Tingnan ang wikitext ng Deontolohiya

{{multiple issues|
{{unreferenced|date=Enero 2024}}
{{MOS|date=Mayo 2024}}
{{cleanup|date=Mayo 2024|reason=Kailangang ayuisn ang pagkakasulat ng artikulo.}}
}}
{{lito|text=ang kasalungat ng [[ontolohiya]]. Sa madaling salita, deontolohiya ≠ de- + ontolohiya}}

Ang '''deontolohiya''' (mula sa [[wikang Sinaunang Griyego|Sinaunang Griyego]]: {{lang|grc|δέον}} "katungkulan" + {{lang|grc|λόγος}} "[[-lohiya]]") ay paraan ng [[etika]] na humahatol sa isang [[moralidad]] ng isang [[aksiyon (pilosopiya)|aksiyon]] batay sa isang serye ng mga [[patakaran]] at [[prinsipyo]]. Ang mga deontolohiya ay nag-aaral ng mga patakaran at [[katungkulan]] sa kanilang sariling karapatan, imbes na batay sa mga resulta ng aksiyon. Kalimitang itinatangi ang deontolohiya mula sa [[konsekwensiyalismo]], [[utilitarismo]], [[etikang birtud]], at [[pragmatikong etika]]. Sa itong [[terminolohiya]], ang isang aksiyon ay mas mahalaga kaysa sa kaniyang mga konsekwensiya.

Sa [[wikang Ingles|Ingles]], ang terminong {{lang|en|deontological}} ay munang ginamit para ilarawan ang kasalukuyang, espesipikong [[katuturan]] ni [[C. D. Broad]] sa kaniyang aklat ng 1930, {{lang|en|Five Types of Ethical Theory}} ({{lang-tl|Limang Uri ng Etikal na Teorya}}). Ang isang mas lumang paggamit ng termino ay nahahanap sa [[Jeremy Bentham]], kung sino nag-imbento ito bago 1816 bilang isang [[sinonimo]] ng {{lang|en|dicastic}} o {{lang|en|censorial ethics}} (kumbaga, [[etika]] batay sa [[husga]] o [[hutol]]). Ang mas pangkalahatang kahulugan ng salita ay pinananatili sa [[wikang Pranses|Pranses]], lalo na sa terminong {{lang|fr|code de déontologie}} ([[etikal na kodigo]]) sa konteksto ng [[etikang pamprupesyon]].

Depende sa sistema ng deontolohikal na etika na iniisip, maaaring lumitaw ang isang [[obligasyong moral]] mula sa isang panlabas o panloob na pinagmulan, tulad ng isang pangkat ng mga [[patakaran]]g inherenteng sa [[uniberso]] ([[etikal na naturalismo]]), [[relihiyosong batas]], o isang pangkat ng personal o kultural na [[prinsipyo]] (alinman sa mga ito ay maaaring salungat sa mga personal na hangarin). Ang deontolohiya ay kalimitang ginagamit ng mga [[pamahalaan]] na nagpapahintulot sa mga [[tao]], na naninirahan sa ilalim ng pamahalaan, na mamuhay ayon sa isang hanay ng mga napagkasunduang patakaran.

== Deontolohikal na mga pilosopiya ==
May mararaming pormulasyon ng deontolohikal na etika.

=== Kantianismo ===
[[Talaksan:Immanuel Kant portrait c1790.jpg|thumb|[[Immanuel Kant]]]]
{{main|Etika ni Kant}}
{{expand section|with=mas impormasyon tungkol sa [[imperatibong kategorikal]]|date=Agosto 2023}}

Ipinalalagay ang [[teorya]] ng etika ni [[Immanuel Kant]] bilang deontolohikal dahil sa iba't ibang sanhi. Una na, nagpahayag si Kant na para kumilos nang moral na tama, ang tao ay may muwang ng [[katungkulan]] ({{lang-de|Pflicht}}, na may kaugnayan sa Ingles na salitang {{lang|en|plight}}). Pangalawa, nagpahayag siya na ang katamaan o kamalian ng isang gawa ay hindi batay sa mga konsekwensiya ng mismong gawa, kundi mga motibo ng tagagawa.

Nagsimula ang unang katwiran ni Kant sa [[palagay]] na ang ''[[summum bonum]]'' ({{lang-tl|pinakamataas na [[kabutihan]]}}) ay dapat mabuti {{lang|la|in se}} at mabuti nang walang kwalipikasyon. Ang ilang bagay ay "mabuti {{lang|la|in se}}" kapag [[Intrinsikong halaga (etika)|intrinsikong mabuti]], at "mabuti nang walang kwalipikasyon" kapag ang kaniyang pagdaragnag ay hinding-hindi nagpalala ng sitwasyon. Tapos nagpahayag si Kant na ang mga bagay na kalimitang ipinalalagay na mabubuti, tulad ng [[katalinuhan]], [[tiyaga]], at [[tuwa]], hindi ay intrinsikong mabubuti ni mabubuti nang walang kwalipikasyon. Ang tuwa, halimbawa, hindi parang mabuti nang walang kwalipikasyon, kasi kung ang mga tao ay humahanap ng nilang tuwa sa [[dusa]] ng ibang mga tao, nagiging etikal na masahol ang sitwasyon. Ipinalagay na may nag-iisang mabuti:

{{Blockquote
|text=Hindi maaaring akalain ang anuman sa [[mundo]] — nga wala kahit sa lagpas ng mundo — na maaaring tawagin na mabuti nang walang kwalipikasyon puwera isang ''mabuting kalooban''.{{verify source}}
|author=Kant, Immanuel
|title="Transition from the Common Rational Knowledge of Morals to the Philosophical."
|source=§ 1 sa ''Groundwork of the Metaphysic of Morals'' (1785)
}}

Tapos itinuro ni Kant na ang mabuting kalooban ay hindi maaaring hinuhain mula sa konsekwensiya. Kumbaga, ang tao na may masamang kalooban ay maaaring gumawa pa ng buti (sa hindi sinasadyang pagkakataon, sabihin na nating, o bilang isang kilos ng pagtubos), habang ang tao na may mabuting kalooban ay maaaring gumawa pa ng sama o kahit isang pagkakamali man lang (muli, baka sa hindi sinasadyang pagkakataon).

Imbes, nagpahayag si Kant na ang isang tao ay may mabuting kalooban kapag gumawa "mula sa paggalang sa [[moral na batas]]" at, sa kaniyang tingin, ang itong "paggalang sa moral na batas" ay hango sa katungkulan. Kaya, ang tanging tunay na mabuti ay mabuting kalooban, at lamang mabuti ang mabuting kalooban kung pinipili ng tao ang tamang kilos mula sa muwang ng katungkulan, i.e. paggalang sa moral na batas. (Ang pangangatwiran na ito ay hindi tumutukoy kung ano ang isang moral na batas.) Ipinaliwanag nga niya, gayunman, ang [[paggalang]] bilang "ang konsepto ng isang halaga na humaharang sa aking [[pagmamahal sa sarili]]".

=== Teorya ng banal na utos ===
{{main|Teorya ng banal na utos}}

Ang hindi lahat ng deontologo ay [[relihiyoso]], ngunit may mga naniniwala sa ''teorya ng banal na utos''. Ito ay kumpol ng mga kaugnay na paniniwala na, sa esensya, tama ang isang aksyon kung at lamang kung nagpasiya si [[Diyos]] na tama ang aksyong iyon. Ayon sa Ingles na [[pilosopo]]ng [[Ralph Cudworth]], natanggap nina [[Guillermo ng Ockham]], [[René Descartes]], at mga [[Calvinista]] ng ika-18 na siglo ang iba't ibang bersyon ng itong teoryang moral, dahil naniwala ang lahat sila na mga moral na katungkulan ay hango sa mga utos ng Diyos. (Nag-aakala ang ganiyang paniniwala ng kaalaman ng [[kalooban ng Diyos]], o mas sa pangkalahatan, [[moral na batas]].)

Ito ay naiiba mula sa [[etika ni Kant]] dahil nagpahayag si Kant na ang tao, bilang isang [[makatwirang nilalang]], ginagawang unibersal ang moral na batas, yamang ayon sa teorya ng banal na utos, ang ganiyang unibersalidad ay nanggagaling lang mula sa Diyos.

=== Pluralismong deontolohikal ni Ross ===
Namuna ni [[W. D. Ross]] ang [[monismo|monistikong]] deontolohiya ni Kant, kung kaninog etika ay hango sa nag-iisang pundasyonal na prinsipyo ([[imperatibont kategorikal]]). Nagtalo si Ross na may mararaming [[katungkulan]]g [[prima facie]] na itinatakda ang tama. Ang ilang mga katungkulan ay nagmula sa ating sariling mga nakaraang pagkilos, tulad ng ''katungkulan ng katapatan'' (upang tuparin ang mga pangako at sabihin ang katotohanan), at ang ''katungkulan ng pagbabayad sala'' (upang gumawa ng pag aayos para sa mga maling gawa). Nagmula ang ''katungkulan ng pasasalamat'' (upang ibalik ang mga kabutihang natanggap) sa mga gawa ng ibang mga tao. Kabilang sa iba pang mga katungkulan ang ''katungkulan ng hindi pinsala'' (hindi upang saktan ang iba), ang ''katungkulan ng paggawa ng mabuti'' (upang itaguyod ang maximum ng pinagsama samang kabutihan), ang ''katungkulan ng pagpapabuti sa sarili'' (upang mapabuti ang sariling kalagayan) at ang ''katungkulan ng katarungan'' (upang ipamahagi ang mga benepisyo at pasanin nang maayos).

Ang ganiyang mga katungkulan, gayunman, ay maaaring magkasalungatan at magdulot ng isang [[etikal na dilema]], na kinakailangan ang isang moral na pili sa pagitan ng mga imperatibong sumasali. Halimbawa, minsan kailangan sirain ang pangako para maibsan ang pagkabalisa ng ibang tao. Nakilala ni Ross sa pagitan ng ''mga katungkulang prima facie'' at ''ganap na katungkulan'' para malutas ang problema. Ang mga katungkulang itala sa dating talata ay ''mga katungkulang prima facie'': pangkalahatang mga alituntunin kung kani-kaninong katotohanan ay halata sa sarili para sa mga taong moral na hinog. Hindi iniisip ng ganiyang mga paktor ang kalahatan. Ang ''ganap na katungkulan'', sa kabilang banda, ay partikular sa isang espesipikong sitwasyon, at iniisip nga ang kalahatan, kaya ang kada kaso ay dapat indibiduwal na husgahan. Huwes ng tama at mali, ayon sa Ross, ang ''ganap na katungkulan''.

== Kasabayang deontolohiya ==
Kabilang sa mga [[kasabayang pilosopiya|kasabayang]] deontologo (kumbaga, mga iskolar na isinilang sa unang kalahati ng ika-20 na siglo) ay sina [[Józef Maria Bocheński]], [[Thomas Nagel]], [[T. M. Scanlon]], at [[Roger Scruton]].

Nakikilala si Bocheński (1965) sa pagitan ng [[Lohikang deontiko|deontikong]] at [[Epistemolohiya|epistemikong]] [[awtoridad]]:
* Ang isang tipikal na halimbawa ng '''epistemikong awtoridad'' sa paggamit ni Bocheński ay "kaugnay ng [[guro]] sa kaniyang mga [[mag-aaral]]". Ang isang guro ay may epistemikong awtoridad kung kailan gumagawa ng mga deklaratibong [[pangungusap]], na ipinalalagay ng mag-aaral bilang maaasahang kaalaman, pero na hindi kailangang tanggapin o sundin.
* Ang isang halimbawa ng '''deontikong awtoridad''' ay "kaugnay ng isang [[amo]] at ang kanyang [[empleyado]]". Ang isang amo ay may deontikong awtoridad sa pagbibigay ng isang utos na ang empleyado ay dapat tanggapin at sundin anuman ang pagiging maaasahan o angkop nito.

Namumuna si Scruton (2017), sa kaniyang librong ''On Human Nature'' ({{lang-tl|Tungkol sa [[likas na pagkatao]]}}), ng [[konsekwensiyalismo]] at tulad na etikal na teorya, tulad ng [[hedonismo]] at [[utilitarismo]], at imbes ipinapanukala ang isang deontolohikal na etika. Nagpapahiwatig siya na ang proporsyonal na [[katungkulan]] ay isang mahalagang bahagi ng [[ugali]] na nag-uudyok sa ating mga gawa, at ipinagtatanggol ang [[likas na batas]] mula sa mga teoryang sumasalungat. Saka, hinahangaan ni Scruton ng [[etikang birtud]], at naniniwala na ang dalawang etikal na teorya ay hindi, bilang madalas na inilalarawan, ay hindi magkasalungat.

=== Deontolohiya at konsekwensiyalismo ===
{{further|Konsekwensiyalismo|Utilitarismo}}

==== Prinsipyo ng katanggap-tanggap na pinsala ====
Ang "Principle of Permissible Harm" ({{lang-tl|Prinsipyo ng Katanggap-tanggap na pinsala}}, 1996) ni [[Frances Kamm]] ay isang pagsisikap para sa deribasyon ng isang kahigpitang deontolohikal na naaayon sa mga argumentong tinalakay sa itaas, habang umaasa sa [[imperatibong kategorikal]] ni Kant. Nagsasabi ang prinsipyo na pinapayagan ang pinsala kung at lamang kung bahagi ng isang mas mabuting kabutihan — kumbaga, kung hindi naiiwasan ang pinsala, dapat ginawa ang pinakamaliit na pinsala.

Noong 2007, inilathala ni Kamm ang ''Intricate Ethics'' ({{lang-tl|Masalimuot na Etika}}), isang aklat na nagprepresenta ng isang bagong teorya, "Doctrine of Productive Purity" ({{lang-tl|Doktrina ng Produktibong Kadalisayan}}) na isinasama ang mga aspekto ng niyang "Prinsipyo ng Katanggap-tanggap na pinsala". Bilang "Prinsipyo", ang "Doktrina ng Produktibong Kadalisayan" ay isang pagsubok para sa dentolohikal na reseta para itakda ang mga pangyayari kung saan pinapayagan ang pinsala.

==== Pagkakasundo ng deontolohiya at konsekwensiyalismo ====
May iba't ibang pagsubok para sa pagkakasundo ng deontolohiya at [[konsekwensiyalismo]]. Ang deontolohiya ng hangganan ay pinapanindigan na dapat mamahala ang tuntunin hanggang sa ilang punto sa kabila ng salungat na mga konsekwensiya, pero kung ang mga kahihinatnan ay kaya kahila-hilakbot na sila ay tumawid sa isang napagkasunduang hangganan, nakokopo ng konsekwensiyalismo. Ang mga teorya na isinusulong ni [[Thomas Nagel]] at [[Michael S. Moore (akademiko)|Michael S. Moore]] ay nagtatangkang magkasundo ng deontolohiya at konsekwensiyalismo sa pamamagitan ng isang hurisdiksyon sa bawa't isa. Ang aklat na ''How to Make Good Decisions and Be Right All the Time'' ({{lang-tl|Paano Gumawa ng Mabuting Desisyon at Maging Tama sa Lahat ng Oras}}) ni [[Iain King]] (2008) ay gumamit [[kwasi-realismo]] at isang pormang binabago na [[utilitarismo]] para mapaunlad ang mga prinsipyong deontolohikal na magkakasundo sa etikang hango sa mga [[birtud]] at konsekwensiya. Nabubuo ni King ang isang [[herarkiya]] ng mga prinsipyo para isama ang kaniyang [[meta-etika]], na nakakahilig sa konsekwensiyalismo, sa mga hinuhang deontolohikal na isinusulong niya sa kaniyang aklat.

=== Sekular na deontolohiya ===
Ang deontolohiyang [[intuisyonismong etikal|hango sa intuisyon]] ay isang konsepto sa [[sekular na etika]]. Ang isang klasikong halimbawa ng [[panitikan]] tungkol sa sekular na etika ay [[Thirukkural|tekstong Kural]] (mas ganap na ''Tirukkuṟaḷ'', {{lang-ta|திருக்குறள்}}, {{lit|banal na mga berso}}) na isinulat ni [[Thiruvalluvar]]. Naiisulong{{who}} na ang ilang mga konsepto sa etikang deontolohiko ay nahahanap sa itong teksto. Pagdating sa intuisyonismong etikal, ang pilosopong [[C. D. Broad]] ng ika-20 na siglo ay inimbento ang terminong "etikang deontolohikal" para tukuyin ang mga doktrinang normatibong nakikipag-ugnayan sa [[intuisyonismo]], na pinalaya nito ang pariralang "etikal na intuwisyonismo" para tukuyin ang mga doktrinang epistemolohikal.

== Imperatibong kategorikal ==

Ang '''imperatibong kategorikal''' ang sentral na pilosopikal na konsepto ng [[pilosopiyang moral]] ni [[Immanuel Kant]] gayundin ng modernong [[deontolohiya|deontolohikal na etika]]. Ayon kay Kant, ang mga tao ay sumasakop sa isang espesyal na lugar ng [[pagkakalikha]] at ang [[moralidad]] ay mabubuo sa isang pangkalahatang utos ng katwiran o imperatibo kung saan ang lahat ng mga katungkulan at obligasyon ay hinahango. Inilarawan ni Kant ang isang imperatibo bilang isang proposisyon na nagsasaad na ang isang aksiyon (o inaksiyon) ay kinakailangan. 

== Tingnan din ==
* [[Dilema ni Euthyphro]]

[[Kategorya:Moralidad]]
[[Kategorya:Etikang normatibo]]