Tingnan ang wikitext ng Wikang Yidis

Ang '''Yidis''' (ייִדיש, ''yidish'') ay isang wikang [[Pamilya ng mga wikang Hermaniko|Hermaniko]] na sinasalita ng mahigit-kumulang tatlong milyong tao sa daigdig, karamihan mga [[Hudiyo]]ng ''[[Hudiyong Ashkanazi|Ashkanazi]]''. Bago ng [[Sho’a]] mayroon itong mahigit-kumulang 12 milyon mananalita, ang pinakamarami sa [[Silangang Europa]].

Ang mismong pangalang ''yidish'' ay ang Yidis ng "[[Mga Hudyo|Hudyo]]" (ikompara sa ''jüdisch'' ng [[wikang Aleman|Aleman]]) at maaaring pinaikling anyo ng ''yidishtaytsh'' (ייִדיש־טײַטש), o “Alemang Hudyo”.

== Palabaybayan ==
{{seealso|Sulat Ebreo}}
Bagaman ginagamit nito ang parehong alpabeto tulad ng [[wikang Ebreo|Ebreo]], gumagamit ang Yidis ng ilang ''diagraphs'' pati na rin ng mga titik na binago ng mga tandang dyakritiko, lahat na itinuturing na mga hiwalay na titik sa palabaybayang Yidis. Buo ang pagkakaiba ng Yidis sa Ebreo, kasama na sa [[ponolohiya]] at [[gramatika]]. Kapag dalawang anyo ng titik ang nailalarawan, ang pangalawang anyo (sa kaliwa) ang tinatawag na ''malaki'' at ang anyong ginagamit sa dulo ng mga salita. Di-tulad sa Ebreo, na karaniwang mga katinig lang ang sinusulat, sinusulat nang buo ang mga patinig sa Yidis, gamit ang mga titik ''alef, vov, yud,'' at ''ayin'' (tingnan sa ibaba).

Ang alpabetong Yidis:

{| rules=all align="center" style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
| '''Hugis'''
| '''Transkripsiyong YIVO'''
| '''Pangalan'''
| '''Mga puna'''
|-
| style="font-size: larger"| א
| (walang transkripsiyon)
| ''shtumer alef''
| Sinusulat bago ng simulaing י at ו kung tungkulin nila maging patinig
|-
| style="font-size: larger"| אַ
| a
| ''pasekh alef''
|
|-
| style="font-size: larger"| אָ
| o
| ''komets alef''
|
|-
| style="font-size: larger"| ב
| b
| ''beys''
|
|-
| style="font-size: larger"| בֿ
| v
| ''veys''
| Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
|-
| style="font-size: larger"| ג
| g
| ''giml''
|
|-
| style="font-size: larger"| ד
| d
| daled
| 
|-
| style="font-size: larger"| ה
| h
| ''hey''
|
|-
| style="font-size: larger"| ו
| u
| ''vov''
| 
|-
| style="font-size: larger"| וּ
| u
| ''melupm vov''
| Ginagamit lamang kung katabi ng ו o kung bago mag-י
|-
| style="font-size: larger"| ז
| z
| ''zayen''
|
|-
| style="font-size: larger"| ח
| kh
| ''khes''
| Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
|-
| style="font-size: larger"| ט
| t
| tes
|
|-
| style="font-size: larger"| י
| y, i
| yud
| y kung katabi ng patinig; kung hindi, i
|-
| style="font-size: larger"| יִ
| i
| ''khirik yud''
| Ginagamit lang kapag katabi ang isang patinig
|-
| style="font-size: larger"| כּ
| k
| ''kof''
| Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
|-
| style="font-size: larger"| כ ך
| kh
| ''kof, lange kof''
| Ginagamit ang malaking kof sa dulo ng salita
|-
| style="font-size: larger"| ל
| l
| ''lamed''
|
|-
| style="font-size: larger"| מ ם
| m
| mem, shlos mem
| Ginagamit ang shlos mem sa dulo ng salita
|-
| style="font-size: larger"| נ ן
| n
| ''nun, lange nun''
| Ginagamit ang malaking nun sa dulo ng salita
|-
| style="font-size: larger"| ס
| s
| ''samekh''
| 
|-
| style="font-size: larger"| ע
| e
| ''ayin''
|
|-
| style="font-size: larger"| פּ
| p
| ''pey''
| Di-tulad ng fey, hindi nagpapalit-anyo sa dulo ng salita
|-
| style="font-size: larger"| פֿ ף
| f
| ''fey''
| Ginagamit lamang ang pangalawang anyo sa dulo ng salita
|-
| style="font-size: larger"| צ ץ
| tz
| ''tsadek, lange tsadek''
| Ginagamit ang malaking tsadek sa dulo ng salita
|-
| style="font-size: larger"| ק
| k
| ''kuf''
|
|-
| style="font-size: larger"| ר
| r
| ''reysh''
|
|-
| style="font-size: larger"| ש
| sh
| ''shin''
|
|-
| style="font-size: larger"| שׂ
| s
| ''sin''
| Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
|-
| style="font-size: larger"| תּ
| t
| ''tof''
| Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
|-
| style="font-size: larger"| ת
| s
| ''sof''
| Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
|}

Gumagamit din ng ilang ''diagraph'' ang Yidis:

{| rules=all align="center" style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
| '''Hugis'''
| '''Transkripsiyong YIVO'''
| '''Pangalan'''
|-
| style="font-size: larger"| װ
| v
| ''tsvey vovn''
|-
| style="font-size: larger"| זש
| zh
| ''zayen-shin''
|-
| style="font-size: larger"| טש
| tsh
| ''tes-shin''
|-
| style="font-size: larger"| ױ
| oy
| ''vov yud''
|-
| style="font-size: larger"| ײ
| ey
| ''tsvey yudn''
|-
| style="font-size: larger"| ײַ
| ay
| ''pasekh tsvey yudn''
|}

Isang katangian ng baybaying Yidis ang pagbaybay ng mga salitang nagmula sa Ebreo tulad ng pagbaybay nito sa Ebreo mismo. (Bagaman sa mga lathalang [[Unyong Sobyet|Sobyet]], sinusulat ang lahat ng mga salita ayon sa mga panutong Yidis.)

Sa buong artikulong ito, ginagamit ang transkripsiyong YIVO kasama ng alpabetong Yidis.

== Gramatika ==

=== Mga pantukoy ===

{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
| 
| '''Panlalaki'''
| '''Balaki'''
| '''Pambabae'''
| '''Pammaramihan'''
|-
| '''Palagyo'''
| דער der
| דאָס dos
| די di
| די di
|-
| '''Akusatibo'''
| דעם dem
| דאָס dos
| די di
| די di
|-
| '''Datibo'''
| דעם dem
| דעם dem
| דער der
| די di
|}

אן ''an'' ang pantukoy na ''indefinite'' bago ng salitang nagsisimula sa patinig at א ''a'' sa lahat ng iba pang kaso.

=== Mga panghalip ===

{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
|
! colspan="2" | '''Unang Panauhan'''
! colspan="2" | '''Ikalawang Panauhan'''
! colspan="4" | '''Ikatlong Panauhan'''
|-
|
| '''Pang-isahan'''
| '''Pammaramihan'''
| '''Pang-isahan'''
| '''Pammaramihan'''
| '''Panlalaki'''
| '''Balaki'''
| '''Pambabae'''
| '''Pammaramihan'''
|-
| '''Palagyo'''
| איך ikh
| מיר mir
| דו du
| איר ir
| ער er
| עס es
| זי zi
| זײ zey
|-
| '''Akusatibo'''
| מיך mikh
| אונדז undz
| דיך dikh
| אײַך aykh
| אים im
| עס es
| זי zi
| זײ zey
|-
| '''Datibo'''
| מיר mir
| אונדז undz
| דיר dir
| אײַך aykh
| אים im
| אים im
| איר ir
| זײ zey
|}

=== Mga pandiwa ===

==== Pagbanghay ====

Binabanghay ang mga pandiwang Yidis ayon sa ''person'' at bilang. Binabanghay ang panahong kasalukuyan nang ganito:

{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
| 
| קױפֿן '''''koyfn''''' ‘bili’
| פֿארלירן '''''farlirn''''' ‘mawala’
|-
| איך '''ikh'''
| קױפף koyf
| פֿארליר  farlir
|-
| דו '''du'''
| קױפֿסט koyfst
| פֿארלירסט farlirst
|-
| ער '''er'''/זי '''zi'''/עס '''es'''
| קױפֿט koyft
| פֿארלירט farlirt
|-
| מיר '''mir'''
| קױפֿן koyfn
| פֿארלירן farlirn
|-
| איר '''ir'''
| קױפֿט koyft
| פֿארלירט farlirt
|-
| זײ '''zey'''
| קױפֿן koyfn
| פֿארלירן farlirn
|}

Hindi na ginagamit sa Yidis, di-tulad ng Aleman, ang binabanghay na [[pangnagdaang panahunan]]; ginagamit na sa halip ang [[pangnagdaang pandiwari]], binubuo ng mga anyo ng האָבן ''hobn'' o זײַן ''zayn'' at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Irregular ang pagbanghay sa ''hobn'' at ''zayn''.

{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
| 
| האָ1489;ן '''hobn'''
| זײַן '''zayn'''
|-
| איך '''ikh'''
| האָב hob
| בין bin
|-
| דו '''du'''
| האָסט host
| ביסט bist
|-
| ער '''er'''/זי '''zi'''/עס '''es'''
| האָט hot
| איז iz
|-
| מיר '''mir'''
| האָבן hobn
| זײַנען zaynen
|-
| איר '''ir'''
| האָט hot
| זײַט zayt
|-
| זײ '''zey'''
| האָבן hobn
| זײַנען zaynen
|}

Halimbawa, ang pagnagdaang panahunan ng איך קױף ''ikh koyf'' ‘bumibili ako’ ay איך האָב געקױפֿט ''ikh hob gekoyft'' ‘bumili ako’, at ang pagnagdaang panahunan ng איך קום ''ikh kum'' ‘dumarating ako’ ay איך בין געקומען ''ikh bin gekumen'' ‘dumating ako’.

==== Pangnagdaang pandiwari ====

Ekstensibo ang paggamit ng [[pangnagdaang pandiwari]] sa Yidis. Binubuo ng karamihan ng mga pandiwa ([[pandiwang mahihina]]) ang kanilang pangnagdaang pandiwari sa pagdagdag ng -גע at ט- sa stem, hal. געקױפֿט ''gekoyft'' ‘binili.’ Gayunman, may isa rin pangkat ng mga padiwa, mga tinatawag na [[pandiwang malalakas]], na binubuo ang pangdagdaang pandiwari gamit ng -גע at נ-, at kasama ng pagbabago ng patinig, hal. געהאָלפֿן ''geholfn'' ‘tinulungan’ mula sa stem na -העלפֿ ''helf-'' ‘tulungan.’ Hindi mahuhula ang pag-iba ng patinig at kinakailangan itong isaulo.

Walang paraan para matiyak mula sa anyong pawatas kung ang isang pandiwa ay malakas o mahina.

==== Mga panahon ====
Hindi na ginagamit sa Yidis ang pagnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang [[pangnagdaang pandiwari]], binubuo ng mga angkop na anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Ilang mga pandiwa ang ginagamit ang האָבן ‘hobn’, habang ang iba naman ay ang ginagamit ang זײַן ‘zayn’.

== Tingnan din ==
* [[Institute for Jewish Research|YIVO]]
* [[Teatrong Yidis]]

== Mga libro ==
* Cohen, David. ''Yiddish: A holy language''. New York: Mesorah Publications.
* Katz, Dovid. 2004. ''Words on fire: The unfinished story of Yiddish''.
* Liptzin, Sol. 1972 ''A history of Yiddish literature''. Middle Village: Jonathan David Publishers.
* [[Uriel Weinreich|Weinreich, Uriel]]. 1999. ''College Yiddish : An introduction to the Yiddish language and to Jewish life and culture'', 6th ed. New York: [[YIVO|Institute for Jewish Research]].

== Mga pinagkuhanan ==
* Melamed, S. M. 27 Setyembre 1925. “The Yiddish Stage”. The ''[[New York Times]]''.
* Weinreich, Max. 1945. «Der yivo un di problemen fun undzer tsayt».  ''YIVO-bleter'' 25.1.13. (Quoted from [http://www.olestig.dk/scotland/weinreich.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050405180854/http://www.olestig.dk/scotland/weinreich.html |date=2005-04-05 }})

== Mga panlabas na kawing ==
{{Interwiki|code=yi}}
* [http://www.yivo.org/ Institute for Jewish Research (YIVO)]
* [http://www.jewish-languages.org/yiddish.html Jewish Language Research Website: Yiddish] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060208100238/http://www.jewish-languages.org/yiddish.html |date=2006-02-08 }}
* [http://www.yiddishdictionaryonline.com/ ''Online'' na diksiyonaryong Yidis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060202015659/http://www.yiddishdictionaryonline.com/ |date=2006-02-02 }}
* [http://www.cs.engr.uky.edu/~raphael/yiddish/harkavy/index.utf8.html Harkavy’s Dictionary]
* [http://www-old.ectaco.com/online/diction.php3?refid=2579&rfr_id=3034107&rqt_id=15980551&pagelang=23&direction=1&lang=15 ''Online'' na diksiyonaryong Yidis ng Ectaco] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927003204/http://www-old.ectaco.com/online/diction.php3?refid=2579&rfr_id=3034107&rqt_id=15980551&pagelang=23&direction=1&lang=15 |date=2007-09-27 }}, gumagamit ng baybay Aleman
* [http://www.cs.engr.uky.edu/~raphael/yiddish/makeyiddish.html Yiddish Typewriter], nagkokomberti ng teksto mula sa transliterasyong Romano tungo sa sulat Ebrayko at pabalik
* [http://www.yiddishbookcenter.org/ National Yiddish Book Center]
* [http://www.ibiblio.org/yiddish/ Shtetl]
* [http://www.yv.org/ The Yiddish Voice]
* [http://www.circle.org/ The Workmen’s Circle/Arbeter Ring]
* [http://www.jewishbookcenter.com/ Ang Jewish Book Center ng The Workmen’s Circle]
* [http://www.columbia.edu/cu/cria/Current-projects/Yiddish/yiddish.html/The Spoken Yiddish Language Project (Columbia University)]{{Dead link|date=Enero 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=YDD Silangang Yidis sa Ethnologue]
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=YIH Kanlurang Yidis sa Ethnologue]
* [http://yiddish.forward.com/ Forverts]
* [http://stub.semantics.de/jd/templates/template.xml?Sprache=eng&js=yes&Skript=Home Koleksiyon ng mga lathalang Yidis mula dantaon 16 hanggang 20] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051202011008/http://stub.semantics.de/jd/templates/template.xml?Sprache=eng&js=yes&Skript=Home |date=2005-12-02 }}
* [http://www.fh-augsburg.de/~harsch/augustana.html#ii Bibliotheca Jiddica], maliit na ensiklopedya tungkol sa Yidis
* [http://www.shoshke.net/uyip/bbsh.htm Der blitsbrivnshteler], ''e-mail discussion list'' sa Yidis
* [http://www.yiddishweb.com/tamtam.htm Der yidisher tem-tem], lathalang Yidis mula sa [[France]]
* [http://yiddish.haifa.ac.il/contents.htm Di velt fun yidish (Ang Daigdig ng Yidis)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050419002956/http://yiddish.haifa.ac.il/contents.htm |date=2005-04-19 }}
* [http://shakti.trincoll.edu/~mendele/index.utf-8.htm Mendele: Forum for Yiddish Literature and Yiddish Language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050419005522/http://shakti.trincoll.edu/~mendele/index.utf-8.htm |date=2005-04-19 }}
* [http://www.ariga.com/yiddish.shtml Glosaryong Ariga ng mga ekspresyong Yidis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050507175711/http://www.ariga.com/yiddish.shtml |date=2005-05-07 }}
* [http://www.myjewishlearning.com/culture/Languages/Languages_TO_OtherLangs/Languages_Yiddish_Intro/YiddishBasics.htm Yiddish Basics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050522042149/http://www.myjewishlearning.com/culture/Languages/Languages_TO_OtherLangs/Languages_Yiddish_Intro/YiddishBasics.htm |date=2005-05-22 }}
* [http://www.cs.uky.edu/~raphael/yiddish.html Mga teksto sa Yidis at Ebreo]
* [http://www.ibiblio.org/yiddish/Vort/ ''Online'' na diksiyonaryong larawang Yidis-Ebreo-Inggles-Aleman-Ruso-French]
* [http://www.jiddischkurs.org/ Jiddisch zum Selbststudium im Internet], kursong Yidis sa internet
* [http://www.bergen.org/AAST/Projects/Yiddish/English/comwor.html Mga pangkaraniwang salita at pariralang Yidis sa Inggles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050611081441/http://www.bergen.org/AAST/Projects/Yiddish/English/comwor.html |date=2005-06-11 }}
* [http://www.grinemedine.nl/ Jiddisj], wikang Yidis sa [[Nederland]]
* [http://www.yiddish.net/ Yiddish.net], komprensibong tala ng mga lingk na may kaugnayan sa Yidis
* [http://www.koshernosh.com/dictiona.htm Talahuluganan at paliwanag sa maraming ekspresyong Yidis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041204045201/http://www.koshernosh.com/dictiona.htm |date=2004-12-04 }}, mula sa The Kosher Nosh

[[Kategorya:Wikang Yidis| ]]
[[Kategorya:Mga wikang Hudyo]]