Sonni. Siya ay nagtrabaho ng kanyang pinakamahirap upang makuha ang Imperyong Songhai sa labas ng mabatong simula nito. Ang hiniling ng mga Muslim na mga pinuno ng Timbuktu sa kanya na palalayasin ang mga manlulupig. Noong sila ay naitaboy na ni Sunni Ali palabas, kinuha niya ang pagkakataong ito at kinuha niya ang Timbuktu. Hindi nagtagal, halos lahat ng mga bayan ng kalakalan sa kahabaan ng Ilog Niger ay napasakanya.

== Mga sanggunian ==
{{reflist|15em}}