Tingnan ang wikitext ng Isda

 
{{Paraphyletic group
| name = Isda o Fish
| fossil_range = {{fossilrange|535|0}} Gitnang [[Kambriyano]] - Kasalukuyan
| image = Georgia Aquarium - Giant Grouper edit.jpg
| image_caption = [[Giant grouper]] swimming among [[Shoaling and schooling|schools]] of other fish
| image2 = Pterois volitans Manado-e edit.jpg
| image2_caption = Head-on view of a [[red lionfish]]
| auto = yes
| parent = Vertebrata
| includes = :[[Agnatha|Jawless fish]]
:{{extinct}}[[Placodermi|Armoured fish]]
:{{extinct}}[[Acanthodii|Spiny sharks]]
:[[Chondrichthyes|Cartilaginous fish]]
:[[Osteichthyes|Bony fish]]
::[[Actinopterygii|Ray-finned fish]]
::[[Sarcopterygii|Lobe-finned fish]]
| excludes = :[[Tetrapoda|Tetrapods]]
:{{extinct}}[[Conodonts]]
}}

Ang '''Isda''' (Ingles: '''Fish''') ay mga [[hayop]] na naninirahan sa [[tubig]], [[craniata]], may [[hasang]] na walang mga [[biyas]]na may mga digit o daliri. Kabilang sa mga isda ang nabubuhay na [[hagfish]], [[lamprey]], at [[Chondrichthyes|cartilaginoso]] at [[Osteichthyes|mabutong isda]] gayundin ang mga [[ekstinkt]] na kaungyan na pangkat.  Ang tinatayang  95% ng mga isda ay [[Actinopterygii]]  na ang 99% ay mga [[teleost]].

Ang pinakamaagang organismo na inuri bilang isda ay may mga katawang malambot na [[chordate]] na unang lumitaw sa panahong [[Kambriyano]]. Bagaman wala silang [[Bertebrado|tunay na espina]], sila ay nag-aangkin ng mga [[notochord]] na pumapayag sa kanilang mas makagalaw ng mabilis at madali kesa sa mga [[imbertebrado]]. Ang mga isda ay patuloy na nag-[[ebolb]] sa panahong [[Paleosoiko]] at sumangay sa iba't ibang mga anayo. Ang maraming isda sa Paleosoiko ay nag-ebolb ng [[placodermi]] na pumpoprotekta sa kanila laban sa mga [[predator]]. Ang unang isda na may panga ay unang lumitaw noong panahong [[Siluriyano]] kung saan ang marami gaya ng mga [[pating]] ay mga malalakas na [[predator]] sa halip na mga [[prey]] lamang ng mga[[arthropod]]. Ang karamihan sa isda ay [[ektotermo]] (malamig ang dugo) na pumapayag sa kanilang katawan na umangkop sa nagbabagong temperatura bagaman ang mga isdang gaya ng [[puting pating]] at [[tuna]] ay maaaring magkaroon ng mataas na temperatura.<ref>{{cite journal |last=Goldman |first=K.J. |title=Regulation of body temperature in the white shark, ''Carcharodon carcharias'' |journal=Journal of Comparative Physiology |year=1997 |volume=167 |series=B Biochemical Systemic and Environmental Physiology |issue=6 |pages=423–429 |doi=10.1007/s003600050092 |s2cid=28082417 |url=http://www.mendeley.com/research/temperature-and-activities-of-a-white-shark-carcharodon-carcharias/ |access-date=12 October 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406114844/http://www.mendeley.com/research/temperature-and-activities-of-a-white-shark-carcharodon-carcharias/ |archive-date=6 April 2012}}</ref><ref>{{cite journal |last=Carey |first=F.G. |author2=Lawson, K.D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=February 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8|pmid=4145757 }}</ref> Fish can acoustically communicate with each other, most often in the context of feeding, aggression or courtship.<ref name="Bioacoustics">{{cite journal|last1=Weinmann|first1=S.R.|last2=Black|first2=A.N.|last3=Richter|first3=M. L.|last4=Itzkowitz|first4=M|last5=Burger|first5=R.M|title=Territorial vocalization in sympatric damselfish: acoustic characteristics and intruder discrimination|journal=Bioacoustics|date=February 2017|volume=27|issue=1|pages=87–102|doi=10.1080/09524622.2017.1286263|s2cid=89625932}}</ref> 

Ang mga isda ay nakatira sa tubig ngunit hindi may mga isda na nabubuhay sa parehong tubig at lupa gaya ng [[mudskipper]].Ang ilang isda ay nakatira sa matataas na mga tubigan sa kabundukan gaya ng [[Salvelinus|char]] at ang [[gudgeon (fish)|gudgeon]]) ay sa kalaliman at kahit sa mga lalim na  [[hadal zone|hadal]] ng pinakakalaliman ng mga karagatan. (e.g., [[cusk-eels]] and [.<ref>{{cite journal| pmc=3970477 | pmid=24591588 | doi=10.1073/pnas.1322003111 | volume=111 | issue=12 | title=Marine fish may be biochemically constrained from inhabiting the deepest ocean depths | year=2014 | journal=Proc Natl Acad Sci U S A | pages=4461–4465 | last1 = Yancey | first1 = PH | last2 = Gerringer | first2 = ME | last3 = Drazen | first3 = JC | last4 = Rowden | first4 = AA | last5 = Jamieson | first5 = A| bibcode=2014PNAS..111.4461Y | doi-access=free }}</ref> Ang isda ay naglalaman ng 34,300 inilarawang [[espesye]] at may pinakamalaking pagkakaiba kesa sa anumang pangkat ngmga [[bertebrado]].<ref>{{cite web |publisher=[[FishBase]] |url=http://www.fishbase.org/search.php |title=FishBase Search |date=March 2020 |access-date=19 March 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303112540/https://www.fishbase.de/search.php |archive-date=3 March 2020}}</ref>

Ang mga isda ay mahalagang pagkain ng mga [[tao]] sa buong mundo. Ang ilang isda ay ginagawang alagang hayop. Ang mga [[Tetrapod]] ([[amphibian]], [[reptile]], mga [[ibon]] at mga [[mamalya]] ay lumitaw mula sa lob ng mga isdang [[Sarcopterygii]] gaya sa usaping [[kladistiko]], ang mga ito ay mga isda rin. Gayunpaman, sa tradisyon, ang isda  ('''pisces''' o '''ichthyes''') ay ginawang [[paraphyletiko]] sa pamamagitan ng hindi pagsasama ng mga tetrapod at kaya ay hindi itinturing na isang pormal na [[taksonomiya|taksonomikong]] pagpapangkat sa kahulugang [[sistematika]]ng [[biyolohiya]] maliban na lamang kung ito ay ginagamit sa kahulugang [[kladistiko]] kabilang ang mga tetrapods<ref>{{Cite web|url=http://faculty.weber.edu/choagstrom/Zoology1120CH10.pdf|title=Zoology|access-date=2022-08-07|archive-date=2021-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20210628052208/https://faculty.weber.edu/choagstrom/Zoology1120CH10.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Greene|first=Harry W.|date=1998-01-01|title=We are primates and we are fish: Teaching monophyletic organismal biology|journal=Integrative Biology: Issues, News, and Reviews|language=en|volume=1|issue=3|pages=108–111|doi=10.1002/(sici)1520-6602(1998)1:3<108::aid-inbi5>3.0.co;2-t|issn=1520-6602}}</ref> bagaman ang karaniwang [[bertebrado]] ay mas pinipili at sa halip ay ginagamit para sa layuning ito (isda kasama ng tetrapod). Ang mga [[cetacean]] gaya ng mga [[balyena]] at [[dolphin]] bagaman mga [[mamalya]] ay itinuturing ng ilang kultura sa mga sinaunang panahong bilang isang isda.

==Ebolusyon ng isda==

{{multiple image
 | align = right
 | direction = vertical
 | width     = 360
 | header            = Vertebrate classes
 | header_align      = 
 | header_background = 
 | footer            = 
 | footer_align      = 
 | footer_background = 
 | background color  = 
 | image1    = Fish evolution.png
 | alt1      = 
 | caption1  = Isang diagrama ng [[ebolusyon]] ng isda at ibang mga klase ng [[bertebrado]] batay kay [[Michael Benton]], 2005.<ref>Benton, M. J. (2005) [https://books.google.com/books?id=VThUUUtM8A4C&printsec=frontcover&dq=Benton+2005+%22%27Vertebrate+Palaeontology%22&hl=en&sa=X&ei=wUDVVI6IO8fQmAW44YKoDw&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false ''Vertebrate Palaeontology''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200609130624/https://books.google.com/books?id=VThUUUtM8A4C&printsec=frontcover&dq=Benton+2005+%22'Vertebrate+Palaeontology%22&hl=en&sa=X&ei=wUDVVI6IO8fQmAW44YKoDw&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false |date=2020-06-09 }} John Wiley, 3rd edition, page 14. {{ISBN|9781405144490}}.</ref>
Ang kombensiyal na klasipikal lay binubuo ng mga nabubuhay na [[bertebrado]] bilang sub[[phylum]] na pinangkat sa walong klase batay sa interpretasyon ng mga katangiang pang anatomiya at pisiolohiya. Ang mga ito ay pinangkat sa mga bertebrado na may apat na biyas o hita(mga [[tetrapod]]) at mga wala nito o  mga isda. Ang mga  umiiral na klaseng [[bertebrado]] ang :{{sfn|Romer|1970}}

: Isda:
::* [[Isdang walang panga]] ([[Agnatha]])
::* [[Isang kartilahinoso]] ([[Chondrichthyes]])
::* [[isdang may palikpik na ray]] ([[Actinopterygii]])
::* [[isdang may palikpik na lobo]] ([[Sarcopterygii]])
: [[Tetrapod]]:
::* [[amphibian]] (Amphibia)
::* [[reptile]] (Reptilia)
::* [[ibon]] (Aves)
::* [[mamalya]] (Mammalia)
}}

==Piloheniya==


{{clade| style=font-size:85%;line-height:85%;
|grouplabel1={{clade labels  |label1="'''Fishes'''" |top1=50%}}
|label1=[[Vertebrata]]/
|1={{clade 
   |1={{clade
      |label1=[[Agnatha]]/
      |sublabel1=[[Cyclostomes]]
      |1={{clade
         |1=[[Hyperoartia]] ([[lampreys]])[[File:Nejonöga, Iduns kokbok.jpg|90 px]] |barbegin1=cyan
         |2=[[Myxini]] ([[hagfish]]) [[File:Cuvier-120-Myxine116.jpg|90px]] |bar2=cyan
         }}
      }}
   |2=†[[Euconodonta]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:ConodontZICA.png|90px]]</span> |bar2=cyan
   |3={{clade
      |1=†[[Pteraspidomorphi]][[File:Astraspis desiderata.png|50 px]] |bar1=cyan
      |2=†[[Thelodonti]][[File:Sphenonectris turnernae white background.jpg|50 px]] |bar2=cyan
      |3={{clade
         |1=†[[Anaspida]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:Lasanius NT small.jpg|70 px]]</span> |bar1=cyan
         |2={{clade
            |1=†[[Galeaspida]] [[File:Galeaspids NT.jpg|70px]] |bar1=cyan
            |2={{clade
               |1=†[[Pituriaspida]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:Pituriaspida.gif|70px]]</span> |bar1=cyan
               |2=†[[Osteostraci]][[File:Cephalaspis Lyellii.jpg|70px]] |bar2=cyan
               |label3=[[Gnathostomata]] |sublabel3=(jawed vertebrates)
               |3={{clade
                  |1="†[[Placodermi]]" (armoured fishes, [[paraphyletic]])<ref name="Giles et al 2015">{{closed access}} {{cite journal |last1=Giles |first1=Sam |last2=Friedman |first2=Matt |last3=Brazeau |first3=Martin D. |title=Osteichthyan-like cranial conditions in an Early Devonian stem gnathostome |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=520 |issue=7545 |pages=82–85 |date=2015-01-12 |issn=1476-4687  |doi=10.1038/nature14065 |pmid=25581798 |pmc=5536226 |bibcode=2015Natur.520...82G }}</ref>[[File:Dunkleosteus intermedius.jpg|70 px]]  |bar1=cyan
                  |2={{clade
                     |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])<ref name=davis>{{cite journal|last1=Davis|first1=S|last2=Finarelli|first2=J|last3=Coates|first3=M|title=Acanthodes and shark-like conditions in the last common ancestor of modern gnathostomes|journal=Nature|date=2012|pages=247–250|doi=10.1038/nature11080|volume=486|issue=7402|pmid=22699617|bibcode=2012Natur.486..247D|s2cid=4304310}}</ref> <span style="{{MirrorH}}">[[File:Diplacanthus reconstructed.jpg|40px]]</span>  |bar1=cyan
                       |2={{clade
                        |label1=[[Chondrichthyes]] |sublabel1=(cartilaginous fishes)
                          |1={{clade
                          |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:BrochoadmonesDB15.jpg|70px]]</span>  |bar1=cyan
                        |2={{clade
                         |1=[[Holocephali]] ([[Chimaeriformes|ratfish]])[[File:Chimaera monstrosa1.jpg|60 px]] |bar1=cyan
                         |2=[[Euselachii]] ([[sharks]], [[ray (fish)|rays]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:White shark (Duane Raver).png|75 px]][[File:Mobula mobular.jpg|75px]]</span> |bar2=cyan
                       }}
                      }}
                     |label2=[[Euteleostomi]]/ |sublabel2=[[Osteichthyes]]
                     |2={{clade
                         |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])[[File:Acanthodes BW.jpg|90px]] |bar1=cyan
                         |2={{clade
                           |1={{clade
                           |label1=[[Actinopterygii]] |sublabel1=(ray-finned fishes)
                           |1={{clade
                              |1=[[Cladistia]] ([[bichirs]], [[reedfish]]) [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|80px]] |bar1=cyan
                              |2={{clade
                                |1=[[Chondrostei]] ([[sturgeons]], [[paddlefish]])[[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|90px]] |bar1=cyan
                                |2=[[Neopterygii]] (includes [[Teleostei]], 96% of living fish [[species]])[[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |bar2=cyan
                                 }}
                               }}
                          |label2=[[Sarcopterygii]] |sublabel2=(lobe-finned fish)
                          |2={{clade
                              |1=†[[Onychodontiformes]] [[File:OnychodusDB15 flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan
                              |2=[[Actinistia]] ([[Latimeria|coelacanths]]) [[File:Coelacanth flipped.png|70 px]] |bar2=cyan
                              |label3=[[Rhipidistia]]
                              |3={{clade
                                 |1={{clade
                                   |1=†[[Porolepiformes]][[File:Reconstruction of Porolepis sp flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan
                                   |2=[[Dipnoi]] (lungfishes) [[File:Barramunda coloured.jpg|75 px]]  |bar2=cyan
                                   }}
                                 |label2=[[Tetrapodomorpha]]/ |sublabel2=(Choanata)
                                 |2={{clade
                                     |1={{clade
                                       |1=†[[Rhizodontidae|Rhizodontimorpha]][[File:Gooloogongia loomesi reconstruction.jpg|70 px]] |bar1=cyan
                                       |2={{clade
                                        |1=†[[Tristichopteridae]][[File:Eusthenodon DB15 flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan
                                        |2={{clade
                                          |1=†''[[Tiktaalik]]''[[File:Tiktaalik BW white background.jpg|100 px]] |barend1=cyan
                                          |label2=[[Tetrapoda]] |sublabel2=four-limbed vertebrates
                                          |2={{clade
                                            |1=†''[[Ichthyostega]]''[[File:Ichthyostega BW (flipped).jpg|80 px]]
                                            |2=[[crown-group]] tetrapods [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|80 px]] [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|80px]] [[File:Meyers grosses Konversations-Lexikon - ein Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens (1908) (Antwerpener Breiftaube).jpg|50px]] [[File:Ruskea rotta.png|50px]]
                                           }}
                                         }}
                                       }}
                                     }}
                                  }}
                                }}
                             }}
                          }}
                        }}
                     }}
                   }}
               }}
            }}
         }}
      }}
    }}
  }}
}}
|sublabel1=[[Craniata]]}}
==Taksonomiya==
 
* Klase  Myxini ([[hagfish]])
* Klase  [[Pteraspidomorphi]] † (maagang walang pangang isda)
* Klase  [[Thelodonti]] †
* Klase  [[Anaspida]] †
* Klase  [[Hyperoartia|Petromyzontida o Hyperoartia]]
** Petromyzontidae ([[lamprey]]s)
* Klase  [[Conodont]]a (conodonts) †
* Klase  [[Cephalaspidomorphi]] † (maagang walang pangang isda)
** (walang ranggo) [[Galeaspida]] †
** (walang ranggo) [[Pituriaspida]] †
** (walang ranggo) [[Osteostraci]] †
* Imprphylum [[Gnathostomata]] (may pangang [[bertebrado]])
** Klase  [[Placodermi]] † (isdang may armour)
** Klase  [[Chondrichthyes]] (cartilaginosong isda)
** Klase  [[Acanthodii]] † (spiny sharks)
** Superklase  [[Osteichthyes]] (mabutong isda)
*** Klase  [[Actinopterygii]] (may palikpik na fin na isda)
**** Subklase  [[Chondrostei]]
***** Orden [[Acipenseriformes]] ([[sturgeon]] at [[paddlefish]]es)
***** Orden [[Polypteriformes]] ([[reedfish]] at  [[bichir]]s).
**** Subklase  [[Neopterygii]]
***** Impraklase  [[Holostei]] ([[gar]] at [[bowfin]])
***** Impraklase  [[Teleostei]] (maraming Orden ng  karaniwang isda]]
*** Klase  [[Sarcopterygii]] (lobe-finned fish)
**** Subklase  [[Actinistia]] ([[coelacanth]]s)
**** Subklase  Dipnoi ([[lungfish]], kapatid na pangkat ng mga [[tetrapod]])
==Galeriya==
<gallery mode=packed title="Examples" of="" the="" major="" classes="" fish="">
Pacific_hagfish_Myxine.jpg|[[Agnatha]]<br> [[Pacific hagfish]]
Hornhai (Heterodontus francisci).JPG|[[Chondrichthyes]] <br>[[Horn shark]]
Salmo trutta.jpg|[[Actinopterygii]]<br> [[Brown trout]]
Latimeria chalumnae01.jpg|[[Sarcopterygii]] <br>[[Coelacanth]]
Sailfin_flyingfish.jpg|[[Exocoetidae]]<br>[[isdang lumilipad]]
GambianMudskippers.jpg[[Oxudercinae]]<br>[[mudskipper]]
Hippocampus_hippocampus_(on_Ascophyllum_nodosum).jpg|[[Hippocampinae]]<br>[[seahorse]]
Stone_Fish_at_AQWA_SMC2006.jpg|[[Synanceia]]<br>Nakakamatay  na [[Stonefish]]
Arothron_stellatus_Réunion.jpg|[[Tetraodontidae]]<br>Nakakamatay na [[pufferfish]]
Stegostoma_fasciatum_mozambique.jpg|[[Stegostomatidae]]<br>[[Partenohenesis|Partenohenetikong]] [[Zebra shark]]
</gallery>

==Reproduksiyon==
Ang ilang isda ay [[hermaphrodite]], nagpapaarami ng [[aseksuwal]] o nagbabago ng [[kasarian]].
{{multiple image
 | align = center
 | direction = horizontal
 | width     = 220
 | image1    = Georgia Aquarium - Giant Grouper.jpg
 | alt1      = 
 | caption1  = Babaeng [[grouper]] nagbabago ng kasarian mula babae tungo sa lalake kung walang lalakeng mahahanap.
 | image2    = Anemone purple anemonefish.jpg
 | alt2      = 
 | caption2  = Isang Isdang [[anemone]]. Kapag ang babae ay namatay, ang lalake ay nagbabago ng kasarian mula lalake tungo sa kasariang babae. 
 | image3    = Pofor u0.gif
 | alt3      = 
 | caption3  = Ang [[Partenohenesis]] o pagpaparami ng [[aseksuwal]] ay unang inilarawan sa mga isdang [[Amazon molly]]
}}
==Mga sanggunian==
{{reflist}}
[[Kategorya:Isda| Isda]]
[[Kategorya:Hayop]]