Tingnan ang wikitext ng Insekto

{{Automatic taxobox
|fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}}
|image=<center><imagemap>
File:Insecta Diversity.jpg|300px
rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]]
rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]]
rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]]
rect 0 928 333 700 [[European earwig]]
rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]]
rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]]

rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]]
rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]]
rect 666 696 333 470 [[Dog flea]]
rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]]
rect 666 1160 333 930 [[European mantis]]
rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]]

rect 999 0 666 232 [[Head louse]]
rect 999 232 666 470 [[Silverfish]]
rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]]
rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]]
rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]]
rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]]
</imagemap></center>
|image_upright=1.2
|image_caption=Diversity of insects from different orders.
|display_parents=2
|taxon=Insecta
|authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]]
|subdivision_ranks=Subgroups
|subdivision=[[#Taxonomy|See text]].
|synonyms=* Ectognatha
* Entomida
}}

Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto.
==Ebolusyon ng mga insekto==
Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga  [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong  [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon  sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong  [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |url=https://archive.org/details/historyofinsects0000unse |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[Pamilya (biyolohiya)|pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]].


{{clade
|label1=[[Panarthropoda]]
|1={{clade
   |1=[[Onychophora]] (velvet worms)
   |label2=[[Tactopoda]] 
   |2={{clade
      |1=[[Tardigrada]] (water bears)
      |label2=[[Euarthropoda]]
      |2={{clade
         |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies)
         |label2=[[Mandibulata]]
         |2={{clade
            |label1=
            |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes)
            |label2=[[Pancrustacea]]
            |2={{clade
               |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies)
               |label2=<!--Altocrustacea-->
               |2={{clade
                  |1={{clade
                     |label1=<!--[[Multicrustacea]]-->
                     |1={{clade
                        |1=[[Copepod]]s and allies
                        |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters)
                        }}
                     }}
                  |2=<!--Allotriocarida-->
                  |3={{clade
                     |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)-->
                     |2={{clade
                        |label1=[[Hexapoda]] 
                        |sublabel1=''six legs''
                        |1={{clade
                           |1={{clade
                              |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails)
                              |2=[[Protura]] (coneheads)
                              }}
                           |2={{clade
                              |1=[[Diplura]] (bristletails)
                              |2='''Insecta'''
                              }}
                           }}
                        }}
                     }}
                  }}
               }}
            }}
         }}
      }}
   }}
}}

===Insecta===


{{clade|style=font-size:100%;line-height:100%
|label1='''Insecta'''
|1={{clade
  |label1=[[Monocondylia]]
  |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails)
  |label2=[[Dicondylia]]
  |2={{clade
    |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths)
    |label2=[[Paranotalia]]
    |2={{clade
      |1=†[[Carbotriplurida]]
      |label2=[[Pterygota]]
      |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]''
      |2={{clade
        |label1=[[Hydropalaeoptera]]
        |1={{clade
          |1=†[[Bojophlebiidae]]
          |2={{clade
            |1=[[Odonatoptera]] ([[tutubi]])[[File:Sympetrum_flaveolum_-_side_(aka).jpg|70px]]
            |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies)
             }}
           }}
        |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida -->
        |sublabel2=''wings flex over abdomen''
        |2={{clade
          |label1=[[Polyneoptera]]
          |1={{clade
            |label1=[[Haplocercata]]
            |1={{clade
              |1=[[Zoraptera]] (angel insects)
              |2=[[Dermaptera]] (earwigs)
              }}
            |2={{clade
              |1=[[Plecoptera]] (stoneflies)
              |2={{clade
                 |label1x=[[Archaeorthoptera]]
                 |1=[[Orthoptera]] ([[tipaklong]], [[balang]], katydids)[[File:Heupferd_fg01.jpg|70px]]
                 |2={{clade
                    |label1=[[Dictyoptera]]
                    |1={{clade
                       |1=[[Mantodea]] (mantises)
                       |2=[[Blattodea]] ([[ipis]] & [[anay]])[[File:Cockroaches_-_then_and_now.jpg|70px]]
                       }}
                    |2={{clade
                       |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia")
                       |1={{clade
                          |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) 
                          |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators)
                          }}
                       |label2=[[Eukinolabia]]
                       |2={{clade
                          |1=[[Phasmatodea]] (stick insects)
                          |2=[[Embioptera]] (webspinners)
                          }}
                        }}
                     }}
                   }}
                 }}
               
             }}
          |label2=[[Eumetabola]]
          |2={{clade
            |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017-->
            |1={{clade
              |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sumisipsip na [[kuto]])[[File:Lice_image01.jpg|70px]]
              |2={{clade
                |1=[[Hemiptera]] (true bugs, [[surot]])[[File:Bed_bug,_Cimex_lectularius.jpg|70px]]
                |2=[[Thysanoptera]] (thrips)
                 }}
               }}
            |label2=[[Holometabola]]
            |sublabel2=''larvae, pupae''
            |2={{clade
              |label1=[[Hymenopterida]]
              |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, [[putakti]], [[bubuyog]], [[langgam]])
              |label2=[[Aparaglossata]]
              |2={{clade
                |label1=[[Neuropteriforma]]
                |1={{clade
                  |label1=[[Coleopterida]]
                  |1={{clade
                    |1=[[Strepsiptera]]
                    |2=[[Coleoptera]] ([[beetle]], [[alitaptap]]) [[File:Titanus_giganteus_MHNT_dos.jpg|70px]]
                     }}
                  |label2=[[Neuropterida]]
                  |2={{clade
                    |1=[[Rhaphidioptera]]
                    |2={{clade
                      |1=[[Neuroptera]] (lacewings)
                      |2=[[Megaloptera]]
                       }}
                     }}
                   }}
                |label2=[[Panorpida]]
                |2={{clade
                  |label1=[[Amphiesmenoptera]]
                  |1={{clade
                    |1=[[Lepidoptera]] ([[paro-paro]] at [[gamu-gamo]])
                    |2=[[Trichoptera]] (caddisflies)
                     }}
                  |label2=[[Antliophora]]
                  |2={{clade
                    |1=[[Diptera]] (<br>[[File:Anthomyiidae_(female)_(10144905255).jpg|70px]] [[langaw]], [[lamok]] [[File:Mosquito_2007-2.jpg|70px]]
                    |2={{clade
                      |1=[[Nannomecoptera]]
                      |2={{clade
                        |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies)
                        |2={{clade
                          |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies)
                          |2=[[Siphonaptera]] ([[pulgas]])[[File:Xenopsylla_cheopis_flea_PHIL_2069_lores.jpg|70px]]
                           }}
                         }}
                       }}
                     }}
                   }}
                 }}
               }}
             }}
           }}
         }}
       }}
     }}
   }}
}}

==Morpolohiya==

[[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/>
'''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen
{{image key
|list type=ordered
|[[Antenna (biology)|antenna]]
|[[Ocellus|ocelli]] (ibaba)
|ocelli (upper)
|[[compound eye]]
|brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]])
|[[prothorax]]
|dorsal blood vessel
|[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]])
|[[mesothorax]]
|[[metathorax]]
|[[insect wing|forewing]]
|[[insect wing|likurang pakpak]]
|mid-gut (tiyan)
|dorsal tube (puso)
|ovary
|[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong)
|anus
|oviduct
|[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]]
|[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]]
|tarsal pads
|claws
|[[Arthropod leg|tarsus]]
|[[Arthropod leg|tibia]]
|[[Arthropod leg|femur]]
|[[Arthropod leg|trochanter]]
|fore-gut (crop, gizzard)
|[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]]
|[[Arthropod leg|coxa]]
|glandulang panglaway
|[[subesophageal ganglion]]
|[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]]
}}]]

[[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[shield bug]].]] 

==Mga sanggunian==
{{reflist}}

[[Kategorya:Kulisap|*]]
[[Kategorya:Insecta|*]]


{{stub|Kulisap}}