Tingnan ang wikitext ng Linux

{{two other uses|mga operating system na gumagamit ng Linux kernel|kernel mismo|Linux kernel|}}
{{Infobox OS
| name = Linux (no automatically included version) <!-- this "hack" unties the infobox from the separate template that lists latest Linux kernel versions – this article is about Linux and not about the Linux kernel so listing kernel versions introduces confusion -->
| title = Linux
| logo = Tux.svg
| logo_size = 150px
| logo caption = Si [[Tux (mascot)|Tux]] ang penguino, ang maskot ng Linux<ref name="LinuxOnLine2008">{{cite web | url = http://www.linux.org/info/logos.html | title = Linux Logos and Mascots |access-date=August 11, 2009 | last = Linux Online | year = 2008 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100815085106/http://www.linux.org/info/logos.html | archive-date = August 15, 2010 }}</ref>
| logo_alt = Tux ang penguin
| developer = Mga tagapamahagi ng komunidad, <br /> [[Linus Torvalds]]
| programmed in = [[C (wikang pamprograma)|C]], [[assembly language]], at mga iba
| family = [[Unix-like]]
| working state = Kasalukuyan
| source model = [[Open-source software|Open source]]
| released = {{start date and age|1991|9|17}}
| latest release version = <!-- The kernel version is displayed on the "Linux kernel" article; please don't insert it here, as this article covers Linux kernel + userland combos. -->
| latest release date = 
| latest preview version = <!-- The kernel version is displayed on the "Linux kernel" article; please don't insert it here, as this article covers Linux kernel + userland combos. -->
| latest preview date = 
| repo = {{URL|https://git.kernel.org/pub/scm/linux/kernel/git/torvalds/linux.git/}}
| marketing target = [[Cloud computing]], [[embedded device]]s, [[mainframe computer]]s, [[mobile device]]s, [[personal computer]]s, [[server (computing)|servers]], [[supercomputer]]s
| language = Multilingual
| updatemodel = 
| supported platforms = [[DEC Alpha|Alpha]], [[ARC (processor)|ARC]], [[ARM architecture|ARM]], [[M·CORE|C-Sky]], [[Qualcomm Hexagon|Hexagon]], [[IA-64]], [[Loongson|LoongArch]], [[m68k]], [[Microblaze]], [[MIPS architecture|MIPS]], [[Nios II]], [[OpenRISC]], [[PA-RISC]], [[PowerPC]], [[RISC-V]], [[ESA/390|s390]], [[SuperH]], [[SPARC]], [[x86]], [[Xtensa]] <!-- Please do not include 64-bit extensions of 32-bit ISAs, e.g. sparc64, ppc64, x86-64, etc. -->
| kernel type = [[Monolithic kernel|Monolithic]]
| userland = [[GNU]], [[BusyBox]]
| ui = {{ubl|[[Unix shell]] ([[Command-line interface|CLI]])|Most [[Linux distribution|distributions]] include a [[desktop environment]] ([[GUI]])}}
| license = [[GPLv2]]<ref>{{cite web |url=https://www.kernel.org/category/faq.html |title=The Linux Kernel Archives: Frequently asked questions |website=kernel.org |date=September 2, 2014 |access-date=September 4, 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150905100143/https://www.kernel.org/category/faq.html |archive-date=September 5, 2015}}</ref>
| other_articles = [[Linux kernel]] <br /> [[Linux distribution]]
}}
[[File:Ubuntu 23.04 Lunar Lobster English.png|thumb|right|Ang [[Ubuntu]] 23.04 "Lunar Lobster"]]
Ang '''Linux''' (pagbigkas: IPA: /ˈlɪnʊks/, lin-uks) ay isang ''[[operating system]]'' kernel para sa mga ''operating system'' na humahalintulad sa [[Unix]].  Isa ang Linux sa mga pinaka-prominanteng halimbawa ng [[malayang software]] at pagsasagawa ng ''[[open source]]'' (bukas na pinagkukunang kodigo); madalas, malayang mapapalitan, gamitin, at maipamahagi ninuman ang lahat ng pinag-ugatang ''[[source code]]'' (pinagmulang kodigo).

Ang kauna-unahang paglabas sa publiko ng Linux kernel ay noong 17 Setyembre 1991, para sa [[arkitektura]] ng [[Intel]] [[x86]] [[kompyuter|PC]].  Sinama ang kernel sa ''[[system utilities]]'' at ''libraries'' mula sa proyektong [[GNU]] upang makalikha ng isang magagamit na ''operating system'', kung saan nabuo ang iminumungkahing, alternatibong terminong [[GNU/Linux]].  Naka-empake ang Linux para sa iba't-ibang gamit sa mga ipinapamahaging Linux, kung saan ito'y naglalaman ng minsa'y nabagong kernel kasama ng mga iba't-ibang ''software packages'' para sa iba't-ibang pangangailangan.

Mas kilala ang Linux bilang pang-''server'', sinusuportahan ang Linux ng mga korporasyon gaya ng [[Dell]], [[Hewlett-Packard]], [[IBM]], [[Novell]], [[Oracle Corporation]], [[Red Hat]], at [[Sun Microsystems]].  Ginagamit rin ito bilang ''operating system'' sa mga [[hardwer ng kompyuter]], kagaya ng [[kompyuter pang-desktop|kompyuter pang-''desktop'']], mga ''[[supercomputer]]'', mga sistemang [[larong bidyo]], tulad ng PlayStation 2, 3, at ng marami pang [[laro]]ng ''[[arcade]]'', at [[kagamitang naka-embed|kagamitang naka-''embed'']], tulad ng mga ''[[cellphone]]'' at mga ''[[router]]''.

Noong 1992, pinaliwanag ni [[Linus Torvalds]] na ang kanyang pagbanggit sa Linux ay /ˈlɪnʊks/, ngunit madalas ding gamitin ang ibang baryasyon ng karamihan.

== Kasaysayan ==
{{seealso|Kasaysayan ng Linux}}
Ang [[Unix]] ''operating system'' ay ginawa at ginamit noong dekada 1960 at una namang inilabas noong kaagahan ng dekadang 1970. Nangangahulugan malawakang tinanggap ang palagiang mayroon at madaling paglipat nito.  Kinopya at pinalitan ng mga institusyong akademya at mga [[negosyo|kalakalan]] at sa kanyang disenyo, naimpluwensiyahan ang mga may-akda ng iba pang mga sistema.

Sinumulan noong 1984, ang isang diumano'y sistemang halintulad ng [[Unix]] na tinawag na [[GNU]], na ang tanging mithiin ay ang lumikha ng "''kumpletong sistemang software na maaaring gamitin sa Unix''"<ref name="gnu_announce">[http://www.gnu.org/gnu/initial-announcement.html About the GNU Project - Initial Announcement]</ref> na gawa lamang sa purong [[malayang software]]. Noong 1985, itinatag ni [[Richard Stallman]] ang [[Free Software Foundation]] at gumawa ng [[GNU General Public License]] (GNU GPL), upang maipamahagi ang [[software]] ng malaya.  Ginawa at natapos noong kaagahan ng 1990 ang marami sa programang kinakailangan sa isang OS (gaya ng ''libraries'', ''[[compiler]]s'', ''[[text editor]]s'' (nagbabago ng teksto), isang ''[[Unix shell]]'', at sistemang ''window''), ngunit ang mga mababang antas na bahagi gaya ng ''[[device driver]]s'', ''[[daemon]]s'', at ang ''[[Kernel (agham pangkompyuter)|kernel]]'' ay naumpisahan ngunit di pa tapos.<ref name="gnu history">[http://www.gnu.org/gnu/gnu-history.html Kabuuang ng Sistemang GNU]</ref> Nabanggit ni Linus Torvalds na kung nagkataon na yari na noon ang GNU kernel, hindi na siya marahil nagpasyang gumawa ng sarili niya.<ref>{{cite web | url = http://people.fluidsignal.com/~luferbu/misc/Linus_vs_Tanenbaum.html | title = ''Linus vs. Tanenbaum debate'' | access-date = 2007-12-10 | archive-date = 2008-12-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20081202074816/http://people.fluidsignal.com/~luferbu/misc/Linus_vs_Tanenbaum.html | url-status = dead }}</ref>

=== MINIX ===
[[Talaksan:Linus Torvalds.jpeg|thumb|right|[[Linus Torvalds]], gumawa ng [[Linux kernel]]]]
Unang naisapubliko ang [[MINIX]], isang sistema na halintulad ng Unix na ginawa para sa anumang academya, ni [[Andrew S. Tanenbaum]] noong 1987.  Habang mayroon na ang kodigong pinagmulan, ipinagbawal ang pagpapalit at pagpapamahagi nito.  Karagdagan pa nito, hindi umaakma ang disenyong [[16-bit]] ng MINIX's sa disenyong [[32-bit]] ng napakamura at mas nagiging kilalang arkitekturang [[Intel 386]] para sa mga [[kompyuter|personal na kompyuter]].

Noong 1991, sinimulan ni [[Linus Torvalds]] na gumawa ng isang hindi binebentang kapalit ng MINIX habang nag-aaral siya sa [[University of Helsinki]].<ref>{{ cite newsgroup | title = ''What would you like to see most in minix?'' | newsgroup = comp.os.minix | id = 1991Aug25.205708.9541@klaava.Helsinki.FI | url = http://groups.google.com/group/comp.os.minix/msg/b813d52cbc5a044b | last = Torvalds | first = Linus | accessdate = 2006-09-09 }}</ref> Ito ang proyektong kilala ngayon bilang [[Linux kernel]].

Noong una, nakadepende ang Linux sa MINIX ''[[userspace]]''. Nang malayang mayroon na ang kodigo mula sa sistemang GNU, kapakipakinabang ito dahil magagamit ito sa bagong OS.  Maaaring gamitin sa ibang proyekto ang anumang kodigo na lisensiyado sa ilalim ng GNU GPL, hangga't maipapamigay sa ilalim ng pareho o akmang lisensiya itong ibang proyekto. Upang maging akma ang Linux kernel sa mga komponente mula sa Proyektong GNU, pinalitan ni Torvalds ang orihinal na ginagamit na lisensiya (na nagbabawal sa pagbebenta) para sa kanyang kernel at ginamit ang GNU GPL.<ref>{{cite web | title = RELEASE NOTES FOR LINUX v0.12 | first = Linus | last = Torvalds | url = http://www.kernel.org/pub/linux/kernel/Historic/old-versions/RELNOTES-0.12 | authorlink = Linus Torvalds | date = 1992-01-05 | accessdate = 2007-07-23 | publisher = Linux Kernel Archives | quote = Ang karapatang-ari sa Linux ay papalitan: Marami akong natanggap na kahilingan na gawing akma sa GNU copyleft, at tatanggalin ang kundisyong "''you may not distribute it for money''" (“hindi mo maaaring ipamahagi kapalit ng pera”). Ako'y sang-ayon. Iminumungkahi ko na ang copyright ay palitan para ito ay maging akma sa GNU ─ habang nag-aantay sa approval ng mga taong persons tumulong magsulat ng code. Sa pagkakaalam ko, walang magiging problema kahit kanino: Kung mayroon kauong hinanakit (“Isinulat ko ang kodigo sa pag-aakalang ang karapatang-ari ay magiging pareho kailanman”), sulatan ninyo ako. Kung di nama'y ang GNU copyleft ay ang magiging bagong lisensiya sa ika-1 ng [[Pebrero]]. Kung hindi ninyo alam kung anu ang karapatang-aring GNU ─ basahin ninyo. }}</ref> Ang Linux at ang mga gumagawa (''developer'') ng GNU ay nagtrabaho upang maipagisa ang komponente ng GNU sa Linux para makalikha ng isang gumaganang malayang operating system.<ref name="gnu history"/>

=== Pangkalakalan at popular na pagkaintindi ===
Ngayon, ginagamit ang Linux ng maraming [[dominyo]], mula sa [[sistemang naka-embed|sistemang naka-''embed'']]<ref>{{ cite web | title = ''Linux system development on an embedded device'' | url = http://www-128.ibm.com/developerworks/library/l-embdev.html | first = Anand | last = Santhanam | author2 = Vishal Kulkarni | work = DeveloperWorks | publisher = IBM | date = 1 Marso 2002 | accessdate = 2007-07-26 }}</ref> hanggang ''[[supercomputers]]'',<ref>{{cite web| last = Lyons | first = Daniel| title = Linux rules supercomputers | url = http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2005/03/15/cz_dl_0315linux.html | accessdate = 2007-02-22}}</ref> at lugar na matindi ang seguridad sa pag-luklok ng [[server (pangkompyter)|server]] kasama ng kilalang aplikasyong [[LAMP (software bundle)|LAMP]].<ref>{{cite web| last = Schrecker| first = Michael| title = ''Turn on Web Interactivity with LAMP'' | url = http://www.techsoup.org/learningcenter/webbuilding/page5067.cfm | accessdate = 2007-02-22}}</ref> Itinuloy ni Torvalds ang pangangasiwa ng paggawa ng kernel. Habang si Stallman ay namumuno sa [[Free Software Foundation]], na patuloy na sinusuportahan ang mga komponenteng GNU. Sa wakas, tumulong ang mga indibidwal at mga korporasyon na gumawa ng mga komponenteng ''third-party'' (ikatlong partido) na hindi gawang GNU.  Binubuo ang mga komponenteng ''third-party'' ng malawak na gawain at maaaring kasama ang ''[[kernel module]]'' at aplikasyon ng tagagamit at ''libraries''.  Naghahalo, nagsasamasama at nagpapamigay ng kernel, komponenteng GNU, at mga komponente na hindi gawang GNU, kasama ng mga ''[[package management software]]'' bilang isang [[ipinapamahaging Linux]] ang nagtitinda ng Linux at komunidad.

== Karapatang-ari at pagpa-pangalan ==

Ang Linux kernel at karamihan sa GNU software ay naka-lisensiya sa ilalim ng [[GNU General Public License]] (GPL), besyong 2.  Dahil sa GPL, kinakailangang ng sinumang namamahagi ng Linux kernel ang marapat na pamamahagi rin ang kodigo (at kung anumang pagkakaiba sa orihinal) sa mga tatanggap sa ilalim ng parehong kundisyon.  Noong 1997, nabanggit ni Linus Torvalds na ang paglilipat ng lisensiya ng Linux sa GPL ang tunay the pinakamagandang nagawa niya.”<ref>{{cite web | url = http://kde.sw.com.sg/food/linus.html | title = Linus Torvalds interview | accessdate = 2007-09-13 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070311190841/http://kde.sw.com.sg/food/linus.html | archivedate = 2007-03-11 | url-status = dead }}</ref>

Ang ibang susing komponente ng isang Linux system ay maaaring gumamit ng ibang lisensiya; marami sa ''libraries'' ang gumagamit ng [[GNU Lesser General Public License]] (LGPL), isang mas mapagpahintulot na klase ng GPL, at ang [[X Window System]] ay gumagamit ng [[Lisensiyang MIT]].

Binanggit ni Torvalds sa publiko na hindi niya gagawing palitan ang lisensiya ng Linux kernel sa version 3&nbsp;ng GPL, ipinamahagi noong kalagitnaan ng 2007, tinutukoy nito ang pagpalit sa bagong lisensiya na nagbabawal sa paggamit ''software'' sa ''[[digital rights management]]''.<ref>{{cite web | url=http://lkml.org/lkml/2006/1/25/273 | title=Re: GPL V3 and Linux - Dead Copyright Holders | author=Torvalds, Linus | date=2006-01-26 | publisher=[[Linux Kernel Mailing List]] | access-date=2007-12-12 | archive-date=2023-08-20 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230820154501/https://lkml.org/lkml/2006/1/25/273 | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | url=http://lkml.org/lkml/2006/9/25/161 | title=Re: GPLv3 Position Statement | author=Torvalds, Linus | date=2006-09-25 | publisher=[[Linux Kernel Mailing List]] | access-date=2007-12-12 | archive-date=2013-09-08 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130908164121/http://lkml.org/lkml/2006/9/25/161 | url-status=dead }}</ref>

Isang pag-aaral noong 2001 sa [[Red Hat Linux]] 7.1 na nakita na itong distribusyon ay naglalaman ng 30 milyong linya ng pinagmulang kodigo. Gamit ang ''[[COCOMO|Constructive Cost Model]]'', sinabi ng pag-aaral na nangangailangan ang distribusyon ito ng mga walong libong taon (12&nbsp;ng buwan bawat taon) ng paglikha. Ayon sa pag-aaral, kapag nilikha ang lahat nitong software sa isang konbensiyonal na ''[[proprietary software|proprietary]]'', ibig sabihin, marahil aabot ito ng mga 1.08 bilyong dolyar ([[Dolyar ng Estados Unidos]] sa taong 2000) upang malikha sa Estados Unidos.<ref name = "estimating_size">{{cite web | first = David A | last = Wheeler | date = 2002-07-29 | url = http://www.dwheeler.com/sloc/redhat71-v1/redhat71sloc.html | title = More Than a Gigabuck: Estimating GNU/Linux's Size | accessdate = 2006-05-11 | archive-date = 2006-04-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060421145300/http://dwheeler.com/sloc/redhat71-v1/redhat71sloc.html | url-status = dead }}</ref>  Nasulat ang kalahatan sa kodigo (71%) nasulat sa mga [[programming language|wikang]] pangprogramang [[C (programming language)|C]], ngunit marami pang ibang wika ang nagamit, kasama na ang [[C++]], [[assembly language]], [[Perl]], [[Fortran]], [[Python (programming language)|Python]] at iba't iba pang mga wikang [[shell script]]. Bahagyang higit sa kalahati ng lahat-lahat ng kodigo ang lisensiyado sa ilalim ng GPL.  Magtatamo lamang ang Linux kernel mismo ng 2.4 milyong linya ng kodigo, o 8% ng kabuuan.<ref name = "estimating_size"/> Sa kailan lamang na pag-aaral, parehong pagsusuri ang ginawa para sa Debian GNU/Linux version 4.0.<ref>{{cite web | first = Juan José | last = Amor | author2 = et al | date = 17 Hunyo 2007 | url = https://penta.debconf.org/~joerg/attachments/33-measuring_etch_slides.pdf | title = ''Measuring Etch: the size of Debian 4.0'' | accessdate = 2007-09-16 | archive-date = 2007-09-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070925210354/https://penta.debconf.org/~joerg/attachments/33-measuring_etch_slides.pdf | url-status = dead }}</ref> Naglalaman ng mahigit 283 milyong linya ng kodigong pinagmulan ang distribusyong ito, at ang tinatayang aabot ng 5.4 bilyong Euro ang gastusin para makalikha gamit ang konbensiyonal na pamamaraan. Sa [[Estados Unidos]], isang [[tatak]] ang pangalang ''Linux'' na nakarehistro kay Linus Torvalds.<ref>{{ cite web | url = http://assignments.uspto.gov/assignments/q?db=tm&rno=1916230 | title = U.S. Reg No: 1916230 | publisher = United States Patent and Trademark Office | accessdate = 2006-04-01 }}</ref> Noong una'y, walang nagparehistro nito, ngunit noong 15 Agosto 1994, si William R. Della Croce, Jr. ang nag-rehistro para sa tatak na ''Linux'', at saka humiling ng ''royalties'' (mga bayad) mula sa mga namamahagi ng Linux. Noong 1996, nagdemanda si Torvalds at iba pang apektadong organisasyon na ang maibigay kay Torvalds ang tatak, at noong 1997, naayos ang kaso.<ref>{{cite web | url = http://www.linuxjournal.com/article/9065 | title = Linux Timeline | publisher = Linux Journal | date = 31 Mayo 2006 }}</ref>  Nagsimulang panghawakan ang pagpapalisensiya ng [[Linux Mark Institute]]. Binanggit ni Torvalds na ginawa niya lang ang pagpapa-tatak ng pangalan upang mapigilan ang iba pang balak gawin uli ang nangyari, ngunit ito'y naipasa sa batas ng tatak ng Estados Unidos noong 2005 upang maging tagapagpatupad ng nararapat ukol sa tatak. Ang resulta, nagpadala ng liham ang LMI sa mga nagbebenta ng distribusyon at humiling na magbayad para sa paggamit ng pangalan, at sumunod ang ilan sa mga kompanya.<ref>{{ cite web | url = http://www.infoworld.com/article/05/09/05/36OPopenent_1.html | title = Linus gets tough on Linux trademark | accessdate = 2006-09-04 | date = 2005-09-05 }}</ref>

{{see also|Hindi pagkakasundo sa SCO-Linux}}

=== GNU/Linux ===
{{main|Hinid pagkakasundo sa pagpapangalan ng GNU/Linux}}
Sa pananaw ng [[Free Software Foundation]], ang distribusyon ng Linux na gumagamit ng GNU software bilang ''"[[GNU variants]]"'' (ibang uri) at humihiling ang ganoong mga ''operating system'' na marapat tawagin bilang ''GNU/Linux'' o ''isang sistemang GNU na batay sa Linux''.<ref>{{cite web | title = Linux and the GNU Project | url = http://www.gnu.org/gnu/linux-and-gnu.html | first = Richard | last = Stallman | authorlink = Richard Stallman | date = 2007-03-03 | accessdate = 2007-03-12 | publisher = Free Software Foundation }}</ref> Lamang, binabanggit ang pamilya ng mga ''operating system'' ng medya at karamihan bilang ''Linux''.  Habang pinupunto ng iba namang namamahagi ang paggamit sa naturang porma, mas kapuna-puna ang [[Debian]] sa kanilang ''[[Debian GNU/Linux]]'' distribusyon, limitado ang terminong gamit sa labas ng komunidad. Isang pinagmumulan ng pagkalito sa maraming baguhan ang pagkakaiba sa pagitan ng Linux kernel at mga distribusyon na nakabatay dito at ang sistemang GNU, at nanatiling kontrobersiyal ang pagpapangalan nito. Ginagamit din ito ni ''Richard Antonio.''

==Tingnan din==
*[[Listahan ng mga distro sa Linux]]
*[[Ubuntu]]
*[[Richard Stallman]]

== Mga sanggunian ==
{{Commonscat|Linux}}
{{translation ref|en|Linux kernel|oldid=176224497}}
{{reflist}}
{{Authority control}}

[[Kategorya:Malayang software]]
[[Kategorya:GNU/Linux]]