Tingnan ang wikitext ng Lupalop

[[Talaksan:Continental models-Australia.gif|thumb|Isang gumagalaw (''animated'') na mapang nagpapakita sa kontinente (naka-Ingles), nakahiwalay base sa kulay. Depende sa napagkasunduan at modelo, maaaring maipaghiwalay o maipagsama ang mga ito: halimbawa, madalas inihihiwalay ang [[Eurasya]] sa kontinente ng [[Europa]] at [[Asya]] (pula), samantalang madalas pinagsasama ang [[Hilagang Amerika|Hilaga]] at [[Timog Amerika]] bilang [[Kaamerikahan]] (lunti).]]
Ang '''kontinénte''' (mula salitang [[Wikang Espanol|Espanyol]] ''continente'', na mula naman sa salitang [[Wikang Latin|Latin]] ''continere,'' "nagbubuklod"), '''lupálop''', '''dakpúlu''' (mula [[Wikang Hiligaynon|Hilagaynon]])<ref name=":0" />, o '''labwád''' (mula [[Kapampangan]])<ref name=":0" />, ay isang lupain na malaki at malawak.<ref name=":0">{{Cite web|website=Diksiyonaryo.ph|title=kontinente|language=fil|accessdate=Oktubre 16, 2020|url=http://diksiyonaryo.ph/search/kontinente#kontinente|url-status=live}}</ref> Pito ang karaniwang tinatanggap na bilang ng mga kontinente, madalas dahil sa kumbensiyon imbes na ayon sa isang pamantayan. Nakaayos paalpabeto, ang pitong rehiyong itong ay ang: [[Asya]], [[Aprika]], [[Antarktika|Antartika]], [[Oceania|Awstralya]] (madalas ring tinatawag na ''Awstralyasya'' o ''Osiyanya''), [[Europa]], [[Hilagang Amerika]], at [[Timog Amerika]].<ref>{{cite web|url=http://travel.nationalgeographic.com/places/continents/|title=Continents: What is a Continent?|publisher=[[National Geographic]]|archivedate=Hunyo 29, 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090629180448/http://travel.nationalgeographic.com/places/continents/|trans-title=Mga Kontinente: Ano ang isang Kontinente?|language=en|quote=Most people recognize seven continents—Asia, Africa, North America, South America, Antarctica, Europe, and Australia, from largest to smallest—although sometimes Asia and Europe are considered a single continent, Eurasia. (''Kilala ng karamihan ang pitong kontinente— Asya, Aprika, Hilagang Amerika, Timog Amerika, Antartika, Europa, at Awstralya, pinakamalaki papaliit— kahit na paminsan-minsan, tinuturing bilang iisang kontinente ang Asya at Europa, ang Eurasya.'')}}</ref> Minsan, pinagsasama ang ilang kontinente, tulad ng [[Eurasya]] (''Eurasia''), [[Apro-Eurasya]] (''Afro-Eurasia)'', at [[Kaamerikahan]] (''Americas''). 

Sa larangan ng [[heolohiya]], ang '''kontinente''' ay ang sakop na kabalatang kontinental (''continental crust'') ng mga [[Platong tektoniko|plato]] (''plates''). Madalas isinasama rin sa mga ito ang mga nabasag na bahagi (''continental fragment'') o mikrokontinenteng tulad ng [[Madagascar]] na hindi karaniwang itinuturing kontinente. May ilan ding mga kontinente na nakalubog, tulad ng kontinente ng Selandiya (Ingles: ''Zealandia''). Ang [[Daigdig]] lamang ang planetang natukoy na may kabalatang kontinental.<ref>{{Cite web|url=https://www.space.com/29967-ancient-mars-continents-curiosity-rover.html|title=Did Ancient Mars Have Continents?|last=Choi|first=Charles Q.|website=Space.com|language=en|access-date=Oktubre 7, 2020|trans-title=May mga Kontinente Ba ang Sinaunang Mars?}}</ref> 

Madalas pinapangkat ang mga isla sa karagatan sa karatig-kontinente nito upang mahati ang buong mundo sa pitong rehiyon. Sa ilalim ng sistemang ito, ginugrupo kasama ng [[Awstralya]] ang karamihan sa mga kapuluan at isla sa [[Karagatang Pasipiko]] sa isang rehiyong tinatawag na ''[[Oseaniya]]'' (''Oceania''). 

== Kahulugan at paggamit ==
Ayon sa madalas napagkakasunduan, "nauunawaan na ang kontinente ay isang malaki, tuloy-tuloy, at magkakahiwalay na masa ng kalupaan, madalas hinihiwalay ng mga malalawak na katubigan."{{sfnp|Lewis & Wigen, ''The Myth of Continents''|1997|p=21}} Di bababa sa isang pares ng mga kontinente ang konektado sa isa't isa sa lupa sa modernong sistema ng lima o higit pang kontinente. Nauwi sa isang di makatwirang pag-uuri ang pamantayan sa ano ba ang "malaki" sa hindi. Halimbawa, itinuturing na ang isla ng [[Greenland]], na may lawak na 2,166,086 kilometro kwadrado (o 836,330 milya kwadrado) ay ang pinakamalaking isla sa mundo, samantalang pinakamaliit naman na kontinente ang [[Awstralya]], na may lawak na 7,617,930 kilometro kwadrado (o 2,941,300 milya kwadrado).

May mga baybayin ang lahat ng mga pangunahing masa ng kalupaan ng Daigdig sa iisa't magkakakonektang Karagatan ng Mundo, na nahahati naman sa mga pangunahing bahagi ng katubigan depende sa kontinente at samu't saring mga pamantayang heograpikal.<ref>{{cite web|url=http://www.oceansatlas.com/unatlas/about/physicalandchemicalproperties/background/seemore1.html|title=Distribution of Land and Water on the Planet|last=|first=|date=|website=UN Oceans Atlas|publisher=|access-date=Oktubre 7, 2020|quote=|trans-title=Distribusyon ng Kalupaan at Katubigan ng Planeta|language=en|url-status=dead|archive-date=Mayo 31, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080531103749/http://www.oceansatlas.com/unatlas/about/physicalandchemicalproperties/background/seemore1.html}}</ref>

=== Sakop ===
[[Talaksan:Island nations.svg|thumb|Mapa ng mga kapuluang bansa (''island countries'') at ang kanilang mga kodigong ISO. Madalas sinasama ang mga ito sa pinakamalapit na kalupaang kontinental.]]
Ang pinakamahigpit na kahulugan ng kontinente ay ang isang magkakarugtong<ref>{{Cite OED|term=continent|edition=2|date=1989}}</ref> na kalupaan o pangunahing kalupaan (''mainland''), kung saan binubuo ng mga baybayin at hangganang panlupa (''land boundaries'') ang mga gilid nito. Sa pananaw na ito, tinutukoy ng ''kontinental na Europa'' ang pangunahing kalupaan ng Europa - di kasama rito ang mga isla ng [[Gran Britanya]], [[Irlanda (pulo)|Irlanda]], [[Malta]], at [[Islandiya]]. Sa ganon ring pananaw, tinutukoy rin ng ''kontinente ng Awstralya'' ang pangunahing kalupaan ng [[Australia|Awstralya]] - di kasama naman rito ang isla ng [[Tasmania|Tasmanya]] at [[Bagong Ginea]]. Tinutukoy naman ng ''kontinental na [[Estados Unidos]]'' ang magkakasamang 48 estado nito maliban sa [[Hawaii]] sa Karagatang Pasipiko at [[Alaska]] sa hilagang-kanluran ng Hilagang Amerika, na minsan ding sinasama sa naturang pangkat.

Sa usapan naman ng heolohiya o heograpiyang pisikal, maaaring lumagpas sa isang tuyong lupa (''dry land'') ang isang kontinente at isama ang mababaw at nakalubog na lapag ([[kalapagang kontinental]], o ''continental shelf'')<ref>"continent [2, n] 6" (1996) ''Webster's Third New International Dictionary, Unabridged''. [''Ang Ikatlong Bagong Pangmundong Diksiyonaryong Webster''] ProQuest Information and Learning. "a large segment of the earth's outer shell including a terrestrial continent and the adjacent continental shelf (''isang malaking bahagi ng balat ng mundo kasama ang isang kontinenteng panlupa at ang karatig na kalapagang kontinental'')"</ref> gayundin sa mga islang nakalitaw sa kalapagang iyon (mga islang kontinental, o ''continental islands''), sa kadahilanang kasama rin sila sa naturang kontinente.<ref>{{cite book|last=Monkhouse|first=F. J.|author2=John Small|title=A Dictionary of the Natural Environment|url=https://archive.org/details/dictionaryofnatu0000monk_o5j6|year=1978|publisher=Edward Arnold|location=London|pages=[https://archive.org/details/dictionaryofnatu0000monk_o5j6/page/67 67]–68|quote=structurally it includes shallowly submerged adjacent areas (continental shelf) and neighbouring islands (''sa usapang istraktura, kasama rito ang mga karatig na mabababaw na nakalubog na bahagi (kalapagang kontinental) at mga kalapit na isla'')|trans-title=Ang Diksiyonaryo ng Natural na Kalikasan|language=en}}</ref> Sa pananaw na ito, ang pinakagilid ng mga kalapagan ay ang tunay na pinakagilid ng isang kontinente, dahil madalas pabago-bago ang baybayin depende sa taas ng tubig.<ref name="Ollier">Ollier, Cliff D. (1996). Planet Earth [''Planetang Daigdig'']. sa Ian Douglas (pat.), ''Companion Encyclopedia of Geography: The Environment and Humankind''. [''Karamay na Ensiklopedya ng Heograpiya: Ang Kalikasan at ang Sangkatauhan''] London: Routledge, pa. 30. "Ocean waters extend onto continental [[Bato (heolohiya)|rocks]] at continental shelves, and the true edges of the continents are the steeper continental slopes. The actual shorelines are rather accidental, depending on the height of sea-level on the sloping shelves. (''Lumalagpas ang katubigan ng karagatan sa mga batong kontinental sa mga kalapagang kontinental, at ang mga totoong pinakagilid ng mga kontinente ay ang mas matatarik na dalisdis. Ang aktwal na baybayin ay pawang aksidente lamang, dumedepende sa taas ng katubigan sa mga dalisdis ng kalapagan.'')"</ref> Kung susundin ito, mapapabilang ang mga isla ng Gran Britanya at Irlanda sa Europa, samantalang magkasama ang Awstralya at Bagong Ginea sa iisang kontinente.

Bilang pambuo ng kultura, lumalagpas sa kalapagang kontinental ang saklaw ng isang kontinente at sinasama ang mga mga nabasag na bahagi nito (mikrokontinente) at isla sa karagatan. Kung susundin naman ito, mapapabilang din ang islang bansa ng Islandiya sa Europa at ang Madagascar naman sa Aprika. Kung ipipilit ang pinakatugatog ng konseptong ito, mapapabilang ang mga isla at kapuluang bansa sa platong kontinental ng Awstralya sa isang malakontinenteng (''quasi-continent'') tinatawag na Osiyanya (''Oceania''). Sa gayon, nahahati ang kalupaan ng Daigdig sa mga kontinente o malakontinente.<ref>{{harvp|Lewis & Wigen, ''The Myth of Continents''|1997|page=40|ps=: "The joining of Australia with various Pacific islands to form the quasi continent of Oceania ...  (''Ang pagsasama ng Awstralya at iba't ibang mga isla sa Pasipiko para mabuo ang malakontinente ng Osiyanya ...'')"}}</ref>

=== Hangganan ===
Di ganong kahigpit ang pamantayan para sa kung ano ang "magkakahiwalay at magkakaibang kalupaan" na maituturing na kontinente sa hindi, dahil na rin sa kasaysayan. Sa pitong kinikilalang kontinente ng karamihan, tanging ang mga kontinente lang ng Antartika at Awstralya ang mga napapaligiran ng katubigan at nakahiwalay nang buo sa iba pang mga kontinente. Karamihan sa mga ito ay di eksaktong magkakahiwalay at magkakaiba kundi ''pwede na'' ("''more or less distinct continents"'').<ref name=":1">{{Cite book|authors=Lewis & Wigen|title=The Myth of Continents|trans-title=Ang Mito ng mga Kontinente|year=1997|language=en}}</ref> Magkakonekta ang Asya at Aprika sa [[Agusan ng Suez]], samantalang konektado naman ang dalawang Amerika ng [[Dalahikan ng Panama]]. Sa dalawang nabanggit na halimbawa, hindi sila ''eksaktong'' pinaghihiwalay ng kung anuman (parehong gawang-tao, mababaw, at makitid ang mga Agusan ng Suez at [[Agusan ng Panama|Panama]], kaya hindi ito itinuturing na nagpapahiwalay). Masyadong maliit ang mga dalahikang ito kumpara sa mga gahiganteng lupain na pinagdudugtong nila.

Sa modelo ng pitong kontinente, itinuturing ang dalawang Amerika bilang mga magkakahiwalay na kontinente. Gayunpaman, maaari ring ituring silang iisa - ang kontinente ng Amerika o ang Kaamerikahan. Ang ganitong pananaw ay laganap sa [[Estados Unidos]] hanggang noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], at nananatili pa ring sikat ito sa ilang bahagi sa Asya na sumusunod sa anim na kontinenteng modelo.<ref>{{harvp|Lewis & Wigen, ''The Myth of Continents''|1997|loc=Kabanata 1|ps=: "While it might seem surprising to find North and South America still joined into a single continent in a book published in the United States in 1937, such a notion remained fairly common until World War II. [...] By the 1950s, however, virtually all American geographers had come to insist that the visually distinct landmasses of North and South America deserved separate designations." (''Bagamat maaaring nakakagulat na malaman na sinasama ang Hilaga at Timog Amerika sa iisang kontinente sa isang librong inilimbag sa Estados Unidos noong 1937, ang ganong pananaw ay karaniwan hanggang sa pagsapit ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. [...] Gayunpaman, noong dekada 1950, pinipilit na ng lahat halos ng mga heograpong Amerikano na karapat-dapat na magkahiwalay ang mga tiyak na lupain ng Hilaga at Timog Amerika.'')}}</ref> Ganito pa rin ang pananaw ng mga bansa sa [[Amerikang Latino]], [[Espanya]], [[Portugal]], [[Pransiya]], [[Italya]], [[Alemanya]], [[Gresya]], at [[Hungary|Unggaro]], kung saan itinuturo sa mga paaralan nito na may iisa lang na Amerika.

Samantala, tinatanggal kadalasan sa usapan ang pamantayan ng pagkakahiwa-hiwalay kung hahatiin ang magkarugtong na kontinente ng Eurasya sa dalawa - ang mga kontinente ng Asya at Europa. Kung pag-uusapan ang pisikal na heograpiya, itinuturing na tangway lamang ang Europa at [[Timog Asya]] ng kalupaang Eurasya. Gayunpaman, madalas itinuturing na kontinente ang Europa dahil sa kabuuang lawak ng lupang maikukumpara sa ibang kontinente: 10,180,000 kilometro kuwadrado (3,930,000 milya kuwadrado). Kalahati lang sa sukat na iyon ang kabuuang lawak ng Timog Asya, kaya madalas itong itinuturing na subkontinente. Sa modelo ng anim na kontinente, may iisang kontinente ng Eurasya lamang. Isa itong alternatibong pagtingin na ginagamit sa  larangan ng heolohiya at heograpiya. May ilang naniniwala na ang pananaw ng magkahiwalay na Europa at Asya ay isang iniwan na bakas ng [[Eurosentrismo]]: "''kung titingnan ang pagkakaiba-iba sa pisikal, kultura, at kasaysayan, maikukumpara ang Tsina at India sa kabuuan ng kalupaan ng Europa, di sa iisang bansang Europeo.'' [...]''"<ref name=":1" />'' Gayunpaman, dahil na rin sa mga kadahilanang pangkultura at pangkasaysayan, madalas na hinihiwalay ang dalawa.

Kung mahigpit ang pamantayan na ang kontinente ay isa dapat na "magkakahiwalay at magkakaiba," mabubuo ang iisang kontinente ng Apro-Eurasya mula sa pinagsamang mga kontinente ng Aprika, Asya, at Europa.<ref name="McColl2">{{cite encyclopedia|title=continents|encyclopedia=Encyclopedia of World Geography|volume=1|url=https://books.google.com/books?id=DJgnebGbAB8C&pg=PA215|editor=R.W. McColl|year=2005|publisher=Facts on File, Inc.|isbn=978-0-8160-7229-3|page=215|accessdate=Oktubre 26, 2020|quote=And since Africa and Asia are connected at the Suez Peninsula, Europe, Africa, and Asia are sometimes combined as Afro-Eurasia or Eurafrasia. (''At dahil magkakonekta ang Aprika at Asya sa Tangway ng Suez, madalas pinagsasama ang Europa, Aprika, at Asya bilang Apro-Eurasya o Euraprasya.'')|trans-title=kontinente|language=en}}</ref> Kung isasama rin ang iisang Kaamerikahan, magkakaroon lamang ng apat na kontinente: Apro-Eurasya, Antartika, Awstralya, at Kaamerikahan.

Noong mas mababa pa ang taas ng katubigan noong kasagsagan ng [[Panahon ng Yelo]] ng [[Pleistoseno]], mas marami ang nakalabas na bahagi ng kalupaan at gumagawa ng mga tulay na lupa. Noong panahong iyon, magkakakonekta at hiwalay rin sa iba ang kontinente ng Awstralya (binubuo ng Awstralya at Bagong Ginea). Magkakonekta rin ang mga kontinente ng Apro-Eurasya at Kaamerikahan sa tulong ng tulay na lupa ng Bering. Konektado rin ang iba pang mga isla noong panahon na iyon tulad ng [[Pilipinas]] at [[Gran Britanya]] sa pangunahing kalupaan ng mga kontinente. Noon din panahong iyon, may tatlo lamang na kontinenteng magkakahiwalay at magkakaiba: ang kontinente ng Apro-Eurasya-Amerika, Antartika, at Awstralya-Bagong Ginea.

== Sukat at populasyon ==
{{anchor|List}}<!-- [[List of continents]] redirects here -->
{{anchor|Area_and_population_table}}
{{For|sa mas detalyadong listahan ng mga populasyon batay sa mga rehiyon at subrehiyon ng kontinente|Talaan ng mga kontinente at subrehiyon ng kontinente batay sa populasyon}}

Ipinapakita sa talahanayan sa baba ang mga sukat na binigay ng ''[[Encyclopedia Britannica]]'' para sa bawat kontinente ayon sa pananaw ng pitong kontinente, kabilang na ang Australia kasama ang [[Melanesya]], [[Mikronesya]], at [[Polinesya]] bilang bahagi ng Oseaniya. Nakatala rin sa baba ang mga populasyon ng bawat kontinente ayon sa mga pagtatayang ginawa ng [[Dibisyon ng Estadistika ng Mga Nagkakaisang Bansa]]{{UN_Population|Year}} base sa [[Heoskema ng Mga Nagkakaisang Bansa|heoskema ng UN]], kung saan kinokonsidera ang kabuuan ng [[Rusya]] (pati [[Siberia]]) bilang bahagi ng Europa, ngunit isinasama ang mga bansang transkontinental na [[Azerbaijan]], [[Tsipre]], [[Heorhiya]],  [[Kasakistan]], at [[Turkiye]] (pati ang [[Silangang Thrace]]) bilang bahagi ng Asya.

<!-- The UN itself reports global and continental populations only to two significant figures: see e.g., https://www.un.org/en/global-issues/population. The same is done here, in view of there being no precise definition of continental boundaries which is universally accepted. -->
{{srn}}
{| {{srn table}}
|+ Mga kontinente<ref>{{cite encyclopedia |title=Asia|trans-title=Asya |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=16 Nobyembre 2020 |url=https://www.britannica.com/place/Asia |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=Africa|trans-title=Aprika |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=30 Oktubre 2020 |url=https://www.britannica.com/place/Africa |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=North America|trans-title=Hilagang Amerika |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=12 Pebrero 2021 |url=https://www.britannica.com/place/North-America |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=South America|trans-title=Timog Amerika |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=7 Pebrero 2021 |url=https://www.britannica.com/place/South-America |access-date=22 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=Antarctica |trans-title=Antartika|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=10 Marso 2021 |url=https://www.britannica.com/place/Antarctica |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=Europe |trans-title=Europa|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=26 Nobyembre 2020 |url=https://www.britannica.com/place/Europe |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=Australia |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=19 Hulyo 2021 |url=https://www.britannica.com/place/Australia |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |title=Oceania|trans-title=Oseaniya |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |date=30 Enero 2020 |url=https://www.britannica.com/place/Oceania-region-Pacific-Ocean |access-date=26 Oktubre 2022}}</ref> at pagtataya sa populasyon{{nobold|{{UN population|ref}}}}
|- {{srn header}}
! scope="col" rowspan=2 | Kontinente o rehiyon
! scope="col" colspan=3 | Sukat
! scope="col" colspan=2 | Populasyon
|- {{srn header}}
! scope="col" | {{nobold|km{{sup|2}}}}
! scope="col" | {{nobold|mi kuw}}
! scope="col" | {{nobold|% ng kalupaan}}
! scope="col" | {{nobold|Pagtataya {{UN_Population|Year}}}}
! scope="col" | {{nobold|% ng kabuuan}}
|-
! scope=row | [[Asya]]
| {{convert|44614000|sqkm|disp=table}}
| 29.8%
| data-sort-value="{{UN Population|Asia}}" | {{#expr:{{formatnum:{{UN_Population|Asia}}|R}}/1e9 round 1}} bilyon
| 60% 
|-
! scope=row | [[Aprika]]
| {{convert|30365000|sqkm|disp=table}}
| 20.3%
| data-sort-value="{{UN Population|Africa}}" | {{#expr:{{formatnum:{{UN_Population|Africa}}|R}}/1e9 round 1}} bilyon
| 17%
|-
! scope=row | [[Hilagang Amerika]]
| {{convert|24230000|sqkm|disp=table}}
| 16.2%
| data-sort-value="{{#expr:{{formatnum:{{UN Population|Caribbean}}|R}}+{{formatnum:{{UN Population|Central America}}|R}}+{{formatnum:{{UN Population|Northern America}}|R}}}}" | {{#expr:{{formatnum:({{UN_Population|Caribbean}}|R}} + {{formatnum:{{UN_Population|Central America}}|R}} + {{formatnum:{{UN_Population|Northern America}}|R}})/1e6 round -1}} milyon
| 7.6%
|-
! scope=row | [[Timog Amerika]]
| {{convert|17814000|sqkm|disp=table}}
| 11.9%
| data-sort-value="{{UN Population|South America}}" | {{#expr:{{formatnum:{{UN_Population|South America}}|R}}/1e6 round -1}} milyon
| 5.6%
|-
! scope=row | [[Antartika]]
| {{convert|14200000|sqkm|disp=table}}
| 9.5%
| data-sort-value="0" | 0
| 0%
|-
! scope=row | [[Europa]]
| {{convert|10000000|sqkm|disp=table}}
| 6.7%
| data-sort-value="{{UN Population|Europe}}" | {{#expr:{{formatnum:{{UN_Population|Europe}}|R}}/1e6 round -1}} milyon
| 9.8%
|-
! scope=row | [[Oseaniya]]
| {{convert|8510900|sqkm|disp=table}}
| 5.7%
| data-sort-value="{{UN Population|Australia}}" | {{#expr:{{formatnum:{{UN_Population|Oceania}}|R}}/1e6 round 0}} milyon
| 0.54%
|}

==Mga sanggunian==
<references responsive="" />

{{Earth}}

[[Kategorya:Mga kontinente|*]]