Tingnan ang wikitext ng Sampaguita

{{otheruses}}

{{speciesbox
| name = Sampaguita
| image = 7217jfCreek Lara Jasminum Welcome La Paz Tarlacfvf 01.JPG
| image_width = 240px
| taxon = Jasminum sambac
| authority = ([[Carolus Linnaeus|L.]]) [[William Aiton|Aiton]]
|image2=Jasminum sambac in the Philippines.jpg|image caption=Isang sampaguita mula sa [[La Paz, Tarlac]]|image2 caption=Mga kuwintas na yari sa sampaguita}}
Ang '''sampaguita''' ('''''jasminum sambac''''') o '''kampupot''' ay isang uri ng [[sampaga]] na katutubo sa Asya tropikal, mula [[subkontinenteng Indiyo]] hanggang sa Timog-silangang Asya.<ref>{{cite web |title=''Jasminum sambac'' |url=http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?kempercode=b658 |access-date=25 Nobyembre 2019 |website=Missouri Botanical Garden |language=en}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Olveros-Belardo |first1=Luz |last2=Smith |first2=Roger M. |last3=Ocampo |first3=Milagros P. |date=990 |title=Some Components of the Absolute of the Rowers of ''Jasminum sambac'' (l.) Ait. |url=https://www.nast.dost.gov.ph/images/pdf%20files/Publications/NAST%20Transactions/NAST%201990%20Transactions%20Volume%2012/6.%20Some%20Components%20of%20the%20Absolute%20of%20the%20Flowers%20of%20Jasminum%20sambac%20%20%20Luz%20Oliveros-Belardo%20-%20(MPES).pdf |journal=Transactions of the National Academy of Science and Technology |language=en |volume=12 |issue=6 |pages=129–140}}</ref> Itinatanim ito sa maraming lugar, lalo na sa [[Kanlurang Asya]], [[Timog Asya]] at [[Timog-silangang Asya]]. Naturalisado ito sa maraming nakakalat na lokalidad: [[Mawrisyo]], [[Madagaskar]], [[Maldibes]], [[Pulo ng Christmas]] [[Chiapas]], Gitnang Amerika, timog [[Florida]], [[Bahamas]], [[Kuba]], Hispaniola, [[Hamayka]], [[Porto Riko]], at Antilyas Menores.<ref name="sanchez">{{cite journal |author1=Fernando C. Sanchez Jr. |author2=Dante Santiago |author3=Caroline P. Khe |year=2010 |title=Production Management Practices of Jasmine (''Jasminum sambac'' (L.) Aiton) in the Philippines |trans-title=Mga Kasanayan sa Pamamahala ng Produksyon ng Sampaguita (''Jasminum sambac'' (L.) Aiton) sa Pilipinas |url=http://www.issaas.org/journal/v16/02/journal-issaas-v16n2-13-sanchez.pdf |url-status=dead |journal=Journal of the International Society for Southeast Asian Agricultural Sciences |language=en |volume=16 |issue=2 |pages=126–136 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110628020053/http://issaas.org/journal/v16/02/journal-issaas-v16n2-13-sanchez.pdf |archive-date=28 Hunyo 2011 |access-date=8 Mayo 2011}}</ref><ref>{{Cite web |title=Plants of the World Online &#124; Kew Science |trans-title=Halaman ng Mundo sa Onlayn &#124; Kew Science |url=https://powo.science.kew.org/?name_id=351647 |website=Plants of the World Online |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Biota of North America Program |trans-title=Programa ng Biota ng Hilagang Amerika |url=http://bonap.net/MapGallery/County/Jasminum%20sambac.png |language=en}}</ref>

Isang maliit na [[palumpong]] o [[baging]] ang sampaguita na umaabot sa taas mula {{convert|0.5|to|3|m|ft|abbr=on}}. Malawakang itinatanim ito dahil sa kaakit-akit at mababango na [[bulaklak]] nito. Maaaring ipampabango ang mga bulaklak sa mga [[pabango]] at tsaang hasmin. Ito ang pambansang bulaklak ng [[Pilipinas]].<ref name="TE"> [[Leo James English|English, Leo James]], ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref><ref>{{cite web |last=Pangilinan Jr. |first=Leon |date=3 Oktubre 2014 |title=In Focus: 9 Facts You May Not Know About Philippine National Symbols |trans-title=Nakapokus: 9 Katotohanan na Maaaring Hindi Mo Alam Tungkol sa Mga Pambansang Simbolo ng Pilipinas |url=http://ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/in-focus/9-facts-you-may-not-know-about-philippine-national-symbols/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161126154959/http://ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/in-focus/9-facts-you-may-not-know-about-philippine-national-symbols/ |archive-date=26 November 2016 |access-date=8 Enero 2019 |publisher=[[National Commission for Culture and the Arts]] |language=en}}</ref> pati na rin isa sa tatlong pambansang bulaklak ng Indonesya, kung saan tinatawag itong '''''melati putih'''''.

==Paglilinang==
Ang bango't halimuyak ng sampaguita ay ang natatanging katangian nito. Itinatanim ito nang malawakan sa tropiko mula [[tangway ng Arabia|tangway ng Arabya]] hanggang Timog-silangang Asya at Kapuluang Pasipiko bilang halamang palamuti at para sa masasamyong bulaklak nito.<ref name="arabnews">{{cite journal |author=Tony Walsh |year=2004 |title=Jasmine Scents of Arabia |trans-title=Mga Amoy Sampaga ng Arabya |url=http://www.omanholiday.co.uk/Scents-of-Arabia-by-Tony-Walsh-for-Arab-News.pdf |url-status=dead |journal=Arab News Review |language=en |publisher=Saudi Research & Publishing Company (SRPC) |pages=1–3 |issn=0254-833X |archive-url=https://web.archive.org/web/20120218122056/http://www.omanholiday.co.uk/Scents-of-Arabia-by-Tony-Walsh-for-Arab-News.pdf |archive-date=18 Pebrero 2012 |access-date=8 Mayo 2011}}</ref> Mayroon itong iilang kultibar.<ref name="banerji">{{cite web |author1=B.K. Banerji |author2=A.K. Dwivedi |title=Fragrant world of Jasmine |trans-title=Mundong halimuyak ng sampaga |url=http://www.floriculturetoday.in/fragrant-world-of-jasmine.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101207112622/http://www.floriculturetoday.in/fragrant-world-of-jasmine.html |archive-date=7 Disyembre 2010 |access-date=8 Mayo 2011 |publisher=Floriculture Today, National Botanical Research Institute |language=en}}</ref>

==Kahalagahan==
===Timog-silangang Asya===
====Pilipinas====
Ginawang pambansang bulaklak ng [[Pilipinas]] ang sampaguita noong ika-1 ng Pebrero 1934 sa Proklamasyon Blg. 652 na inisyu ng [[Kasaysayan ng Pilipinas (1898–1946)|Amerikanong]] [[Mga Gobernador-Heneral ng Pilipinas|Gobernador-Heneral]] na si [[Frank Murphy]].<ref name="ncca">{{cite web |title=Philippine Fast Facts: National Flower: Sampaguita |trans-title=Mabilis na Kaalaman ukol sa Pilipinas: Pambansang Bulaklak: Sampaguita |url=http://www.ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/culture-profile/phil-fast-facts/culture-profile-sampaguita.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080915034956/http://www.ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/culture-profile/phil-fast-facts/culture-profile-sampaguita.php |archive-date=15 Setyembre 2008 |access-date=8 Mayo 2011 |publisher=National Commission for Culture and the Arts, Republic of the Philippines |language=en}}</ref><ref name="asean">{{cite web |title=ASEAN National Flowers |trans-title=Mga Pambansang Bulaklak ng ASEAN |url=http://www.aseansec.org/18203.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20110109123159/http://www.aseansec.org/18203.htm |archive-date=9 Enero 2011 |access-date=8 Mayo 2011 |publisher=ASEAN secretariat |language=en}}</ref><ref name="whistler">{{cite book|author=W. Arthur Whistler|author-link=Arthur Whistler|title=Tropical ornamentals: a guide|publisher=Timber Press|year=2000|pages=[https://archive.org/details/tropicalornament00wart/page/284 284]–285|isbn=978-0-88192-475-6|url=https://archive.org/details/tropicalornament00wart|url-access=registration|lang=en|trans-title=Tropikal na pang-adorno: isang gabay}}</ref>
[[Talaksan:3156San Roque Santa Marta de Pateros Catholic School Metro Manila 14.jpg|thumb|upright|Isang mananampaguita sa labas ng paaralang Katoliko sa [[Pateros]], Maynila]]
[[Talaksan:Sampaguita Flower Necklace.png|thumb|Isang sampaguitang kuwintas na binili sa Pilipinas]]
Hango ang pinakakilalang pangalan nito, "sampaguita", mula sa [[Wikang Kastila sa Pilipinas|Pilipinong Kastilang]] {{lang|es|sampaguita}}; mula sa [[Tagalog language|Tagalog]] na ''sampaga'' ("hasmin", isang salita na direktang hiniram mula sa Indiyanong [[sanskrit|Sanskritong]] salita na {{lang|san|campaka}}), at ang hulaping diminutibo sa Kastila na ''-ita''.<ref name="ew2">Jean-Paul G. POTET (2013). [https://books.google.com/books?id=1i-bBQAAQBAJ&dq=sampaguita+originally+from+sanskrit&pg=PA250 Arabian and Persian loanwords in Tagalog] [Mga salitang hiniram ng Tagalog mula sa Arabe at Persa] (sa wikang Ingles), pa. 250.</ref><ref>{{cite web |title=sampaguita |url=https://www.oed.com/dictionary/sampaguita_n?tl=true&tab=meaning_and_use |access-date=13 Oktubre 2023 |website=Oxford English Dictionary |language=en}}</ref> May mga katutubong katawagan din ito, kabilang dito ang ''kampupot'' sa [[Tagalog language|Tagalog]]; ''kulatai'', ''pongso'', or ''kampupot'' sa [[Kapampangan language|Kapampangan]]; ''manul'' sa [[mga wikang Bisaya]]; ''lumabi'' o ''malul'' sa [[Wikang Maguindanao|Maguindanao]]; at ''hubar'' o ''malur'' sa [[Wikang Tausug|Tausug]].<ref name="Lim">{{cite book|last1=Lim|first1=T.K.|title=Edible Medicinal and Non Medicinal Plants|date=2014|publisher=Springer|volume=8, Flowers|isbn=9789401787482|page=530|url=https://books.google.com/books?id=-nvGBAAAQBAJ&pg=PP1|lang=en|trans-title=Mga Nakakain na Halamang Medisinal at Di-medisinal}}</ref>

Tinatalian ng mga [[Mga Pilipino|Pilipino]] ang mga bulaklak para makabuo ng mga kuwintas, kurpinyo, at kahit korona.<ref name="faophil">{{cite web |author=Teresita L. Rosario |title=Cut Flower Production in the Philippines |trans-title=Produksiyon ng Ginupit na Bulaklak sa Pilipinas |url=http://www.fao.org/docrep/005/ac452e/ac452e07.htm#bm07 |access-date=8 Mayo 2011 |publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations |language=en}}</ref><ref name="nickles">{{cite book|author=Greg Nickles|title=Philippines: the people|publisher=Crabtree Publishing Company|year=2002|page=27|series=The lands, peoples, and cultures|isbn=978-0-7787-9353-3|url=https://books.google.com/books?id=oGUt7-7sGRIC|lang=en|trans-title=Pilipinas: ang mga tao}}</ref> Binubuo ang mga kuwintas ng bulaklak na magkakalayo-layo sa isa't isa o ng mga dikit-dikit na usbong. Karaniwan itong ibinebenta ng mga mananampaguita sa labas ng mga simbahan at malapit sa mga interseksyon ng kalye.<ref name="boyer">{{cite book|author=Robert H. Boyer|title=Sundays in Manila|publisher=UP Press|year=2010|page=230|isbn=978-971-542-630-5|url=https://books.google.com/books?id=LkTwlWpX8MEC|lang=en|trans-title=Mga Linggo sa Maynila}}</ref>

Ginagamit ang mga sampaguitang kuwintas sa pagbibigay-galang, pitagan, o parangal.<ref>{{Cite web |last=Jericho |date=2024-01-26 |title=Sampaguita Necklace in the Philippines and its Significance |trans-title=Sampaguitang Kuwintas sa Pilipinas at ang Kahalagahan Nito |url=https://likhadito.com/graduation-leis/sampaguita-necklace-in-the-philippines-and-its-significance/ |access-date=2024-01-26 |website=LikhaDito |language=en-US}}</ref> Pangunahing ginagamit ang mga ito sa pag-aadorno ng mga relihiyosong imahen, mga relihiyosong prusisyon at mga larawan ng mga patay sa mga altar. Isinasabit ito sa leeg ng mga buhay na tao katulad ng mga dignitaryo, bisita, at minsan, mga magtatapos na mag-aaral. Kadalasang ginagamit ang mga putot na nakasabit sa mga lubid na ilang metro ang haba upang palamutihan ang mga pormal na kaganapan tulad ng mga okasyon ng estado sa [[Palasyo ng Malakanyang]], mga [[kasalan]], at kung minsan ay ginagawang laso sa mga seremonya ng pagputol ng laso. Bagama't nakakain, bihirang isangkap ang bulaklak sa lutuin. Isang di-pangkaraniwang halimbawa ang pampalasa sa [[sorbetes]].

Sampaguita ang paksa ng kantang ''danza'', ''La Flor de Manila'', kinatha ni Dolores Paterno noong 1879. Sumikat ang kanta noong [[Komonwelt ng Pilipinas|Komonwelt]] at itinuturing ngayon na isang klasiko sa romansa.<ref name="himig">{{cite web |author=Himig: The Filipino Music Collection of FHL |title=Dolores Paterno |url=http://himig.com.ph/features/38-dolores-paterno |access-date=26 Setyembre 2011 |publisher=Filipinas Heritage Library and the Ayala Foundation |language=en}}</ref> Kapangalan din ng bulaklak ang kantang ''El Collar de Sampaguita''. Hango sa sampaguita ang disenyo ng sulong seremonyal para sa  [[Palaro ng Timog Silangang Asya 2019]], na idinisenyo ng Pilipinong iskultor na si Daniel Dela Cruz.<ref>{{cite news |last1=Garcia |first1=Maria Angelica |date=24 Oktubre 2019 |title=SEA Games torch inspired by the sampaguita |language=en |trans-title=Sulo ng Palarong SEA, hango sa sampaguita |work=GMA News |url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/712925/sea-games-torch-inspired-by-the-sampaguita/story/ |access-date=30 Nobyembre 2019}}</ref><ref>{{cite news |last1=Aglibot |first1=Joanna Rose |date=23 Agosto 2019 |title=Sampaguita-inspired torch ready for 30th SEA Games |language=en |trans-title=Sulong hango sa sampaguita, handa na para sa ika-30 Palarong SEA |newspaper=Philippine Daily Inquirer |url=https://sports.inquirer.net/362737/sampaguita-inspired-torch-ready-for-30th-sea-games |access-date=30 Nobyembre 2019}}</ref>

==== Indonesya ====
[[Talaksan:Javanese Surakarta Bride.jpg|thumb|upright|Isang nobyang [[Mga Habanes|Habanesa]] sa Surakarta na pinalamutian ng pihikang ''roncen melati'' (girnaldang hasmin)]]
Isa ang sampaguita ({{lang-id|melati putih}}) sa mga tatlong pambansang bulaklak ng [[Indonesia]], ang dalawa pa ay ''phalaenopsis amabilis'' at ''rafflesia arnoldii''.<ref name="asean"/> Bagama't noong 1990 lang ito inanunsyo nang opisyal noong Pandaigdigang Araw ng Kalikasan at ipinatupad ng batas sa Kautusan ng Pangulo Blg. 4 noong 1993,<ref>{{Cite web|url=http://www.proxsis.com/perundangan/LH/doc/uu/F00-1993-00004.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20120402234237/http://www.proxsis.com/perundangan/LH/doc/uu/F00-1993-00004.pdf|url-status=dead|title=Keputusan Presiden No. 4 Tahun 1993|archive-date=2 April 2012}}</ref> matagal nang mahalaga ang sampaguita sa kulturang Indones. Mula nang mabuo ang republika ng Indonesia sa panahon ng paghahari ni [[Sukarno]], di-opisyal na nakilala ang {{lang|id|melati putih}} bilang ang pambansang bulaklak ng Indonesya. May kaugnayan ang pagpipitagan at ang mataas na katayuan nito sa kahalagahan nitong bulaklak sa tradisyong Indones mula noong sinaunang panahon. 

Matagal na itong itinuturing na sagradong bulaklak sa tradisyong Indones, dahil sumisimbolo ito ng kadalisayan, [[kabanalan]], at [[katapatan]]. Kumakatawan din ito sa kagandahan ng [[Bini|kayumian]]; isang maliit at payak na puting bulaklak na may napakabangong amoy. Ito rin ang pinakalaganap na bulaklak sa mga kasalan ng mga etnikong Indones, lalo na sa pulo ng [[Java (pulo)|Java]].<ref name="fao">{{cite web |author1=Toto Sutater |author2=Kusumah Effendie |title=Cut Flower Production in Indonesia |trans-title=Produksiyon ng Ginupit na Bulaklak sa Indonesya |url=http://www.fao.org/docrep/005/ac452e/ac452e05.htm |access-date=8 Mayo 2011 |publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations |language=en}}</ref>

== Tingnan din==
*[[Sampaga]]

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}

[[Kaurian:Oleaceae]]
[[Kaurian:Bulaklak]]
[[Kaurian:Pilipinas]]