Tingnan ang wikitext ng Yahweh

Ang '''Yahweh''' ay ang [[Pangalan ng Diyos|pangalan]] ng pambansang [[Diyos]] na sinamba nga mga [[Sinaunang Israelita]] at sinasamba sa [[Hudaismo]] at pati na rin sa [[Kristiyanismo]]. Ayon sa mga iskolar ng [[Bibliya]], ang mga [[Sinaunang Israelita]] sa simula ay mga [[politeistiko]] na sumasamba sa maraming mga [[Diyos]] at kalaunang naging mga [[monolatrista]] na sumasamba sa isang pambansang Diyos na si [[Yahweh]] ngunit kumikilala sa pag-iral ng ibang mga Diyos at kalaunan ay naging mga monoteista na kumikilala at sumasamba lamang sa isang Diyos na si Yahweh na lumitaw pagkatapos ng [[pagkakatapon sa Babilonya]] noong ca. 587/586 BCE.<ref>The Origins of Biblical Monotheism: Israel's Polytheistic Background and the Ugaritic Texts. New York, NY; Oxford, England: Oxford University Press. 2000. ISBN 978-0-1951-6768-9.</ref> Ang katunayan ang pangalang '''Israel''' ay mula sa [[El (diyos)]] na nangangahulugang "nakipagbuno kay '''El'''". 
{{Infobox deity
| type        = Cananeo
| name        = El
| other_names = {{plainlist|
*[[Elyon|El Elyon]]
*[[El Shaddai]]
*El Olam
*[[Adon]] [[Elohim|Ilim]]
*Toru El
*Abu Bani Eli
*Batniu Binwati
*Abu Adami
*Qaniyunu Olam
*Hatikuka
*Abu Shamima
*El Gibbor}}
| deity_of = Hari ng mga Diyos
| image = El, the Canaanite creator deity, Megiddo, Stratum VII, Late Bronze II, 1400-1200 BC, bronze with gold leaf - Oriental Institute Museum, University of Chicago - DSC07734.JPG
| caption =Maliit na rebulto ng Diyos na si El na may 70 anak na lalake na nahukay sa [[Megiddo]]
| children = {{plainlist|
*[[Anat]]
*[[Attar (god)|Ashtar]]
*[[Baal]]
*[[Michael (archangel)|Mannu-ki-ili]]
*[[Mot (god)|Mot]]
*[[Shahar (god)|Shahar]]
*[[Shalim]]
*[[Shapash]]
*[[Yam (god)|Yam]] 
(Mga [[relihiyon]]g [[Ugarit]]iko)
*[[Astarte|Athtart]]?
*[[Dagon]]?
*[[Hadad]]?
*[[Yahweh]]
*[[Helel]]<ref>"The Ascent of Helel" Emiley, David, Journal of Ancient Near Eastern Religions, 2022</ref>
*70 mga anak na lalake sa lahat}}
| consort = {{plainlist|
*[[Asherah|Asherah/Athirat]]
*Iba pang mga asawa}}
| region = [[Canaan]] at [[Levant]]
| symbol = [[Toro]]
| Greek_equivalent = [[Cronus]]
| equivalent1_type = Israelita
| equivalent2_type = Mesopotamio
| equivalent2 = [[Anu]]
}}
==Pinagmulan ng Diyos na si Yahweh==
[[Talaksan:Ajrud.jpg|thumb|Isa mga paso na natagpuan ng mga arkeologo sa Kuntillet Ajrud na may nakasulat na "Berakhti etkhem l’YHVH Shomron ul’Asherato" (Hebrew: בירכתי אתכם ליהוה שומרון ולאשרתו‎) na kung isasalin sa Tagalog ay "Pinagpala kita kay Yahweh at ng kanyang Asherah"]]Ang politeismo ng mga Sinaunang Israelita ay nag-uugat mula mga politeistikong relihiyon ng [[Sinaunang Malapit na Silangan]] at sumasalamin sa mga ilang aklat ng [[Tanakh]] gaya ng paggamit ng salitang Hebreo na [[Elohim]] na anyong plural ng Eloah na anyo ng [[El (diyos)]] na isang pangkalahatang salita para sa [[diyos]] sa mga [[Sinaunang relihiyong Semitiko]] sa [[Sinaunang Malapit na Silangan]].<ref>http://www.class.uidaho.edu/ngier/henotheism.htm</ref> Ayon sa mga eskolar, si [[Yahweh]] ay kinikilala sa Canaan na isa sa pitumpung(70) mga anak ng Diyos na si "[[El (diyos)]]" o "Elyon".<ref name=ref1>{{Cite web |url=http://www.theology.edu/ugarbib.htm |title=Archive copy |access-date=2011-10-03 |archive-date=2017-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170511082755/http://www.theology.edu/ugarbib.htm |url-status=dead }}</ref> Sa Canaan(kasama rito ang mga bansang Lebanon, Jordan, Israel, Syria at iba pa), si El ay kinikilalang punong diyos at asawa ng diyosang si "[[Asherah]]". Ito'y makikita sa mga tabletang nahukay sa siyudad ng "[[Ugarit]]" sa Syria noong 1929 hanggang 1939.<ref>Matthews, Victor Harold (2004). Judges and Ruth, Cambridge University Press, pahina 79</ref> Ang pitumpung anak ni El ay mga patrong diyos ng bawat pitumpung bansa sa rehiyon ng Canaan. Sa [[Deuteronomio]] 32:8-9 ng Dead Sea Scrolls o 4QDeut<sup>4</sup>(na pinakamatandang manuskrito ng Tanakh), mababasa na hinati ng diyos na si Elyon ang mga bansa ayon sa bilang ng mga anak ng diyos. Ang bansang Israel(Jacob) ay naging bahagi naman ng diyos na si Yahweh.<ref>Meindert Djikstra, "El the God of Israel, Israel the People of YHWH: On the Origins of Ancient Israelite Yahwism" (in "Only One God? Monotheism in Ancient Israel and the Veneration of the Goddess Asherah", ed. Bob Beckering, Sheffield Academic Press, 2001)</ref> Ayon sa mga iskolar, ang ''beney ha elohim''(mga anak ng mga diyos) sa Deut. 32:8-9 ay salitang Semitiko na tumutukoy sa mga mababang diyos sa kapisanan ng mga diyos(divine pantheon) sa Canaan<ref>The human faces of God, pahina 72</ref><ref>Jesús-Luis Cunchillos, Juan-Pablo Vita, ''A concordance of Ugaritic words'' 2003 p389</ref><ref>Jesús-Luis Cunchillos, Juan-Pablo Vita, ''The texts of the Ugaritic data bank'' 2003 p82</ref><ref>Marvin H. Pope ''El in the Ugaritic texts'' 1955 p49</ref><ref>Rahmouni, A. ''Divine epithets in the Ugaritic alphabetic texts'' 2008 p91</ref><ref>Young G. D. ''Concordance of Ugaritic'' 1956 Page 13</ref><ref>G. Johannes Botterweck, Helmer Ringgren ''Theological dictionary of the Old Testament'' 2000 p130</ref>(tignan din ang Awit 82:1-8 kung saan ang punong diyos(Elyon) ay namumuno sa kapulungan ng mga diyos). Ang salitang Elohim(mga diyos) na anyong plural ng singular na El(diyos) ay matatagpuan ng 2500 beses sa Tanakh(Lumang Tipan). Bagama't ang Elohim ay may konstruksiyong singular sa ilang mga talata ng Tanakh(kung ang [[pandiwa]] o [[pang-uri]] na tumutukoy dito ay singular), may ilang mga eksepsiyon na ang "Elohim" ay nangangahulugang "maraming diyos". Halimbawa, sa Genesis 20:13, 35:7, 2 1 Samuel 7:23, Awit 58:11, at ang pangalan ng "Buhay na Diyos" sa Deuteronomio 5:26, ang "Elohim" ay nasa anyong plural dahil sa ito ay tinutukoy ng plural na pang-uri na אלהים חיים . Sa [[Septuagint]] at sa mga bagong salin ng Lumang Tipan mula sa Hebreo, ang salitang "Elohim" ay isinalin na "mga diyos" kapag tinutukoy ng plural na pandiwa at kapag ito ay tumutukoy sa "mga diyos na pagano"(halimbawa sa Exo 12:12 na "mga diyos(Elohim) ng Ehipto") ngunit ito ay pinalitan ng singular na "diyos"(theos sa Septuagint) kung tumutukoy sa diyos ng Israel kahit na ang kahulugan ay maliwanag na "mga diyos".

{{cquote|Nang hatiin ni Elyon ang mga bansa,<br />
nang kanyang ihiwalay ang mga anak ni Adan<br />
kanyang itinakda ang mga hangganan ng mga bansa<br />
ayon sa bilang ng mga anak ng mga diyos.<br />
Ang bahagi ni Yahweh ang kanyang bayan, <br />
si Jacob(Israel) ang kanyang(Yahweh) bahaging mana.|author=Salin ng [[Deuteronomio]] 32:8-9 ng [[Mga skrolyo ng Patay na Dagat]](4QDeut<sup>4</sup>)<ref>When Elyon divided the nations,<br />
when he separated the sons of Adam<br />
he established the borders of the nations<br />
according to the number of the sons of ''the gods''.<br />
Yahweh’s portion was his people,<br />
Jacob his alloted inheritance.)<br /><br />(Deuteronomy 32:8-9, Dead Sea Scrolls(4QDeut4)</ref>
}}
Sa pagitan ng ikawalo hanggang ikaanim na siglo BCE, si El ay nagsimulang 
ituring na mga Israelita na siyang ring si Yahweh o "Yaweh-El" na asawa ni "[[Asherah]]".<ref>Karel van der Toorn, "Goddesses in Early Israelite Religion in Ancient Goddesses: the Myths and the Evidence" (editors Lucy Goodison and Christine Morris, University of Wisconsin Press, 1998)</ref> Ang ibang mga diyos ng ibang bansa ay tinuring ng mga Israelita na mga manipestasyon lamang ni Yahweh-El. Ito ay makikita sa mga artipaktong nahukay sa bansang Israel sa panahong ito na nagpapakitang si Yahweh ay may asawa na nagngangalang "Asherah". Bukod dito, ang pagpapalit ng ''beney ha elohim''(mga anak ng mga diyos) sa ibang manuskrito gaya ng Masoretico, ng "mga anak ni Israel" gayundin sa [[Septuagint]] na pinalitan ng "mga anghel ng diyos" ang indikasyon na ang diyos na si Elyon at Yahweh ay naging isang diyos. Sa bagong salin ng biblia na ''[[The New Revised Standard Version]] (NRSV)''(1989), ang Deut 32:8 ay isinalin na "according to the number of the gods"(ayon sa bilang ng mga diyos). Sa panahong ito, ang mga ebidensiyang arkeolohiyal ay nagpapakita ng mga tensiyon sa pagitan ng pangkat na komportable sa pagsamba kay Yahweh kasama ng mga lokal na [[diyos]] gaya nina [[Asherah]] at [[Baal]] at sa mga sumasamba "lamang" kay Yahweh.<ref>1 Kings 18, Jeremiah 2; Othmar Keel, Christoph Uehlinger, Gods, Goddesses, and Images of God in Ancient Israel, Fortress Press (1998); Mark S. Smith, The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts, Oxford University Press (2001)</ref><ref>Othmar Keel, Christoph Uehlinger, Gods, Goddesses, and Images of God in Ancient Israel, Fortress Press (1998); Mark S. Smith, The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts, Oxford University Press (2001)</ref> Sa mga panahong ding ito nagsimulang lumitaw sa Bibliya ang monoteismo o ang paniniwalang si Yahweh "lamang" ang diyos ng [[uniberso]]. Halimbawa sa ika pitong siglo BCE, isinulat ang mga pahayag na monoteistiko sa Bibliya : [[Deuteronomio]] 4:35, 39, [[1 Samuel]] 2:2, 2 Samuel 7:22, [[Aklat ng Mga Hari|2 Hari]] 19:15, 19 (= [[Aklat ni Isaias]] 37:16, 20), at [[Aklat ni Jeremias]] 16:19, 20 at ang ikaanim na siglong bahagi ng Isaias 43:10–11, 44:6, 8, 45:5–7, 14, 18, 21, and 46:9.<ref>Ziony Zevit, "The Religions of Ancient Israel: A Synthesis of Parallactic Approaches (Continuum, 2001)</ref> Dahil sa ang mga talatang ito ay nakaugnay sa [[Deuteronomio]], ang kasaysayang Deutoronomistiko(ito'y mga librong mula sa "[[Aklat ni Josue]]" hanggang sa "[[Aklat ng Mga Hari]]"), sinasabi ng mga iskolar na ang isang kilusang Deuteronomistiko ang bumuo sa ideyang monoteismo sa Israel noong mga panahong ito.<ref name="Mark S 2001">Mark S.Smith, "Untold Stories: The Bible and Ugaritic Studies in the Twentieth Century" (Hendrickson Publishers, 2001)</ref> Isa sa mga dahilan ng pagusbong ng monoteismo sa Israel ay ang pagakyat sa kapangyarihan ng mga imperyong Assiria at Babilonia sa mga panahong ito. Para sa mga Israelita ang kanilang diyos ay kasing kapangyarihan ng mga patrong diyos ng ibang bansa. <ref>William G. Dever, "Did God Have a Wife? Archaeology and Folk Religion in Ancient ISrael" (Eerdman's, 2005)</ref> Ngunit dahil sa pagsakop ng  [[Imperyong Neo-Asirya]] sa hilagang [[kaharian ng Israel (Samaria)]] noong 723-720 BCE at [[Imperyong Neo-Babilonya]] sa [[Kaharian ng Juda]] noong 587/586 BCE, inakala ng taga-Juda na mas makapangyarihan ang diyos ng [[Imperyong Neo-Asirya]] at [[Imperyong Neo-Babilonya]]. Sa mga panahong ito, ang kilusang monoteistiko(Deuteronomistiko) ay nagsimulang mangatwiran na ang pagsakop ng Babilonya sa [[Juda]] ay hindi nangangahulugang ang diyos ng Israel ay mas mahina kay "[[Ashur]]" na siyang pambansang Diyos ng Asirya at [[Marduk]] na pambansang Diyos ng Babilonya, kundi ipinahintulot ni Yahweh na parusahan ng Asirya at Babilonya ang Israel at Juda upang dalisayin ang bansang Israel at Juda dahil sa kanilang politeismo.<ref name="Mark S 2001" />  Ang modernong analysis na literaryo ng [[Tanakh]] ay nagmumungkahi na sa panahong ito nang binago ang mga pinagkunan na isinulat at pambibig upang ipaliwanag ang pagkakatapon  ng mga Israelita at [[Pagpapatapon sa Babilonya]] bilang parusa ng diyos dahil sa pagsamba sa ibang mga diyos.<ref>http://books.google.co.uk/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA340</ref> Si Yahweh ay ginawa rin ng mga may akda ng [[Tanakh]] na hindi lamang ang pang-tribong diyos ng bansang [[Israel]] kundi pati ng buong mundo. <ref name="Mark S 2001" /> Iminungkahi na ang striktong monoteismo ay umunlad sa pagkakatapong ito ng mga Israelita sa Babilonia at marahil ay bilang reaksiyon sa [[dualismo]] o quasi-monoteismo ng [[Zoroastrianismo]] ng [[Imperyong Persiyano]].<ref>Ephraim Urbach ''The Sages''</ref><ref name=je/>  Ang [[Judah]]  ay naging [probinsiya]] ng imperyong Persian pagkatapos sakupin ng Persia ang Babilonia noong 539 BCE at naging probinsiyang [[Yehud Medinata]] sa loob ng 207 taon. Ang mga iskolar ay naniniwala na ang Hudaismo ay naimpluwensiyahan ng relihiyong [[Zoroastrianismo]]<ref name=je>http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=147&letter=Z</ref> ng Persiya sa mga pananaw ng [[anghel]], [[demonyo]], malamang ay sa doktrina ng muling pagkabuhay gayundin sa mga ideyang [[eskatolohiya|eskatolohikal]] at sa ideya ng [[mesiyas]] o tagapagligtas ng mesiyanismong Zoroastriano.<ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/Exilic.html |access-date=2012-11-27 |archive-date=2012-10-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121015092426/http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/Exilic.html |url-status=dead }}</ref>

Ang ibang iskolar ay naniniwala na si Yahweh ay isang pang-tribong [[diyos]] na sinamba sa timog ng Canaan(Edom, Moab at Midian) mula 14 siglo BCE at ang kulto ni Yahweh ay naipasa sa hilaga ng Canaan sa pamamagitan ng mga Cineo(Kenite). Ang hipotesis na ito ay iminungkahi ni Cornelius Tiele noong 1872. Ayon din sa ilan na naniniwala sa hipotesis na ito, si Yahweh ang diyos ni Jethro(biyenan ni Moises) na isang Cineo ayon sa Hukom 1:16 at mula kay Jethro naipasa ni [[Moises]] ang kulto ni Yahweh sa mga Israelita. Gayunpaman, si Moises ay hindi tinatanggap na historikal ng mga kasalukuyang iskolar.<ref name>Finkelstein at Silberman, Bible Unearthed</ref>

==Elohim==
{{main|Elohim}}
==Tignan din==
*[[Bibliya]]
*[[Elohim]]
*[[El (diyos)]]
*[[Diyos]]
*[[Monolatrismo]] (pagkilala at pagsamba sa isang pambansang [[Diyos]] ngunit pagkilala sa pag-iral ng ibang mga Diyos.
*[[Mesiyas]]
*[[Hudaismo]]

==Sanggunian==
{{reflist}}

[[Kategorya:Mga Manlilikhang diyos]]
[[Kategorya:Hudaismo]]
[[Kategorya:Kristiyanismo]]
[[Kategorya:Islam]]
[[Kategorya:Bahá’í]]
[[Kategorya:Diyos]]
[[Kategorya:Mga diyos na Kanlurang Semitiko]]
[[Kategorya:Mga anak ni El]]
[[Kategorya:Mga diyos sa Bibliyang Hebreo]]