Tingnan ang wikitext ng Digmaang Pangkasarinlan sa Bolivia

{{multiple issues|
{{MOS|date=Disyembre 2023}}
{{cleanup|date=Disyembre 2023|reason=Kailangan ayusin ang pagkakasulat at balarila. Kailangan din isalin ang mga banyagang salita.}}
}}
{{Infobox military conflict
|conflict        = Bolivian War of Independence
|partof          = the [[Spanish American wars of independence]]
|image           = Sucre1.jpg
|image_size      = 300px
|caption         = Antonio José de Sucre at the [[Battle of Ayacucho]]   (9 december 1824)
|date            = 25 May 1809 – 6 August 1825<br />({{Age in years, months, weeks and days|year1=1809|month1=05|day1=25|year2=1825|month2=08|day2=06}})
|campaign        =
|place           = [[Upper Peru]] (modern [[Bolivia]])
|territory       =
|result          = Patriot victory
* Independence of Bolivia
|combatant1      = '''[[Patriot Governments (Spanish American independence)|Patriots]]:'''
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[Bolivia]]
**{{flagicon image|Magee-Gutierrez_Coup_d%27état_Flag.svg}} [[Republiqueta]]s
*{{flag|Gran Colombia}}
*{{flag|Peru|1822}}
*{{flagicon|Argentina|1818}} [[United Provinces of the Río de la Plata|United Provinces]]
|combatant2       = '''[[Royalist (Spanish American Revolution)|Royalists]]:'''
*{{flagicon|Spain|1785}} [[Spanish Empire|Spain]]
**{{flagicon image|Lesser_Coat_of_arms_of_Spain_%281785-1873_and_1875-1931%29-Version_of_the_Flag.svg}} [[Viceroyalty of Peru]]
|commander1       = 
{{plainlist |
*{{flagdeco|Gran Colombia}} [[Simón Bolívar]]
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[Andrés de Santa Cruz]]
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[Antonio José de Sucre|Antonio de Sucre]]
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[José Balancer]]
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[Eustaquio Méndez]]
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[José Ballivián]]
*{{flagicon image|State flag of Bolivia (1825-1826).svg}} [[José Manuel Mercado]]
}}
|commander2       =
{{plainlist |
*{{flagdeco|Spain|1785}} [[Pedro Antonio Olañeta|Pedro A. Olañeta]]
*{{flagdeco|Spain|1785}} [[José Manuel de Goyeneche|José de Goyeneche]]
*{{flagdeco|Spain|1785}} [[Pío de Tristán]]
*{{flagdeco|Spain|1785}} [[Joaquín de la Pezuela]]
*{{flagdeco|Spain|1785}} [[José de la Serna]]
*{{flagdeco|Spain|1785}} [[José María Valdez]]
}}
|strength1        =
|strength2        =
|casualties1      =
|casualties2      =
}}

Ang '''Digmaang Pangkasarinlan sa Bolivia''' ay nagsimula sa pagtatatag ng [[Junta (Spanish American Independence)|government juntas]] sa [ [Sucre]] at [[La Paz]], pagkatapos ng [[Chuquisaca Revolution]] at [[La Paz revolution]]. Ang mga Juntas na ito ay natalo sa ilang sandali, at ang mga lungsod ay muling nahulog sa ilalim ng kontrol ng Espanyol. Ang [[May Revolution]] ng 1810 ay pinatalsik ang viceroy sa Buenos Aires, na nagtatag ng sarili nitong junta. Nagpadala ang Buenos Aires ng tatlong malalaking ekspedisyong militar sa [[Upper Peru]], na pinamumunuan nina [[Juan José Castelli]], [[Manuel Belgrano]] at [[José Rondeau]], ngunit ang mga royalista sa huli ay nanaig sa bawat isa. Gayunpaman, ang labanan ay lumago sa isang [[digmaang gerilya|digmaang gerilya]], ang [[Digmaan ng mga Republiquetas]], na pumipigil sa mga royalista sa pagpapalakas ng kanilang presensya. Matapos talunin ni [[Simón Bolívar]] at [[Antonio José de Sucre]] ang mga royalista sa hilagang Timog Amerika, pinamunuan ni Sucre ang isang kampanya na upang talunin ang mga royalista sa Charcas nang tuluyan nang ang huling maharlikang heneral, [[Pedro Antonio Olañeta]], ay dumanas ng kamatayan at pagkatalo sa mga kamay ng kanyang sariling mga pwersang nakipaghiwalay sa [[Labanan ng Tumusla]]. Ang kalayaan ng Bolivia ay ipinahayag noong Agosto 6, 1825.

==Ang Kolonyal na Kapangyarihang Namamahala at ang Mga Dahilan ng Digmaan ==
[[Audiencia of Charcas|Charcas]] (modernong Bolivia) ay tinatawag ding [[Upper Peru]].<ref name="Arnade_2">{{harvp|Arnade|1970|p=2}}</ref> Ang rehiyong ito ay nasa ilalim ng awtoridad ng kolonyal na pamumuno ng mga Espanyol noong ikalabing-anim na siglo. Ito ay orihinal na inilagay nang direkta sa ilalim ng panuntunan ng [[Viceroyalty of Peru]], gayunpaman ang lokasyong ito ay napatunayang napakalayo para sa epektibong kontrol kaya itinatag ni Phillip II ang [[Real Audiencia of Charcas|Audiencia of Charcas]], na isang autonomous na namamahala sa ilalim ng saklaw ng biseroy ng Peru.<ref name="Gade_46">{{harvp|Gade|1970|p=46}}</ref> Ang pamamahalang ito ay binubuo ng ''[[oidor]]es '' o mga hukom at isang gobernador na may titulong pangulo ng Audiencia. Ang Audiencia ay binigyan ng awtoridad na gumawa ng mga panghuling desisyon kapag ang isang viceroy ay hindi available o wala.<ref name="Hudson_Hanratty">{{harvp|Hudson|Hanratty|1989}}</ref>

Ang Audiencia ay nakasentro sa [[Sucre|Chuquisaca]], na nagsimula bilang isang katutubong komunidad at kalaunan ay nakilala sa pangalan nito pagkatapos ng kalayaan, Sucre. Ito ang sentro ng administrasyon pati na rin ang mga aktibidad sa kultura para sa Charcas. Ang Arsobispo ng Charcas ay nanirahan doon at isa sa mga kilalang unibersidad sa Bolivia, ay itinatag doon. Ang Audiencia ay isang malaking karangalan para sa mga Charcas.<ref name="Arnade_2"/> Ang ''Oidores'' ay kadalasang nanggaling mismo sa Spain<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=8}}</ref> at ay may posibilidad na maging mapagmataas, madalas na ginagawang yumuko ang lahat sa kanila. Hindi rin sila kapani-paniwalang ignorante tungkol sa mga pangangailangan at problema ng mga tao.<ref name="Arnade_5">{{harvp|Arnade|1970|p=5}}</ref> Habang lumalawak ang mga pamayanang Espanyol sa timog, ang hurisdiksyon ng Ang Audiencia ng Charcas ay lumago upang isama hindi lamang ang kasalukuyang Bolivia, kundi pati na rin ang Argentina, Uruguay, Paraguay at maging ang mga bahagi ng Peru. Noong 1776, ang Audiencia ng Charcas ay inilagay sa ilalim ng awtoridad ng viceroy ng Buenos Aires sa bagong likhang [[Viceroyalty of the Río de la Plata]] at karamihan sa kalakalan ay na-redirect sa Buenos Aires.<ref name="Gade_46"/ > Ang pagbabagong ito ay laban sa mga hangarin ng Peru dahil gusto nilang panatilihin ang Charcas para sa napakalaking kayamanan nito sa mga minahan ng [[Potosí]]. Sa susunod na ilang dekada, ang tanong ng pampulitika at pang-ekonomiyang relasyon sa Charcas ay patuloy na ipinaglalaban ng Peru at Río de la Plata.<ref name="Gascoigne">{{harvp|Gascoigne|2013}}</ref> Noong Noong Mayo 25, 1809, lumahok ang mga mamamayan ng Sucre sa unang pagsiklab na bahagi ng pagsisimula ng digmaan ng kalayaan sa Bolivia.<ref name="Gade_46"/>

Noong 1784 nilikha ng mga pinunong Espanyol ang [[Intendant#Spanish monarchy|intensity system]]. Apat na pangunahing intensyon ang itinayo sa La Paz, Cochabamba, Potosí, at Chuquisaca. Ang sistemang ito ay nagbigay ng awtoridad sa iilan, mahuhusay at edukadong lalaki na direktang responsable sa Hari ng Espanya. Ang sistemang ito ay ipinatupad upang mapataas ang kita pati na rin upang ihinto ang mga partikular na problema na nagresulta mula sa ibang mga awtoridad sa maling paggamit ng kanilang kapangyarihan.<ref name="Hudson_Hanratty"/> Dahil dito, nilimitahan ng system ang kapangyarihan ng Audiencia.<ref name="Arnade_5" />

Ang mga taong Bolivian ay nahahati sa tatlong pangunahing kategorya: Criollos, Mestizos, at ang katutubong populasyon. Ang may awtoridad sa lahat ng mga taong ito ay ang Peninsulares, na mga maimpluwensyang tao na nagmula sa Espanya upang kumuha ng posisyon sa pamumuno sa simbahan o pamahalaan, sa isa sa mga kolonya ng Espanya. Ang lahat ng natitirang mga tao sa Bolivian ay may katayuan sa lipunan sa ilalim ng elite na uri na ito. Ang mga Criollo ay mga taong may purong Espanyol na pinagmulan na ipinanganak sa Latin America. Ang mga Criollo ay naiinggit sa kapangyarihang taglay ng mga Peninsulares, at ang saloobing ito ay naging bahagi ng batayan para sa Digmaan ng Kalayaan. Sa ilalim ng Criollos sa panlipunang hierarchy ay ang mga Mestizo, na pinaghalong Espanyol at Katutubong pinagmulan. Ang pangunahing dahilan kung bakit naghalo ang dalawang taong ito ay dahil sa kakulangan ng mga babaeng Espanyol sa rehiyon.<ref name="Gascoigne"/> Sa wakas, sa ibaba ng hierarchy ay ang pinakamalaking panlipunang uri, ang mga katutubo, na pangunahing nagsasalita ng Aymara at Quechua. Ang mga taong ito ay madalas na hindi alam kung ano ang nangyayari sa pulitika sa bansa. Gayunpaman, nag-alok sila ng malaking puwersa ng mga mandirigma para sa mga makabayan at royalista sa digmaan. Gayunpaman, sa Digmaan ng Kalayaan, napatunayan nilang napaka-unpredictable at, kung minsan, i-on ang hukbo sa anumang provocation.<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=50}}</ref> Ang mga taong ito ay karaniwang ipinaglalaban ang sinumang kumokontrol sa lugar na iyon, maging mga loyalista, makabayan, o maharlika. Karamihan sa mga panahon ay ang mga ''Republiquetas'' ang kumokontrol sa mga rural na lugar kung saan nakatira ang mga Katutubo. Bagama't ipaglalaban nila kung kanino, ang mga taong ito ay pinapaboran ang mga makabayan dahil sila ay bahagi ng katutubo, samantalang ang ibang mga hukbo ay puro Espanyol ang pinagmulan. Ang tunay na intensyon ng mga Katutubo ay muling itatag ang imperyo ng Incan at kaya gusto nila ang isang anyo ng pamahalaan na naiiba sa lahat ng tatlo sa iba pang mga grupo. Ang mga grupong ito ay lahat ay naglaban para sa tulong ng mga Katutubo upang manalo sa digmaan; gayunpaman, wala ni isang hukbo ang nakaisip na palayain ang mga taong ito.<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=51}}</ref>


Ang kalayaan ay hindi isang bagong ideya sa isipan ng mga tao ng Charcas. Ang konseptong ito ay nagsimula nang mag-ugat noon pa man at ang mga palatandaan ng kawalang-kasiyahan sa kasalukuyang anyo ng pamahalaan ay nagsisimula nang magpakita. Ang mga indibidwal sa bawat klase ng populasyon ng Bolivian ay naging hindi nasisiyahan - ang mga Criollos, ang Mestizos, pati na ang mga Katutubo. Nararamdaman nilang lahat ang mga epekto ng tumaas na buwis ng mga Espanyol at mga paghihigpit sa kalakalan. Nagsimula ang mga paghihimagsik ng mga katutubo noong 1730 sa Cochabamba at sumunod ang iba sa mga susunod na dekada.<ref>{{harvp|Morales|2010|p=36}}</ref> Bagama't ang karamihan sa mga tao ay hindi nasisiyahan, ang iba't ibang uri ng lipunan ay hindi nagkakaisa sa kanilang solusyon sa dilemma. Nais ng mga katutubo na alisin ang lahat ng mga Espanyol at mag-set up ng Andean Utopia,<ref>{{harvp|McFarlane|1995|p=321}}</ref> samantalang ang mga Criollos ay nagnanais lamang ng higit na kalayaan mula sa Espanya. Dahil ang mga Criollos ay nagkaroon ng pagtatangi sa lahi laban sa populasyon ng Katutubo, ang dalawang pangkat ng mga tao na iyon ay hindi nagkaisa laban sa Espanya.<ref>{{harvp|Morales|2010|p=37}}</ref>

Maraming mga rebolusyonaryong ideya ang kumalat mula sa unibersidad sa Chuquisaca.<ref name="Arnade_5"/> Noong unang bahagi ng 1780s iba't ibang estudyante sa unibersidad ang namahagi ng mga polyeto sa Charcas. Ang mga ito ay isinulat laban sa awtoridad ng Espanya at sa kanila ay tinawag pa ngang mga magnanakaw ang mga pampublikong opisyal.<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=6}}</ref> Ang mga ideya ng kalayaan ay talagang nagmula kay Aquinas, isang ama ng simbahan, na nagsulat tungkol sa pulitika. Itinuro niya na kung ang isang pinuno ay malupit at malupit ang mga tao ay may karapatang maghimagsik at lumaban sa sarili nilang pamahalaan. Ang pinuno ay dapat nasa ilalim ng Papa, kaya ang mga tao ay maaaring maghimagsik laban sa Hari ngunit hindi laban sa Diyos.<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=7}}</ref> Walang isang pangunahing pinuno ng mga Rebolusyonaryo o mga Radikal. Gayunpaman, tatlong pangunahing lalaki ang naging maimpluwensya sa lupong ito: Jaime Zudañez, Manuel Zudañez, at Bernardo Monteagudo. Si Jaime Zudañez ay bahagi ng Audiencia sa departamento ng depensa ng mga mahihirap. Susubukan niyang impluwensyahan ang mga desisyong ginawa ng Audiencia at walang sinuman ang naghihinala sa kanyang taksil na pag-uugali. Si Manuel Zudeñez, ang kanyang kapatid, ay nasa gobyerno rin at may hawak na mahalagang posisyon sa unibersidad sa Chuquisaca. Sa wakas si Bernardo Monteagudo ay isang manunulat mula sa isang mahirap na pamilya ngunit nagkaroon ng epekto sa mga tao sa pamamagitan ng kanyang mga kampanyang pabulong. Lahat ng tatlong lalaking ito ay pabor na paalisin ang pangulo, si Ramón García León de Pizarro.<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=22}}</ref>

==Ang juntas ng 1809==
{{Tingnan din|Chuquisaca Revolution}}

Noong [[Digmaang Peninsular]] na naganap sa Espanya, mahigpit na sinundan ni Charcas (ngayon [[Bolivia]]) ang mga ulat na dumating na naglalarawan sa mabilis na umuusbong na sitwasyong pampulitika sa Espanya, na humantong sa Peninsula sa malapit na anarkiya. Ang pakiramdam ng kawalan ng katiyakan ay pinatindi ng katotohanan na ang balita noong 17 Marso [[Mutiny of Aranjuez]] at 6 Mayo 1808 ang pagbibitiw kay [[Ferdinand VII ng Espanya|Ferdinand VII]] pabor kay [[Joseph Bonaparte]] ay dumating sa loob ng isang buwan ng bawat isa, noong Agosto 21 at Setyembre 17, ayon sa pagkakabanggit.<ref>{{harvp|Arnade|1970|p=9}}</ref> Sa sumunod na kalituhan, iba't ibang [[junta (Peninsular War)|junta ]]s sa Spain at Portuges [[Carlota Joaquina of Spain|Princess Carlotta]], kapatid ni Ferdinand VII, sa [[Colonial Brazil|Brazil]] ay nag-claim ng awtoridad sa Americas.

[[Kategorya:Kasaysayan ng Bolivia]]