Tingnan ang wikitext ng Mamalya

{{Automatic taxobox
| name = Mga Mamalya
| fossil_range = {{Fossil range|167|0|225&ndash;0 Ma (Kemp) o 167&ndash;0 Ma (Rowe)| earliest=225|PS= Tignan  [[Mammal#variations|ang pagtatalakay ng mga petsa]] sa teksto}}
| image = Mammal Diversity 2011.png
| image_caption = Halimbawa ng mga iba't-ibang orden ng mamalya, i-klik ang larawan at i-iskrol pababa para sa mga indibidwal na paglalarawan 
| image_width=275px
| display_parents = 6
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Mga Pangalawang-pangkat
| subdivision = *Orden [[Monotreme|Monotremata]]
*Klado [[Theriiformes]]
**Orden †[[Eutriconodonta]]
**Orden †[[Multituberculata]]
**Pangalawang-klase [[Theria]]
***Ibabang-klase [[Marsupialia]]
***Ibabang-klase [[Placentalia]]
}}
[[Talaksan:Humpback Whale fg1.jpg|thumb|Balyenang Kuba.]]
[[Talaksan:Dolphins 300.jpg|thumb|[[Lumba-lumba]] o Dolpin.]]

Ang mga '''mamalya''' ay ang mga kasapi ng klaseng '''Mammalia'''. Ito ay mga [[bertebrado]] na inilalarawan ng pagkakaroon ng [[Gatas|glandulang pangsuso]] na nagpapahintulot sa paglikha ng [[gatas]] para sa mga [[kababaihan]] upang magkaroon ng pagkain ang supling, ang pagkakaroon ng  tatlong mga [[osikulo|gitnang mga buto ng tainga]],  ang pagkakaroon ng [[buhok]] o [[balahibo]] at pagkakaroon ng mga endotermikong katawan (''mainit na dugo''). Pinapangasiwaan ng [[neokorteks]] ng [[utak]] ang mga endotermikong katawan nito (mainit na dugo) at [[sistemang sirkulatoryo]] na nagpapakita ng mga [[eythrocyte|pulang dugong selula]] na walang mga [[nukleyus ng selula]] at isang [[apatang-kamarang puso]]. 

Ang mga mamalya ay kinabibilangan ng pinakamalaking hayop sa planeta, ang mga [[rorkuwal]] at iba pang malaking balyena, gayundin ang ilang mga matatalino, tulad ng mga [[elepante]], ilang [[primata]], [[mga tao]], at ilang mga [[setaseo]]. Ang batayang uri ng katawan ay isang apatang-paang lupang-sinilang na hayop, ngunit ang ilang mamalya ay nakaangkop para sa buhay sa dagat, sa himpapawid, sa mga puno, o sa pamamagitan ng dalawang mga paa. Ang karamihan ng mga mamalya ay nag-aangkin rin ng mga [[Pawis|glandula ng pawis]] at dinalubhasang mga [[ngipin]]. Ang pinakamalaking pangkat ng mga mamalya na [[Eutheria|mga may inunan]] ay may isang [[inunan]] na nagpapakain sa mga anak nito sa [[pagbubuntis]].  Ang mga mamalya ay may sukat mula 30–40 milimetro(1- to 1.5-pulgada) gaya ng [[paniking bubuyog]] hanggang sa 33 metrong(108 talampakan) [[balyenang bughaw]].

Ang salitang "mammal" ay moderno, galing sa [[siyentipikong pangalan]] na ''''Mammalia'' na nilikhang-salita ni [[Carl Linnaeus]] noong 175, na hinango mula sa Latin na ''mamma'' ("utong, suso"). Ang lahat ng mga babaeng mamalya ay nagpapasuso ng kanilang mga supling ng [[gatas]] na inilalabas sa [[Gatas|glandulang pangsuso]]. Ayon sa ''[[Mammal Species of the World]] (Filipino, 'Mamalya Espesye/Uri ng Mundo')'', ang 5,702 espesye o uri ng Mamalya ay napag-alaman noong 2005. Ang mga ito ay ipinangkat sa 1,229 mga sari o henero, 153 mga pamilya, at 29 mga orden.<ref name=MSW3intro>{{MSW3|heading=Preface and introductory material|page=xxvi}}</ref>  Sa 2008 kinumpleto ng [[International Union for Conservation of Nature|IUCN]] ang isang limang taong, 17,000 siyentipikong Pandaigdigang Pagtatasa ng Mamalya para sa [[Pulang Talaan ng IUCN]] na bumilang ng mga 5,488 espesyse o uri sa wakas ng panahong iyon.<ref>{{cite web | title=Initiatives |  work=The IUCN Red List of Threatened Species | date=April, 2010 | publisher=IUCN | url=http://www.iucnredlist.org/initiatives}}</ref>

Sa ilang mga pag-uuri, ang mga mamalya ay nahahati sa dalawang mga pangalawang-klase(hindi kabilang ang mga [[fossil]]): ang [[Protheria]], iyan ay, ang ordeng [[Monotremata]]; at ang [[Theria]], o ang mga ibabang-klaseng [[Metatheria]] at [[Eutheria]]. Ang mga [[marsupiyal]] ay bumubuo  ng [[putong na pangkat]] ng Metatheria, at kinabibilangan ng lahat ng mga nabubuhay na metatheriano gayundin ang mga ilang nalipol; ang mga may inunanay ang putong na pangkat ng Eutheria.

Maliban sa limang espesye o uri ng mga [[monotreme]] (mga nangingitlog na mamalya), ang lahat ng mga nabubuhay na mamalya ay nanganganak ng buhay na supling. Ang karamihan ng mga mamalya kabilang ang anim na pinakamayaman sa espesye o uring mga ordern ay kabilang sa pangkat na may inunan. Ang tatlong pinakamalalaking orden sa pagkakasunod-sunod na pababa ang [[Rodentia]] (mga [[maliit na daga]], [[daga]], mga [[porkyupayn]], mga [[babera]], mga [[kapibara]] at mga ngumunguyang mga mamalya), [[Chiroptera]] (mga [[paniki]]) at ang [[Soricomorpha]] (mga [[musaranya]], mga [[mowl (hayop)|mowl]] at mga [[solenodon]]). Ang tatlong pinakamalalaking mga orden na depende sa pag-uuring ginagamit ang mga [[primado]] na kinabibilangan ng mga [[tao]], ang [[Cetartiodactyla]] (na kinabibilangan ng mga [[ungguladong may paang patas]] at mga [[balyena]]), at ang [[Carnivora]](mga [[pusa]], mga [[aso]], mga [[musang]], mga [[oso]], mga [[piniped|karnerong-dagat]] at mga kamag-anak nito).<ref name=MSW3intro/> Bagaman ng pag-uuri ng mga mamalya sa antas na pamilya ay kaugnay na matatag, ang mga iba-ibang pagtrato sa mas mataas na mga antas na pangalawang-klase, ibabang-klase at orden ay lumilitaw sa mga panitikang magkakasabay lalo na para sa mga marsupiyal. Ang karamihan ng mga kamakailang pagbabago ay sumasalamin sa mga resulta ng [[pagsusuri na kladistiko]] at [[henetikang molekular]]. Ang mga resulta mula sa henetikang molekular ay halimbawa sa pagtumungo sa pagggamit ng mga bagong pangkat gaya ng [[Afrotheria]] at ang paglisan sa mga tradisyonal na pangkat gaya ng [[Insectivora]]. Ang mga sinaunang ninuno ng mga mamalya na [[sinapsido]] ang mga [[Sphenacodontia|sphenacodont]] na [[pelikosauro]] na isang pangkat na kinabibilangan din ng [[Dimetrodon]]. Sa wakas ng panahong [[Carboniferous]], ang pangkat na ito ay nag-[[ebolusyong naiiba|naiiba]] mula sa hanay ng [[sauropsida]] na tumungo sa mga kasalukuyang nabubuhay na mga [[reptilya]] at [[ibon]]. Ito ay pinangunahan ng maraming mga sari-saring pangkat na mga hindi mamalyang sinapsido(na minsang tinutukoy na mga tulad ng mamalyang reptilya) at ang mga unang mamalya ay unang lumitaw sa Kapanahunana ng Simulang [[Mesosoiko]]. Ang mga modernong orden ng mamalya ay lumitaw sa mga panahong [[Paleoheno]] at [[Neoheno]] ng Kapanahunang [[Senosoiko]].  
==Ebolusyon==
Ang [[kladograma]]<ref>{{cite journal |last1=Rougier |first1=G. W. |last2=Wible |first2=J. R. |last3=Hopson |first3=J. A. |year=1996 |title=Basicranial Anatomy of ''Priacodon fruitaensis'' (Triconodontidae, Mammalia) from the Late Jurassic of Colorado, and a Reappraisal of Mammaliaform Interrelationships |journal=American Museum Novitates |issue=3183 |publisher=American Museum of Natural History |issn=0003-0082 |url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/handle/2246/3639/N3183.pdf?sequence=1 |access-date=2012-10-07 |archive-date=2013-06-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130622220347/http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/handle/2246/3639/N3183.pdf?sequence=1 |url-status=dead }}</ref> na nagsasaaalang-alang sa Klaseng Mammalia na pangkat korona. 
<center>
{{clade
  |1={{clade
       |1=[[Tritylodontidae]]
       |2={{clade
            |1=''[[Adelobasileus]]''
            |2={{clade
                 |1=''[[Sinoconodon]]''
                 |label2=[[Mammaliaformes]]
                 |2={{clade
                      |1={{clade
                           |label1=Morganucodontidae&nbsp;&nbsp;
                           |1=''[[Morganucodon]]''
                         }} 
                      |2={{clade
                           |label1=[[Docodonta]]&nbsp;&nbsp;
                           |1=''Haldanon''
                           |label2='''Mammalia''' 
                           |2={{clade
                                |label1=[[Monotremata]]
                                |1={{clade
                                     |1=''[[Platypus|Ornithorhychus]]'' (Platipus)
                                     |2=[[Tachyglossidae]] (Ekidna)
                                   }}
                                |label2=[[Theriiformes]]
                                |2={{clade
           |1=Triconodonts, Multituberculates,<br>Mga Marsupiyal, at Mga may Inunan       
                                   }}
                               }}
                         }}   
                    }}        
               }}             
          }}                  
     }}                       
}}

</center>
<br>Ang [[Synapsida]] na isang pangkat ng mga hayop na Sinapsido na naglalaman ng mga mamalya at mga nalipol na kamag-anak nito ay nagmula sa panahong [[Pennsylvanian]] nang ang mga ito ay humiwalay mula sa lipi (lineage) na  Sauropsida na kinabibilangan ng mga hayop na Sauropsido na  tumungo sa mga kasalukuyang [[reptilya]] at [[ibon]]. Ang mga mamalyang putong na korona ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa mas naunang mga [[mammaliaform]] o anyong mamalya sa panahong Simulang [[Jurassic]]. 
===Ebolusyon mula sa mga amniota in sa  Kapanahunang Paleosoiko===
[[Image:Skull synapsida 1.png|thumb|230 px|Ang orihinal na istraktura ng bungo ng synapsida ay naglalaman ng isang [[temporal fenestrae]] sa likod ng [[butas ng mata]] sa isang katamntamang mababang posisyon sa bungo(mababang kanan). Ito ay maaaring nakatulong sa mga masel ng panga na maaaring nagpataas ng lakas ng pagkagat ng mga ito.]]
Ang unang mga buong pang-lupaing [[bertebrado]] ang mga [[amniota]]. Tulad ng mga hinalinhan nitong [[ampibyano]], ang mga ito ay may mga [[baga]] at biyas(hita). Gayunpaman ang mga itlog ng [[amniota]] ay may panloob na mga membrano na pumapayag sa umuunlad na embriyo na huminga ngunit nagpapanitili ng tubig sa loob. Kaya ang mga amniota ang mangitlog sa tuyong lupain, samantalang ang mga ampibyano ay pangkalahatang nangangailangan na mangitlog sa tubig. Ang mga unang amniota ay maliwanag na lumitaw sa [[Pennsylvanian|Pennsylvaniano]] (Huling [[Carboniferous]]). Ang mga ito ay nag-ebolb mula sa higit na naunang mga ampibyano na [[Reptiliomorpha|reptiliomorph]] o anyong reptilya<ref name="AhlbergMilner1994OriginOfTetrapods">{{cite journal
| author=Ahlberg, P. E. and Milner, A. R. | month=April | year=1994
| title=The Origin and Early Diversification of Tetrapods | journal= Nature | volume=368 | pages=507–514
| doi=10.1038/368507a0
| url=http://www.nature.com/nature/journal/v368/n6471/abs/368507a0.html | accessdate=2008-09-06 | issue=6471
|bibcode = 1994Natur.368..507A }}</ref>  na nabuhay sa lupain na tinitirhan na ng mga insekto at ibang mga imbertebrado at ng mga pako, lumot na moss at iba pang mga halaman. Sa loob ng ilang mga milyong taon, ang dalawang mga mahahalagang lipi ng amniota ay naghiwalay: ang mga [[sinapsido]] na kinabibilangan ng mga mamalya at ang mga [[sauropsido]] na kinabibilangan ng mga [[pagong]], mga [[butiki]], mga [[ahas]], mga [[crocodiliano]], mga [[dinosauro]] at mga [[ibon]].<ref>{{cite web | url = http://palaeos.com/Vertebrates/Units/190Reptilomorpha/190.400.html | title = Amniota – Palaeos | access-date = 2012-10-07 | archive-date = 2010-12-20 | archive-url = https://web.archive.org/web/20101220194106/http://palaeos.com/Vertebrates/Units/190Reptilomorpha/190.400.html | url-status = bot: unknown }}</ref> Ang mga sinapsido ay may isang butas ([[temporal fenestra]] o pilipisang bintana) na mababa sa bawat panig ng bungo. Ang isang pangkat sinapsido na mga [[pelikosauro]] ay kinabibilangan ng pinakamalalaki at mababangis na mga hayop ng panahong Simulang [[Permian]].<ref>{{cite web | url=http://palaeos.com/Vertebrates/Units/390Synapsida/390.000.html | title=Synapsida overview – Palaeos | access-date=2012-10-07 | archive-date=2010-12-20 | archive-url=https://web.archive.org/web/20101220193822/http://palaeos.com/Vertebrates/Units/390Synapsida/390.000.html | url-status=bot: unknown }}</ref> Ang mga [[therapsida]] ay nag-ebolb mula sa mga [[pelikosauro]] sa panahong Gitnang [[Permian]] mga 265 milyong taon ang nakalilipas at pumalit sa mga ito bilang mga nanaig na bertebradong pang-lupain.<ref name=Kemp2006>{{cite journal |last1=Kemp |first1=T. S. |year=2006 |title=The origin and early radiation of the therapsid mammal-like reptiles: a palaeobiological hypothesis |journal=Journal of Evolutionary Biology |volume=19 |issue=4 |pages=1231–47 |doi=10.1111/j.1420-9101.2005.01076.x |url=http://users.ox.ac.uk/~tskemp/pdfs/jeb2006.pdf |pmid=16780524 |access-date=2012-10-07 |archive-date=2021-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210308061139/http://users.ox.ac.uk/~tskemp/pdfs/jeb2006.pdf |url-status=dead }}</ref> Ang mga ito ay iba sa mga pelikosauro sa ilang mga katangian ng bungo at mga panga kabilang ang mas malaking  [[temporal fenestrae]] at mga [[Ngiping pamputol|incisor]] na magkatumbas sa sukat.<ref>{{cite web | url=http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/400Therapsida/100.html | title=Therapsida – Palaeos | access-date=2012-10-07 | archive-date=2007-04-15 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070415120055/http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/400Therapsida/100.html | url-status=dead }}</ref> Ang liping therapsida na tumungo sa mga mamalya ay dumaan sa ilang mga yugto na nagsimula sa mga hayop na labis na katulad ng mga ninuno nitong pelikosauro at nagwakas sa mga [[probainognathia]]n [[cynodont]] na ang ilan ay madaling mapagkakamalang mga mamalya. Ang mga yugtong ito ay inilalarawan ng: 
*dahan dahang pag-unlad ng ikalawang mabutong matigas na ngala ngala.<ref name="Kermack1984">{{cite book | last=Kermack | last2=Kermack | title=The evolution of mammalian characters | publisher=Croom Helm | year=1984 | isbn=079915349 |first =D.M.|first2= K.A.}}</ref>
*Ang pag-unlad ay nangyari tungo sa isang nakatayong postura ng hita na nagpataas ng stamina ng hayop sa pamamagitan ng paghadlang sa [[hangganan ni Carrier]]. Gayunpaman, ang prosesong ito ay mabagal at paiba iba. Halimbawa, ang lahat ng mga herbiborosong hindi mammaliaform na mga [[therapsida]] ay nagpakita ng mga napanatiling mga nakabukakang mga hita. Ang ilang mga kalaunang anyo ay maaaring may kalahating nakatayong mga likurang hita. Ang mga karniborosong mga therapsida ng panahong [[Permian]] ay may nakabukakang mga harapang hita at ang ilan nito sa Huling Permian ay mayroon ding kalahating nakabukakang likurang hita. Ang katunayan, ang mga modernong [[monotreme]] ay mayroon pa ring mga kalahating nakabukakang mga hita. 
*Ang [[dentaryo]] ay dahan dahang naging pangunahing buto ng mababang panga at sa panahong [[Triyasiko]] ay umunlad sa isang buong panga ng mamalya(na ang binubuo lamang ng dentraryo) at gitnang tenga(na gawa sa mga buto na nakaraang ginagamit upang buuin ang mga panga ng mga [[reptilya]]. 
*May ilang ebidensiya ng buhok sa mga [[therapsida]] ng panahong [[Triyasiko]] ngunit wala para sa mga therapsida ng panahong [[Permian]].
*Ang ilang mga therapsia ng panahong Triassic ay nagpakita rin ng mga tanda ng [[laktasyon]](paglalabas ng gatas). 
Ang mga hindi mamalyang mga [[Sinapsido|sinapsidong]] ito ay minsang tinatawag na mga "tulad ng mamalyang mga reptilya"<ref name=Kemp2006/><ref name=Bennett1986>Bennett, A. F. and Ruben, J. A. (1986) "The metabolic and thermoregulatory status of therapsids"; pp. 207–218 in N. Hotton III, P. D. MacLean, J. J. Roth and E. C. Roth (eds), "The ecology and biology of mammal-like reptiles", Smithsonian Institution Press, Washington.</ref><ref>{{cite journal | last=Estes | first=R. | title=Cranial anatomy of the cynodont reptile ''Thrinaxodon liorhinus'' | url=https://archive.org/details/biostor-824 | journal=Bulletin of the Museum of Comparative Zoology | pages=165–180 |year=1961|issue=1253 }}
</ref>.

===Paglitaw ng mga mamalya===
Ang [[pangyayaring ekstinksiyon na Permian-Triasiko]] na isang tumagal na pangyayari sanhi ng pagtitipon ng ilang mga pulsong ekstinksiyon ay nagwakas sa pananaig ng mga karnibora sa mga therapsida. Sa panahong Simulang Triasiko, ang lahat ng mga midyum hanggang malalaking niche ng mga karniborang pang-lupain ay pinalitan ng mga [[arkosauro]] na sa loob ng lumawig na panahon(35 milyong taon) ay kinabilangan ng mga [[Crocodylomorpha|crocodylomorph]], mga [[pterosaur]] at mga [[dinosauro]]. Sa panahong [[Jurassic]], ang mga dinosauro ay nanaig din sa malalaking niche ng mga herbiborang pang-luapin.  Ang mga unang mamalya(sa kahulugang ibinigay sa termino nina Kielan-Jawarowska ''et al.'')<ref name=KCL>{{cite book |first1=Zofia |last1=Kielan-Jaworowska |first2=Richard L. |last2=Cifelli |first3=Zhe-Xi |last3=Luo |chapter=Introduction |title=Mammals from the Age of Dinosaurs |url=https://archive.org/details/mammalsfromageof0000kiel |location=New York |publisher=Columbia University Press |year=2004 |pages=[https://archive.org/details/mammalsfromageof0000kiel/page/1 1]–18 |isbn=0-231-11918-6}}</ref> ay unang lumitaw sa Huling [[Triasiko]] mga 210 milyong taon ang nakalilipas na 60 milyong taon pagktapos ng paglitaw ng mga unang [[therapsida]]. Pinalaganap ng mga ito ang mga pang-gabing niche na insektibora nito mula sa gitnang Jurassic at patuloy nito. Halimbawa, ang ''[[Castorocauda]]'' ay nagkaroon ng mga pag-aangkop para sa paglangyo, paghuhukay at paghuli ng isda.<ref>{{cite web | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2006/02/0223_060223_beaver.html | title=Jurassic "Beaver" Found; Rewrites History of Mammals}}</ref> Ang karamihan ng mga espesye ng mamalya na umnira sa era na [[Mesosoiko]] ay [[multituberculata]], mga [[Triconodonta|triconodont]] at mga spalacotheriid.<ref>{{cite journal |last1=Luo |first1=Zhe-Xi |year=2007 |title=Transformation and diversification in early mammal evolution |journal=Nature |volume=450 |pages=1011–19 |url=http://carnegiemnh.net/assets/science/vp/Luo%202007%20%28Mesozoic%20mammal%20review%29%5B1%5D.pdf |doi=10.1038/nature06277 |pmid=18075580 |bibcode=2007Natur.450.1011L |access-date=2012-10-07 |archive-date=2012-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121124020009/http://carnegiemnh.net/assets/science/vp/Luo%202007%20%28Mesozoic%20mammal%20review%29%5B1%5D.pdf |url-status=dead }}</ref> Ang pinakaunang mga alam na [[monotreme]] ang ''[[Teinolophos]]'' na nabuhay mga 123 milyong taon ang nakalilipas sa [[Australia]]. Ang mga monotreme ay may ilang mga katangian na maaaring namana mula sa mga orihinal na [[amniota]]:
*Ang mga ito ay may bukasan upang umihi, dumumi at magparami(ang "monotreme" ay nangangahulugang "isang butas") gaya ng mga [[butiki]] at [[ibon]]
*Ang mga ito ay nangingitlog na makatad at hindi kalsipado tulad ng sa mga butiki, pagong at mga buwaya. 
Hindi tulad ng ibang mga mamalya, ang mga babaeng monotreme ay walang mga [[utong]] at nagpapakin ng mga batang supling nito sa pamamagitan ng pagpapawis ng mga gatas mula sa mga patse sa mga tiyan nito. Ang pinakaunang alam na [[metatheriano]] ang ''[[Sinodelphys]]'' na natagpuan sa 125 milyong taon na eskisto o pisara ng panahong Simulang [[Kretaseyoso]] sa probinsiyang Liaoning ng hilagang-silanganing Tsina. Ang fossil ay halos kumpleto at kinaibilangan ng mga kumpol ng balahibo at mga bakas ng mga malalambot na tisyu.<ref>{{cite web | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/12/1215_031215_oldestmarsupial.html | title=Oldest Marsupial Fossil Found in China | date=December 15, 2003 | publisher=National Geographic News}}</ref> Ang pinakamatandang alam na fossil ng [[Eutheria]]("mga tunay na hayop") ang maliit na tulad ng [[shrew]] na ''[[Juramaia| Juramaia sinensis]]'', o "Inang [[Jurassic]] mula sa Tsina" na pinetsahan ng 160 milyong taon ang nakalilipas sa panahong Itaas na [[Jurassic]].<ref name=Juramaia>{{cite journal |last1=Luo |first1=Zhe-Xi |last2=Yuan |first2=Chong-Xi |last3=Meng |first3=Qing-Jin |last4=Ji |first4=Qiang |year=2011 |title=A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals |journal=Nature |volume=476 |issue=7361 |pages=442–445 |doi=10.1038/nature10291 |url=http://www.dtabacaru.com/secret.pdf |bibcode=2011Natur.476..442L |access-date=2012-10-07 |archive-date=2012-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120510104822/http://www.dtabacaru.com/secret.pdf |url-status=dead }}</ref> Ayon sa mananaliksik ng fossil na ito, ito ay maaaring isang placental na mamalaya at ang petsa nito ay umaayon sa mga analis na [[genome|henomiko]] na naglalagay sa paghihiwalay ng dalawang pangkat ng mamalya na placental at marsupial sa mga 160 milyong taon ang nakalilipas.<ref>http://www.livescience.com/15734-oldest-placental-mammal.html</ref><ref>http://www.nytimes.com/2011/08/30/science/30obmammal.html</ref><ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/news/110901_earlymammals</ref> Ang isang kalaunang eutherian na ''[[Eomaia]]'' na pinetsahan ng 125 milyong taon ang nakaliipas sa Mababang [[Kretaseyoso]] ay nag-aangkin ng ilang mga katangian na karaniwan sa mga [[Marsupialia|marsupiyal]] ngunit hindi mga [[placental]]. Ito ay ebidensiya na ang mga katangiang ito ay umiiral sa huling karaniwang ninuno ng dalawang pangkat ngunit kalaunang naglaho sa liping placental.<ref>{{cite web | url=http://www.evolutionpages.com/Eomaia%20scansoria.htm | title=Eomaia scansoria: discovery of oldest known placental mammal}}</ref> Sa partikular:

*Ang mga [[butong epipubiko]] ay lumalawig pasulong mula sa pelvis. Ang mga ito ay hindi matatagpuan sa anumang modernong placental ngunit matatagpuan sa mga [[Marsupialia|marsupiyal]], mga [[monotreme]] at mga hindi therian na mamalya tulad ng mga multituberculata gayundin sa  ''[[Ukhaatherium]]'' na isang hayop na lumnitaw sa Itaas na Kretaseyoso sa orden na eutherian na [[Asioryctitheria]].<ref>{{cite journal |author= M. J. Novacek, G. W. Rougier, J. R. Wible, M. C. McKenna, D. Dashzeveg, and I. Horovitz|year=1997 |title=Epipubic bones in eutherian mammals fromthe Late Cretaceous of Mongolia |journal=Nature |volume=389 |pages=483–486 |bibcode = 1997Natur.389..483N |doi = 10.1038/39020 }}</ref> Ang mga ito ay maliwanag na katangiang pang-ninuno ng kalaunang naglaho sa liping placental. Ang mga butong epipubikong ito ay tila gumagana sa pamamagitan ng pagpapatigas ng mga masel sa mga hayop na ito sa lokomosyon nito na nagbabawas ng halaga ng espayo na itinatanghal na kailangan ng mga placental upang ilaman ang mga [[fetus]] nito sa mga yugtong [[hestasyon]]. 
*Ang isang makitid na labasang pelvis ay nagpapakita na ang bata nito ay napakaliit sa kapanganakan at kaya ay ang pagbubuntis ay maikli gaya ng sa mga modernong marsupial. Ito ay nagmumungkahi na ang placenta ay isang kalaunang pag-unlad.

===Pananaig sa Kapanahunang Senosoiko===
Ang mga mamalya ay nanaig sa medyum hanggang malaking sukat na mga nitsong ekolohikal sa panahong Senosoiko pagkatapos na ang [[pangyayaring pagkalipol na Kretaseyoso-Paleoheno]] ay nag-ubos ng puwang na ekolohikal na minsang pinuno ng mga [[reptilya]].<ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates">{{cite journal | url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/6/4/544.full.pdf+html | author=Sahney, S.,  Benton, M.J. and Ferry, P.A. | year=2010 | title=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land | journal=Biology Letters | doi=10.1098/rsbl.2009.1024 | volume = 6 | pages = 544–547 |format=PDF | issue=4 | pmid=20106856 | pmc=2936204}}</ref> Pagkatapos nito ay mabilis na sumari-sari ang mga mamalya. Ang parehong mga ibon at mamalya ay nagpakita ng isang pagpaparami na pagtaas sa pagkasari-sari.<ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates"/> Halimbawa, ang pinaka-unang mga alam na paniki ay may petsang mula mga 50 milyong taon ang nakalilipas na mga 15 milyong taon lamang pagktapos ng pagkakalipol ng mga [[dinosauro]].<ref>{{Cite web|url=http://www.newscientist.com/news/news.jsp?id=ns99996647 |title=Rogue finger gene got bats airborne |publisher=Newscientist.com |date= |accessdate=2009-03-08}}</ref>

==Mga sanggunian==
{{reflist}}

[[Kategorya:Mamalya|*]]
[[Kategorya:Vertebrata]]