Tingnan ang wikitext ng Mga wikang Uraliko

{{Infobox language family|name=Uraliko|child5=''[[Wikang Mari|Mari]]''|region=[[Gitnang Europa|Gitnang]], [[Silangang Europa|Silangang]], at [[Hilagang Europa]], [[Hilagang Asya]]|familycolor=Uralic|family=Isa sa mga pangunahing [[pamilya ng wika]] sa mundo|protoname=[[Proto-Uralic language|Proto-Uraliko]]|child1=[[Finnic languages|Pines]]|child2=''[[Wikang Unggaro|Unggaro]]''|child3=''[[Wikang Khanty|Khanty]]''|child4=''[[Wikang Mansi|Mansi]]''|child6=[[Mordvinic languages|Mordibiniko]]|child7=[[Mga wikang Permiko|Permiko]]|child8=[[Mga wikang Sami|Sami]]|child9=[[Mga wikang Samoyedo|Samoyedo]]|iso5=urj|glotto=ural1272|glottorefname=Uralic|map=Linguistic map of the Uralic languages (en).png|mapcaption=Herograpikal na distribusyon ng mga wikang Uraliko|ancestor=|glottoname=|notes=}}
[[Talaksan:Uralic_languages_(_ALL_LANGUAGES_).png|alt=|thumb|271x271px|Mga wikang Uraliko (pinagdedebatihan ang Meänkieli, Kven at Ludiko)]]
Ang mga '''wikang Uraliko''' ay isang [[pamilya ng wika]] na may 38<ref>{{cite web|url=https://www.ethnologue.com/subgroups/uralic|title=Uralic|last1=Simons|first1=Gary F.|last2=Fenning|first2=Charles F.|work=Ethnologue|publisher=SIL International|accessdate=Pebrero 14, 2018|language=en|trans-title=Uraliko}}</ref> [[wika]] na sinasalita ng halos 25{{nbsp}}milyong katao, nakararami sa Hilagang [[Eurasya]]. Ang mga wikang Uraliko na may pinakamaraming katutubong nagsasalita ay [[Wikang Unggaro|Unggaro]], [[Wikang Finlandes|Pinlandes]] at [[Wikang Estonyo|Estonyo]], habang kabilang sa mga iba pang makabuluhang wika ang [[Wikang Erzya|Erzya]], [[Wikang Moksha|Moksha]], [[Wikang Mari|Mari]], [[Wikang Udmurt|Udmurt]], [[Wikang Sami|Sami]] at [[Wikang Komi|Komi]], na sinasalita sa mga hilagang rehiyon ng [[Scandinavia|Eskandinabiya]] at [[Pederasyon ng Rusya]].

Nanggagaling ang pangalang "Uraliko" mula sa orihinal na lupang tinubuan ng pamilya (''[[Urheimat]]'') na [[Proto-Uralic homeland hypotheses|karaniwang hinihipotisang]] nasa may [[Bulubundukin ng Ural]].

Paminsan-minsan, ginagamit ang [[Finno-Ugric languages|Pino-Ugriko]] bilang singkahulugan ng Uraliko, ngunit malaganap na nauunawaan na hindi isinasama ang mga wikang [[Samoyedic languages|Samoyedo]] sa Pino-Ugriko.<ref>{{cite book|title=Mood in the Languages of Europe|last=Tommola|first=Hannu|authorlink=|year=2010|publisher=John Benjamins Publishing Company|location=|isbn=978-90-272-0587-2|page=155|chapter=Finnish among the Finno-Ugrian languages|chapter-url=https://books.google.com/books?id=o3L8oKcbZtoC&pg=PA511&dq|quote=Finnish among the Finno-Ugrian languages|language=en|trans-title=Panagano sa mga Wika ng Europa|trans-chapter=Pinlandes sa mga wikang Pino-Ugriko}}</ref> Maaaring tratuhin ang dalawang salita bilang magkasingkahulugan ng mga iskolar kung hindi nila tinatanggap ang tradisyonal na pagkaunawa na naghiwalay muna ang Samoyedo mula pamilyang Uraliko. 

==Kasaysayan==
===Lupang tinubuan===
Kabilang sa mga iminungkahing lupang tinubuan ng [[Proto-Uralic language|wikang Proto-Uraliko]] ang:

* Sa kapaligiran ng [[Ilog Volga]], kanluran ng mga Ural, malapit sa Urheimat ng mga [[Mga wikang Indo-Europeo|wikang Indo-Europeo]], o sa may silangan at timog-silangan ng mga Ural. Ayon kay [[Gyula László]], isang mananalaysay, nagmula ito sa kagubatan sa gitna ng [[Oka River|Ilog Oka]] at gitnang [[Polonya]]. Ayon naman kina E.&nbsp;N. Setälä at M.&nbsp;Zsirai, ito ay nasa gitna ng [[Ilog Volga]] at [[Kama River|Ilog Kama]]. Ayon kay E.&nbsp;Itkonen, umabot hanggang sa [[Dagat Baltiko]] ang lugar ng mga ninuno. Nakikilala ni Jaakko Häkkinen ang Proto-Uraliko sa pamamagitan ng Eneolitikong kultura ng Garino-Bor (Turbin) noong 3,000-2,500 YBP sa may Basin ng Mababang Kama.<ref>{{Cite web|url=http://anthropogenesis.kinshipstudies.org/blog/2012/10/01/on-the-homeland-of-the-uralic-language-family/|title=On the Homeland of the Uralic Language Family|last=Dziebel|first=German|language=en-US|access-date=2019-03-21|trans-title=Tungkol sa Lupang Tinubuan ng Pamilya ng Wikang Uraliko}}</ref>
* Iminumungkahi ni P.&nbsp; Hajdu na ang lupang tinubuan ay nasa may kanlurang at hilagang-kanlurang [[Siberia]].<ref>''The Cambridge History of Early Inner Asia'', p. 231.</ref>
* Iminumungkahi ni [[Juha Janhunen]] na ang lupang tinubuan sa gitna ng mga lagusan ng [[Ob river|Ob]] at [[Yenisei]] sa [[Central Siberia|Gitnang Siberia]].<ref name="Janhunen2009">{{cite book|last=Janhunen|first=Juha|chapter=Proto-Uralic—what, where and when?|year=2009|editor=Jussi Ylikoski|title=The Quasquicentennial of the Finno-Ugrian Society|series=Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 258|location=Helsinki|publisher=Société Finno-Ougrienne|isbn=978-952-5667-11-0|issn=0355-0230|chapter-url=http://www.sgr.fi/sust/sust258/sust258_janhunen.pdf|language=en|trans-title=Ang Kuwaskisentenaryo ng Lipunang Pino-Ugriko}}</ref>

==== Katibayan sa henetika ====
Ang likas na [[genetic marker|palatandaang henetiko]] ng mga taong nagsasalita ng mga wikang Uraliko ay [[Haplogroup N1c|haplogrupong N1c]]-Tat (Y-DNA). Nakahihigit ang N1b-P43 kaysa sa N1c sa mga taong Samoyedo.<ref>{{cite journal|last1=Tambets|last34=Krumina|last39=Anagnou|first38=Gian Franco|last38=De Stefano|first37=Olga|last37=Rickards|first36=Slawomir|last36=Koziel|first35=Viesturs|last35=Baumanis|first34=Astrida|first33=Ilia|last40=Pappa|last33=Mikerezi|first32=Rifat|last32=Terzić|first31=Pavao|last31=Rudan|first30=Marijana|last30=Peričić|first29=Lovorka|last29=Barać|first28=Jean-Paul|first39=Nicholas|first40=Kalliopi I.|first27=Andre|title=The Western and Eastern Roots of the Saami—the Story of Genetic 'Outliers' Told by Mitochondrial DNA and Y Chromosomes|language=en|pmid=15024688|pmc=1181943|doi-access=free|doi=10.1086/383203|pages=661–682|issue=4|volume=74|date=2004|journal=The American Journal of Human Genetics|display-authors=7|last41=Michalodimitrakis|first46=Richard|last46=Villems|first45=Lars|last45=Beckman|first44=Radovan|last44=Komel|first43=Sandor|last43=Füredi|first42=Vladimir|last42=Ferák|first41=Emmanuel|last28=Moisan|last27=Chaventre|first1=Kristiina|first7=Helle-Viivi|first12=Andrey|last12=Pshenichnov|first11=Oleg|last11=Balanovsky|first10=Liana|last10=Pliss|first9=Ene|last9=Metspalu|first8=Maere|last8=Reidla|last7=Tolk|first13=Elena|first6=Eva-Liis|last6=Loogväli|first5=Piia|last5=Serk|first4=Hela|last4=Help|first3=Toomas|last3=Kivisild|first2=Siiri|last2=Rootsi|last13=Balanovska|last14=Gubina|first26=Christelle|last21=Khusnutdinova|last26=Richard|first25=Erwan|last25=Pennarun|first24=Jüri|last24=Parik|first23=Elena|last23=Grechanina|first22=Vladislava|last22=Gusar|first21=Elza|first20=Marina|first14=Marina|last20=Bermisheva|first19=Ildus|last19=Kutuev|first18=Mikhail|last18=Voevoda|first17=Larisa|last17=Damba|first16=Ludmila|last16=Osipova|first15=Sergey|last15=Zhadanov|trans-title=Ang Kanlurang at Silangang Ugat ng mga Saami—Ang Kuwento ng mga 'Outlier' sa Henetika na Isinasalaysay ng Mitokondriyal na DNA at mga Kromosomang Y}}</ref> Nagmula ang haplogrupong N sa hilagang bahagi ng [[Tsina]] noong 20,000–25,000&nbsp;years BP<ref>{{cite journal|vauthors=Shi H, Qi X, Zhong H, Peng Y, Zhang X|display-authors=etal|year=2013|title=Genetic evidence of an East Asian origin and Paleolithic northward migration of Y-chromosome haplogroup N|journal=PLoS ONE|volume=8|issue=6|page=e66102|doi=10.1371/journal.pone.0066102|pmid=23840409|pmc=3688714|trans-title=Ebidensya sa henetika ng isang pinagmulan sa Silangang Asya at Paleolitikong pahilagang paglipat ng kromosomang-Y haplogrupong N|language=en}}</ref> at kumalat sa hilagang [[Eurasia]], mula [[Siberia]] patungo sa [[Hilagang Europa]]. Madalas nakikita ang subgrupong N1c1 sa mga taong di-Samoyedo, N1c2 naman sa mga [[Samoyedic peoples|taong Samoyedo]]. Bilang karagdagan, ang [[Haplogroup Z|haplogrupong Z (mtDNA)]], na natatagpuan na may mababang dalas sa mga [[Saami people|Saami]], [[Finns|Pinlandes]], at [[Siberia|Siberyano]], ay may kaugnayan sa pandarayuhan ng mga taong nagsasalita ng mga wikang Uraliko. 

Noong 2019, nasumpungan ng isang pagsusuri batay sa henetika, arkeolohiya, at lingguwistika na dumating ang mga nagsasalita ng Uraliko sa rehiyong Baltiko mula sa Silangan, lalo na mula sa Siberia, sa simula ng [[Panahon ng Bakal]] noong mga 2,500&nbsp;taong nakalipas.<ref>{{cite journal|first1=Lehti|title=The Arrival of Siberian Ancestry Connecting the Eastern Baltic to Uralic Speakers further East|language=en|pmc=6544527|pmid=31080083|doi=10.1016/j.cub.2019.04.026|pages=1701–1711.e16|issue=10|volume=29|journal=Current Biology|date=May 2019|last6=Tambets|last1=Saag|first6=Kristiina|last5=Metspal|first5=Mait|last4=Lang|first4=Valter|last3=Varul|first3=Liivi|last2=Laneman|first2=Margot|trans-title=Ang Pagdating ng Lahing Siberyanong Kumokonekta ng mga Nagsasalita ng Silangang Baltiko sa mga Nagsasalita ng Uraliko sa dakong Silangan}}</ref>

===Mga unang patotoo===
Ang unang mapapaniwalang pagbanggit ng mga taong nagsasalita ng isang wikang Uraliko ay nasa ''[[Germania (book)|Germania]]'' ni [[Tacitus|Tasito]] (s. 98 PK),<ref>{{Cite book  | last = Anderson  | first = J.G.C. (ed.)  | authorlink =   | title = Germania  | publisher = Clarendon Press  | location = Oxford  | year = 1938  | page =   | doi =   | isbn = }}</ref> na nagbanggit sa mga ''[[Fenni]]'' (karaniwang binibigyang-kahulugan bilang tumutukoy sa mga [[Sami people|Sami]]) at dalawa pang posible na tribong Uraliko na nakatira sa mga pinakamalayong bahagi ng Eskandinabiya. Marami pang mga posibleng naunang pagbanggit, kabilang dito ang [[Iyrcae]] (posibleng may kaugnayan sa Yugra) na inilarawan ni [[Herodotus|Herodoto]] na nakatira sa kung ano ngayon ang Europeong Rusya, at mga [[Budini]], na inilarawan ni Herotodo bilang mga may mapulang-buhok (isang pagkakakilanlang katangian ng mga [[Udmurt people|Udmurt]]) na nakatira sa hilagang Ukranya at/o mga katabing bahagi ng Rusya. Sa hulihan ng ika-15 dantaon, ibinigay-pansin ng mga Europeong iskolar ang pagkakahawig ng mga pangalang ''Hungaria'' at ''[[Yugra|Yugria]]'', ang mga pangalan ng mga pamayanan pasilangan ng Ural. Ipinalagay nila na may koneksyon ngunit hindi sila naghanap ng ebidensya sa lingguwistika.<ref name="Sebeok-2002">{{cite book|last=Sebeok|first=Thomas A.|title=Portrait Of Linguists|url=https://books.google.com/books?id=9wxjDAAAQBAJ&pg=PA58|date=Agosto 15,  2002|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-4411-5874-1|page=58|oclc=956101732|language=en|trans-title=Larawan ng mga Dalubwika}}</ref>

== Mga sanggunian ==
<references />

[[Kategorya:Mga wika ng Rusya]]
[[Kategorya:Mga pamilya ng wika]]
[[Kategorya:Mga wikang Uraliko| ]]