Tingnan ang wikitext ng Gitnang Asya

{{Infobox continent
|title          = Gitnang Asya
|image          = Central Asia (orthographic projection).svg
|area           = {{convert|4003451|km2|sqmi|abbr=on}}
|population     = 74,338,950 (2020) (ika-16)<ref name="worldometers"/>
|density        = 17.43 katao / km<sup>2</sup> (6.73 katao / mi<sup>2</sup>)
|GDP_nominal    = $300&nbsp;bilyon (2019)<ref name="IMF">{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=51&pr.y=8&sy=2019&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&c=923%2C925%2C916%2C927%2C917&s=NGDPD%2CLP&grp=0&a=|title=International Monetary Fund: 5. Report for Selected Countries and Subjects|trans-title=Pandaigdigang Pondong Pananalapi: 5. Ulat para sa mga Piling Bansa at Paksa|lang=en|publisher=IMF|website=imf.org}} Outlook Database, Oktubre 2019</ref>
|GDP_PPP        = $1.0&nbsp;trilyon (2019)<ref name="IMF" />
|GDP_per_capita = $4,000 (2019; nominal)<ref name="IMF" /><br />$14,000 (2019; PPP)<ref name="IMF" />
|HDI            = {{increase}}0.779 (''<span style="color:green">mataas</span>'')
|demonym        = taga-Gitnang Asya<br/>Gitnang Asyano
|countries      = {{collapsible list
|title = [[Talaan ng mga malalayang estado at teritoryong dependensiya sa Asya|5 kinikilala]]
|{{flag|Kazakhstan|name=Kasakistan}}
|{{flag|Kyrgyzstan|name=Kirgistan}}
|{{flag|Tajikistan|name=Tayikistan}}
|{{flag|Turkmenistan}}
|{{flag|Uzbekistan|name=Usbekistan}}
}}
{{collapsible list
|title = [[Talaan ng mga malalayang estado at teritoryong dependensiya sa Asya|1 minsang isinasama]]
|{{flag|Afghanistan|name=Apganistan}}
}}
|dependencies        =
|languages           = [[Wikang Buryat|Buryat]], [[Wikang Kalmyk|Kalmyk]], [[Wikang Karakalpak|Karakalpak]], [[Wikang Kazakh|Kazakh]], [[Wikang Kyrgyz|Kyrgyz]], [[Wikang Mongol|Mongol]], [[Wikang Ruso|Ruso]], [[Wikang Tajik|Tajik]], [[Wikang Turkmen|Turkmen]], [[Wikang Uyghur|Uyghur]], [[Wikang Uzbek|Uzbek]], at iba pa
|time                = {{collapsible list
  | title       = 2 [[sona ng oras]]
  | bullets     = true
  | '''[[UTC+05:00]]''':
   {{hlist
    | Pamantayan: [[Oras sa Kasakistan|Kasakistan]] (5 rehiyon), [[Oras sa Tayikistan|Tayikistan]], [[Oras sa Turkmenistan|Turkmenistan]], [[Oras sa Usbekistan|Usbekistan]]
   }}
  | '''[[UTC+06:00]]''':
   {{hlist
| Pamantayan: Kazakhstan (4 na lungsod, 9 na rehiyon), [[Oras sa Kirgistan|Kirgistan]]
   }}
 }}
|internet            = [[.kg]], [[.kz]], [[.tj]], [[.tm]], [[.uz]]
|calling_code        = [[Talaan ng mga kodigong pantawag ng bawat bansa|Sona 9 maliban sa Kasakistan (Sona 7)]]
|cities              =
{{collapsible list
 | title = Talaan{{sup|a}}
 | bullets = true
  | {{flagicon|Uzbekistan}} [[Andijan]]
  | {{flagicon|Kazakhstan}} [[Almaty]]
  | {{flagicon|Kazakhstan}} [[Astana]]
  | {{flagicon|Turkmenistan}} [[Ashgabat]]
  | {{flagicon|Kyrgyzstan}} [[Bishkek]]
  | {{flagicon|Tajikistan}} [[Dushanbe]]
  | {{flagicon|Uzbekistan}} [[Fergana]]
  | {{flagicon|Kazakhstan}} [[Karaganda]]
  | {{flagicon|Uzbekistan}} [[Namangan]]
  | {{flagicon|Uzbekistan}} [[Samarkand]]
  | {{flagicon|Kazakhstan}} [[Shymkent]]
  | {{flagicon|Uzbekistan}} [[Tashkent]]
}}
|m49                 = <code>143</code> – Gitnang Asya<br /><code>142</code> – [[Asya]]<br /><code>001</code> – [[Mundo]]
|footnotes           = {{longitem|{{sup|a}} Kabilang lang ang mga may populasyon naa lagpas 500,000 katao.}}
}}

'''Gitnang Asya''' ang rehiyon ng [[Asya]] mula sa silangang baybayin ng [[Dagat Kaspiyo]] hanggang sa kanlurang bahagi ng [[Tsina]] at [[Mongolia]], at mula sa katimugang bahagi ng [[Rusya]] hanggang [[Iran]] at [[Apganistan]] sa timog.<ref name="britannica">{{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Central-Asia|title=Central Asia|trans-title=Gitnang Asya|website=[[Encyclopaedia Britannica|Britannica]]|access-date=6 Abril 2023|lang=en}}</ref> Sa kasalukuyang depenisyon ng rehiyon, kinabibilangan nito ang mga dating republika ng [[Unyong Sobyet]] na [[Kasakistan]], [[Kirgistan]], [[Tayikistan]], [[Turkmenistan]], at [[Usbekistan]], bagamat sinasama rin ang [[Apganistan]] ng ilang depenisyon.<ref name="britannica"/><ref name="openedu">{{cite web|title=8.7 Central Asia and Afghanistan|trans-title=8.7 Gitnang Asya at Apganistan|publisher=[[University of Minnesota]]|url=https://open.lib.umn.edu/worldgeography/chapter/8-7-central-asia-and-afghanistan/|lang=en|access-date=5 Abril 2023|last=Berglee|first=Royal}}</ref> Kilala rin ang rehiyon sa impormal na tawag nito na '''mga ''stan''''' dahil sa pagkakaroon ng mga pangalan ng mga bansang nandito ng [[panlapi|hulaping]] [[Wikang Persyano|Persyano]] na nangangahulugang "lupain [ng mga]".<ref name="openedu"/> Sa kasaysayan, ang naturang lugar ay kilala naman sa tawag na [[Turkestan]] at [[Turan]].

Daanan ang Gitnang Asya para sa mga kultura at sibilisasyon ng [[Europa]] at Asya simula pa noon. Binabagtas ng [[Daang Sutla]] ang rehiyon upang makarating ang mga Europeo sa Asya at mga Asyano sa Europa.<ref name="openedu"/> Dahil dito, naging isa sa mga mahahalagang sentro ng kalakalan ang rehiyon sa malaking bahagi ng kasaysayan. Maraming lahi at kultura ang umusbong at yumabong sa lugar, partikular na ang [[lahing Irani]] at kalaunan, ang [[lahing Turkiko]]. Pagsapit ng ika-19 na siglo, naging dominante sa lugar ang [[mga Ruso]] at [[mga Eslabo|Eslabo]] dahil sa paglaki ng [[Imperyong Ruso]] at noong sumunod na siglo, ang [[Unyong Sobyet]]. Sa ngayon, mga Europeo ang dominanteng lahi ng tao na naninirahan sa lugar.<ref name="britannica"/> Dahil naman sa mga patakaran noong panahon ni [[Joseph Stalin]], may malaki-laki ring populasyon ng mga Koreano sa rehiyon.<ref name="koreans">{{cite web|url=https://www.opendemocracy.net/en/odr/central-asias-koreans-in-korea-there-and-mostly-back-again/|title=Central Asia’s Koreans in Korea: There and (Mostly) Back Again|trans-title=Mga Koreano ng Gitnang Asya sa Korea: Doon at (Madalas) Balik Uli|website=Open Democracy|last=Iakupbaeva|first=Zukhra|date=28 Agosto 2019|access-date=5 Abril 2023|lang=en}}</ref> Noong 2020, ang limang bansang nasa loob nito ay may kabuuang populasyon na aabot ng 74 milyong katao.<ref name="worldometers">{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/central-asia-population/|title=Population of Central Asia (2019 and historical)|trans-title=Populasyon ng Gitnang Asya (2019 at historikal)|lang=en|website=Worldometers|access-date=5 Abril 2023}}</ref>

== Saklaw ==
Si [[Alexander von Humboldt]] ang isa sa mga unang [[heograpiya|heograpo]] na nagbanggit sa Gitnang Asya bilang isang hiwalay na rehiyon ng kontinente ng Asya. Gayunpaman, ang tiyak na saklaw ng rehiyon na ito ay pabago-bago. Sa kasaysayan, ginagamit ng mga akademiko ang heograpiyang politikal at kultura upang bigyang-kahulugan ang saklaw ng rehiyon.<ref name="mehmet2014">{{cite journal|last=Akif Okur|first=Mehmet|title=Classical Texts of the Geopolitics and the "Heart of Eurasia"|trans-title=Mga Klasikal na Teksto ng Heopolitika at ang "Puso ng Eurasya"|lang=en|journal=Journal of Turkish World Studies|volume=XIV|issue=2|date=2014|pages=73–104|format=PDF|url=https://www.academia.edu/10035574}}</ref> Para kay Humboldt, ang rehiyon ay nasa pagitan ng 5° Hilaga at 5° Timog ng latitud na 44.5° Hilaga.<ref name="unesco1993">{{cite book|last1=Dani|first1=A. H.|title=History of Civilizations of Central Asia: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C.|trans-title=Kasaysayan ng mga Sibilisasyon ng Gitnang Asya: Ang Simula ng Sibilisasyon: Sinaunang Panahon hanggang 700 BKP|lang=en|date=1993|publisher=UNESCO|isbn=978-92-3-102719-2|url=https://books.google.com/books?id=6lPzhfNRZ9IC&q=Afghanistan+humboldt+central+asia&pg=PA477}}</ref> Binanggit din niya ang ilan sa mga katangiang heograpikal ng naturang rehiyon, kagaya ng [[Dagat Kaspiyo]] sa kanluran, ang [[kabundukang Altai]] sa hilaga, at ang [[Hindu Kush]] at [[kabundukang Pamir]] sa timog.<ref>{{cite book|last=von Humboldt|first1=Alexander|title=Asie centrale|trans-title=Gitnang Asya|lang=fr|date=1843|publisher=Paris, Gide|page=17|url=https://archive.org/details/asiecentralerec03humbgoog}}</ref>  Wala siyang tinukoy na hangganan sa silangan. Samantala, kinuwestiyon ng Rusong heograpo na si Nikolai Khanykov ang depenisyon na ito na nakabatay sa latitud, at nagmungkahi na gamitin na lang ang isang depenisyon na nakabatay sa pisikal na lugar ng rehiyon.<ref>{{cite book|last1=Cummings|first1=Sally N.|title=Understanding Central Asia: Politics and Contested Transformations|trans-title=Pag-unawa sa Gitnang Asya: Politika at Pinagtatalunang Pagbabago|date=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-43319-3|url=https://books.google.com/books?id=SRafuiRUJaMC&q=humboldt+central+asia+definition&pg=PT28|lang=en}}</ref><ref>{{cite book|last1=Saez|first1=Lawrence|title=The South Asian Association for Regional Cooperation (SAARC): An emerging collaboration architecture|trans-title=Ang Asosasyon ng Timog Asya para sa Kooperasyong Panrehiyon (SAARC): Isang sumisibol na arkitektura sa kolaborasyon|date=2012|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-67108-1|url=https://books.google.com/books?id=yTzKWI42uR4C&q=humboldt+central+asia+Afghanistan&pg=PA35|lang=en}}</ref><ref name="newspring">{{cite book|last1=Cornell|first1=Svante E.|title=Modernization and Regional Cooperation in Central Asia: A New Spring?|trans-title=Modernisasyon at Kooperasyong Panrehiyon sa Gitnang Asya: Isang Bagong Tagsibol?|lang=en|publisher=Central Asia-Caucasus Institute and the Silk Road Studies|url=http://silkroadstudies.org/resources/1811CA-Regional.pdf}}</ref> 
[[Talaksan:Map of Central Asia.png|thumb|Mapang politikal ng Gitnang Asya, kasama ang [[Apganistan]].|260x260px]]
[[File:Central Asia definitions (orthographic).png|thumb|upright=1.2|Pinalawig na saklaw ng Gitnang Asya ayon sa mga depenisyon. Madilim na berde ang kulay ng mga pinakakaraniwang kasama sa rehiyon. Berde naman ang Apganistan, na madalas ding isinasama sa rehiyon, samantalang magaan na berde naman ang kulay ng iba pang mga lugar na minsan ding kasama.]]
[[File:Central Asia borders4.png|thumb|upright=1.2|Saklaw ng Gitnang Asya ayon sa tatlong opisyal na depenisyon.]]

Sa [[Kultura ng Rusya|kulturang Ruso]], may dalawang salita para sa rehiyon: ''Srednyaya Aziya'' ({{lang-ru|Средняя Азия}}) at ''Tsentralnaya Aziya'' ({{lang-ru|Центральная Азия}}). Mas malawak ang saklaw ng ''Tsentralnaya Aziya'' kesa sa ''Srednyaya Aziya''; sakop lang ng historikal na Rusya ([[Imperyong Ruso]] at [[Unyong Sobyet]]) ang saklaw ng ''Srednyaya Aziya'', samantalang kasama naman sa ''Tsentralnaya Aziya'' ang mga lugar tulad ng [[Apganistan]] at [[Silangang Turkestan]] ([[Xinjiang]]).<ref name="newspring"/> Sa depinisyon ng [[Unyong Sobyet]], ang saklaw ng 'Gitnang Asya' ay ang mga republika ng Kirgistan, Tayikistan, Turkmenistan, at Usbekistan; hindi kasama ang [[Kasakistan]] sa depenisyong ito.<ref>{{cite web|url=https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-504;jsessionid=8D48F3D5252AF789C37CC03FE0B9D321|title=Central Asia in the Soviet Command Economy|trans-title=Gitnang Asya sa Ekonomiyang Minamando ng mga Sobyet|lang=en|website=Oxford University Research|date=31 Agosto 2021|access-date=6 Abril 2023|last=Scarborough|first=Isaac|doi=10.1093/acrefore/9780190277727.013.504|url-access=subscription}}</ref> Gayunpaman, pagkatapos [[Pagbuwag ng Unyong Sobyet|bumagsak ang Unyong Sobyet noong 1991]], nagkasundo ang mga pinuno ng rehiyon na isama sa depenisyon ng saklaw ang [[Kasakistan]]. Sa ngayon, ang depenisyong ito ang ginagamit ng maraming larangan. Samantala, sa isang aklat ng [[UNESCO]] noong 1993, Gitnang Asya ang rehiyon na kinabibilangan ng "[[Apganistan]], hilagang-silangang [[Iran]], hilaga at gitnang [[Pakistan]], hilagang [[India]], kanlurang [[Tsina]], [[Mongolia]], at ang mga republika sa [[Gitnang Asya ng Unyong Sobyet]]."<ref name="unesco1993"/>

Isang alternatibong pagtingin sa saklaw ng rehiyon ay sa pamamagitan ng mga [[pangkat-etniko]] na naninirahan sa lugar. Ilan sa mga pinakamalalaking pangkat sa rehiyon ay ang [[lahing Turkiko]], [[lahing Irani|Irani]], at [[lahing Mongol|Mongol]]. Kung ganito ang pananaw, mapapabilang sa rehiyon ang nagsasariling rehiyon ng [[Xinjiang]] sa [[Tsina]], gayundin ang katimugang bahagi ng Rusya, Apganistan, ang hilaga at kanlurang bahagi ng Pakistan, at ang lambak ng [[Kashmir]]. Sinasama rin ang [[Tibet]] sa ilang depenisyon.<ref>{{cite book|last1=Polo|first1=Marco|last2=Smethurst|first2=Paul|title=The Travels of Marco Polo|url=https://archive.org/details/travelsofmarcopo0000polo_d5q6|trans-title=Mga Paglalakbay ni Marco Polo|lang=en|year=2005|isbn=978-0-7607-6589-0|page=[https://archive.org/details/travelsofmarcopo0000polo_d5q6/page/676 676]}}</ref><ref>{{cite book|last=Ferrand|first=Gabriel|date=1913|title="Ibn Batūtā", Relations de voyages et textes géographiques arabes, persans et turks relatifs à l'Extrème-Orient du 8e au 18e siècles|trans-title="Ibn Batuta, Mga ulat sa paglalakbay at tekstong pangheograpiya ng mga Arabo, Persyano, at Turkiko ukol sa Malayong Silangan mula ika-8 hanggang ika-18 siglo|lang=fr|location=[[Paris]], [[Pransiya]]|publisher=Ernest Laroux|pages=426–458}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Andrea|first1=Bernadette|title=''Ibn Fadlan's Journey to Russia: A Tenth‐Century Traveler from Baghdad to the Volga River'' by Richard N. Frye: Review by Bernadette Andrea|trans-title=''Ang Paglalakbay ni Ibn Fadlan sa Rusya: Isang Manlalakbay ng Ikasampung Siglo mula Baghdad papuntang Ilog Volga'' ni Richard N. Frye: Rebyu ni Bernadette Andrea|journal=Middle East Studies Association Bulletin|volume=41|issue=2|pages=201–202|doi=10.1017/S0026318400050744|s2cid=164228130|lang=en}}</ref>

== Heograpiya ==
{{wide image|Zentralasien topo.png|750px|Mapang topograpiko ng Gitnang Asya.}}
Sari-sari ang heograpiya ng Gitnang Asya, mula sa mga nagtataasang kabundukan ng [[Pamirs]], [[Hindu Kush]], at [[Tian Shan]], hanggang sa mga disyerto ng [[Takla Makan]], [[Disyerto ng Gobi|Gobi]], [[Disyerto ng Karakum|Karakum]], [[Disyerto ng Kyzylkum|Kyzylkum]].<ref name="openedu"/> Sikat din ang rehiyon dahil sa mga malalawak nitong [[estepa]], lalo na ang [[estepa ng Eurasya]].<ref name="openedu"/> Tuyo at hindi bagay para taniman ang malaking bahagi ng rehiyon, dahil na rin sa mga estepa at disyerto sa lugar, bukod pa sa mga bundok na nandito. Kaya naman, marami sa mga naninirahan dito ay nag-aalaga ng mga hayop at nagtatrabaho sa mga lungsod.<ref name="openedu"/><ref name="nature"/>

[[File: Bringing the sheep home, on the southern shore of Issy-Kol. (3968109583).jpg|thumb|Katimugang bahagi ng lawa ng [[Issyk Kul]] sa [[Kirgistan]].]]

[[File:AralSea1989 2014.jpg|thumb|Ang pagliit ng [[Dagat Aral]] mula 1989 hanggang 2014.]]

Ilan sa mga malalaking ilog sa rehiyon ay ang ilog ng [[Syr Darya]], [[Amu Darya]],  [[Irtysh]], [[Ilog Hari|Hari]], at ang [[Ilog Marghab|Marghab]].<ref name="britannica"/> Dito rin makikita ang mga malalaking [[lawa]] ng [[Dagat Kaspiyo]], [[Lawa ng Balkash|Balkash]], at ang [[Dagat Aral]].<ref name="nature">{{cite journal|url=https://www.nature.com/articles/s41598-019-52396-y|title=Recent Lake Area Changes in Central Asia|trans-title=Mga Kamakailang Pagbabago sa Lawak ng mga Lawa sa Gitnang Asya|last1=Liu|first1=Haijun|last2=Chen|first2=Yaning|last3=Ye|first3=Zhaoxia|last4=Li|first4=Yupeng|last5=Zhang|first5=Qifei|date=7 Nobyembre 2019|access-date=7 Abril 2023|journal=Scientific Reports|volume=9|lang=en}}</ref> Ang huli sa mga nabanggit na lawa ay isa sa mga pinakamalalaking lawa sa mundo noon, pero dahil sa mga proyektong pang-irigasyon ng mga Sobyet sa lugar simula noong 1960s, unti-unti itong lumiit hanggang sa tuluyang itong matuyo noong 2010s.<ref name="natgeo">{{cite web|url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/141001-aral-sea-shrinking-drought-water-environment|title=Aral Sea's Eastern Basin Is Dry for First Time in 600 Years|trans-title=Natuyo na ang Silangang Saluhan ng Dagat Aral sa Kauna-unahang Pagkakataon sa loob ng 600 taon|website=[[National Geographic]]|access-date=7 Abril 2023|date=2 Oktubre 2014|last=Howard|first=Bryan Clark|lang=en}}</ref>

== Klima ==
[[File:Central Asia map of Köppen climate classification.svg|thumb|upright=1.5|Ang Gitnang Asya ayon sa [[klasipikasyong pangklimang Köppen]].]]
Tuyo ang klima ng 60% ng Gitnang Asya.<ref name="natureclimate">{{cite web|url=https://www.nature.com/articles/d41586-022-01667-2|title=Climate change is turning more of Central Asia into desert|trans-title=Lalo pang nagiging disyerto ang Gitnang Asya|website=Nature|date=16 Hunyo 2022|access-date=7 Abril 2023|lang=en}}</ref> Mainit ang tag-init, samantalang malamig naman tuwing taglamig.<ref name="britannica"/> Bihirang umulan sa lugar, pinakamababa mula Hulyo hanggang Setyembre at pinakamataas pagsapit ng Marso o Abril, na susundan naman ng tagtuyo mula Mayo hanggang Hunyo. Dahil sa natatanging heograpiya sa lugar, malalakas ang hangin dito, na minsa'y nakakagawa ng mga malalaking bagyong alikabok lalo na tuwing tag-init mula Setyembre hanggang Oktubre. Ang mga lungsod ng [[Samarkand]] sa [[Usbekistan]], [[Ashgabat]] sa [[Turkmenistan]], at [[Dushanbe]] sa [[Tayikistan]] ang ilan sa mga lugar sa rehiyon na nakakatanggap ng pinakamaraming ulan, na madalas umaabot nang lagpas {{convert|560|mm|in}}. Kung pag-uusapan ang [[bioheograpiya]] ng lugar, kabilang ang Gitnang Asya sa [[ekosona]]ng [[Paleartiko]].<ref name="iucn">{{cite web|url=https://www.iucn.org/sites/default/files/import/downloads/central_asia.pdf|title=World Heritage Thematic Study for Central Asia|trans-title=Tematikong Pag-aaral sa Pandaigdigang Pamana para sa Gitnang Asya|lang=en|publisher=[[IUCN]]|last=Magin|first=Chris|date=Agosto 2005|access-date=7 Abril 2023|format=PDF}}</ref>

Isa ang rehiyon sa mga pinakanasa peligro pagdating sa [[pagbabago ng klima]] dulot ng [[pag-init ng mundo]]. Ayon sa mga pag-aaral na isinagawa, nakakaranas ang rehiyon ng mas matataas na temperatura kesa sa pandaigdigang karaniwan.<ref name="refl">{{cite web|url=https://www.rferl.org/a/central-asia-climate-change-water-talant/31924317.html|title=How Is Climate Change Affecting Central Asia?|trans-title=Paano Nakakaapekto ang Pagbabago ng Klima sa Gitnang Asya?|lang=en|date=1 Hulyo 2022|access-date=7 Abril 2023|website=Radio Free Europe|last=Talant|first=Bermet}}</ref>

== Kasaysayan ==
{{main|Kasaysayan ng Gitnang Asya}}
Kumpara sa mga karatig na lugar nito tulad ng [[Gitnang Silangan]] at [[Tsina]], kaunti lang ang mga magpagkukunan ng mga historyador ukol sa kasaysayan ng Gitnang Asya. Ipinagpapalagay nila na dahil ito sa pagiging "daanan" ng naturang lugar. Ang modernong kaalaman sa sinaunang kasaysayan ng rehiyon ay nakabase madalas sa mga isinulat ng mga tagalabas, partikular na ang mga [[Persyano]] at [[mga Han|Tsino]].<ref name="asiasoc">{{cite web|url=https://asiasociety.org/central-asia-historical-overview|title=Central Asia: A Historical Overview|trans-title=Gitnang Asya: Isang Pangkasaysayang Pagtingin|lang=en|website=Asia Society|access-date=12 Abril 2023}}</ref> Gayunpaman, nakakatiyak ang mga historyador na isa ang rehiyon sa mga pinakaunang nakaimbento sa [[gulong]], gayundin sa mga [[karong pandigma]] simula noong tinatayang {{BKP|2000|link=y}} hanggang {{BKP|1500}} sa ngayo'y [[Kasakistan]].<ref name="asiasoc"/>

Isa ang [[mga Eskito]] sa mga pinakaunang tukoy na grupo ng mga tao na nanirahan sa Gitnang Asya. Orihinal na galing sa [[Trasya]] sa kanluran, nagawa nilang manirahan sa rehiyon dahil na rin sa [[estepa ng Eurasya]] simula noong {{BKP|ika-7 milenyo|link=y}} hanggang {{BKP|ika-3 milenyo}}.<ref name="britannica"/> Samantala, nagawa rin [[Xiongnu]], isang kumpederasyon ng mga tribo sa ngayo'y kanlurang [[Tsina]] at [[Mongolia]] at pinaniniwalaang mga ninuno ng [[mga Hun]], na makarating at manirahan sa rehiyon simula noong {{BKP|ika-3 siglo}}. Naging imperyo sila, hanggang sa matalo sila ng [[mga Han]] ng Tsina sa isang [[Digmaang Han-Xiongnu|digmaan na nagtagal nang ilang siglo]].<ref name="britannica"/>

Noong bandang ika-8 siglo, naging dominante sa lugar ang [[lahing Turkiko]] tulad ng [[mga Uyghur]]. Itinuturing bilang ang unang mahalagang lahing Turkiko sa lugar, sila ay mga negosyanteng responsable sa kalakalan sa pagitan ng Tsina at ng Europa noong panahong yon. Bumagsak sila kalaunan noong bandang {{CE|840|link=y}}.<ref name="asiasoc"/>

Nakaranas ang rehiyon ng panahon ng kaguluhan mula noong ika-10 hanggang ika-13 siglo dahil sa mga kaganapan sa paligid nito, partikular na ang pagbagsak ng sentralisadong pamahalaan ng Tsina sa silangan. Habang nangyayari ito, mabilis ding kumalat ang relihiyong [[Islam]] mula sa Gitnang Silangan dahil na rin sa mga negosyanteng [[Muslim]] na nakipagkalakalan sa lugar. Naging sentro ng relihiyon sa lugar noong panahong yon ang [[Samarkand]] at [[Bukhara]].<ref name="asiasoc"/><ref name="britannica"/>

Noong 1200s, sinakop ng [[Imperyong Mongol]] ang halos kabuuan ng rehiyon sa isang serye ng mga matatagumpay na kampanyang pangmilitar. Matapos bumagsak ang imperyo, nahati ang rehiyon sa mga [[kanato]]. Pagsapit ng ika-15 siglo, nagawa ng [[mga Uzbek]] na masakop ang mga ito.<ref name="britannica"/>

Ang [[Imperyong Ruso]] mula sa hilaga ang sumunod na pinakamalakas na puwersa sa lugar. Mula 1700s hanggang 1870s, isa-isa nitong sinako ang mga maliliit na estado sa lugar. Nagsimulang maimpluwensyahan ang mga naninirahan sa rehiyon simula sa puntong ito. Gayunpaman, matapos ng [[Rebolusyong Ruso]] noong 1917 na nagpabagsak sa imperyo at nagbigay-daan sa mga [[komunista]]ng [[Sobyet]] upang manungkulan sa lugar, ang impluwensiyang ito ay lalo pang napabilis. Ang [[ekonomiyang planado]] sa ilalim ng sistemang komunismo ang naging modelo ng ekonomiya sa rehiyon sa halos kabuuan ng ika-20 siglo.<ref name="britannica"/>

Noong 1920s, hinati ng [[Unyong Sobyet]] ang rehiyon sa limang republika: [[Sobyetikong Kasakistan|Kasakistan]], [[Sobyetikong Usbekistan|Usbekistan]], [[Sobyetikong Kirgistan|Kirgistan]], [[Sobyetikong Tayikistan|Tayikistan]], at [[Sobyetikong Turkmenistan|Turkmenistan]]. Matapos [[Pagbagsak ng Unyong Sobyet|bumagsak ng Unyong Sobyet]] noong 1991, kabilang ang limang republikang ito sa mga naging malayang estado.<ref name="britannica"/>

Sa ika-21 siglo, unti-unting lumipat ang mga republika sa Gitnang Asya sa [[malayang merkado]] bilang modelo ng kani-kanilang bansa. Gayunpaman, nananatili pa ring isyu sa lugar ang pagbabago ng klima at pag-init ng mundo, bukod pa sa mga isyung politikal at panlipunan na nananatili sa lugar.

== Mga bansa ==
{| class="wikitable sortable"
|- style="background:#ececec;"
! scope="col" style="width:120px;"|Bansa
! scope="col" style="width:80px;"|Lawak<br />km<sup>2</sup>
! scope="col" style="width:100px;"|Populasyon{{UN Population|ref}}<br />({{UN Population|Year}})
! scope="col" style="width:50px;"|Densidad<br />per km<sup>2</sup>
! scope="col" style="width:100px;"|[[GDP]] (nominal) (2017)<br />
! [[GDP]] (kada kapita)<br /> (2017)
! [[Human Development Index|HDI]] (2017)
! Kabisera
! Opisyal na wika
|-
|-
| style="text-align:left;" | {{flag|Kazakhstan|name=Kasakistan}}
| style="text-align:right;"| 2,724,900
| style="text-align:right;"| {{UN Population|Kazakhstan}}
| style="text-align:right;"| 6.3
| style="text-align:right;"| $160.839&nbsp;bilyon
| style="text-align:right;"| $8,841
| style="text-align:right;"| 0.788
| style="text-align:left;" | [[Astana]]
| style="text-align:left;" | [[Wikang Kazakh|Kazakh]], [[Wikang Ruso|Ruso]]
|-
| style="text-align:left;" | {{flag|Kyrgyzstan|name=Kirgistan}}
| style="text-align:right;"| 199,950
| style="text-align:right;"| {{UN Population|Kyrgyzstan}}
| style="text-align:right;"| 29.7
| style="text-align:right;"| $7.061&nbsp;bilyon
| style="text-align:right;"| $1,144
| style="text-align:right;"| 0.655
| style="text-align:left;" | [[Bishkek]]
| style="text-align:left;" | [[Wikang Kyrgyz|Kyrgyz]], [[Wikang Ruso|Ruso]]
|-
| style="text-align:left;" | {{flag|Tajikistan|name=Tayikistan}}
| style="text-align:right;"| 142,550
| style="text-align:right;"| {{UN Population|Tajikistan}}
| style="text-align:right;"| 60.4
| style="text-align:right;"| $7.146&nbsp;bilyon
| style="text-align:right;"| $824
| style="text-align:right;"| 0.624
| style="text-align:left;" | [[Dushanbe]]
| style="text-align:left;" | [[Wikang Tajik|Tajik]], [[Wikang Ruso|Ruso]]
|-
| style="text-align:left;" | {{flag|Turkmenistan}}
| style="text-align:right;"| 488,100
| style="text-align:right;"| {{UN Population|Turkmenistan}}
| style="text-align:right;"| 11.1
| style="text-align:right;"| $37.926&nbsp;bilyon
| style="text-align:right;"| $6,643
| style="text-align:right;"| 0.688
| style="text-align:left;" | [[Ashgabat]]
| style="text-align:left;" | [[Wikang Turkmen|Turkmen]]
|-
| style="text-align:left;" | {{flag|Uzbekistan|name=Usbekistan}}
| style="text-align:right;"| 448,978
| style="text-align:right;"| 33,905,800<ref>{{cite web|url=https://stat.uz/en/press-center/news-committee/8337-6246246-2|title=Demographic situation (January–December 2019)|trans-title=Sitwasyong demograpiko (Enero-Disyembre 2019)|publisher=stat.uz|language=ru|date=25 Enero 2020|access-date=12 Abril 2023|archive-date=21 Oktubre 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201021052502/https://stat.uz/en/press-center/news-committee/8337-6246246-2|url-status=live}}</ref>
| style="text-align:right;"| 69.1
| style="text-align:right;"| $47.883&nbsp;bilyon
| style="text-align:right;"| $1,491
| style="text-align:right;"| 0.701
| style="text-align:left;" | [[Tashkent]]
| style="text-align:left;" | [[Wikang Uzbek|Uzbek]]
|}

== Sanggunian ==
{{reflist}}

== Link sa labas ==
{{Sister project links|voy=Central Asia}}
* {{Iranica|central-asia-index}}
* [https://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml Gitnang Asya] sa  [[Pamantasang Columbia]]
* [http://www.wdl.org/en/item/11743/ Pangkalahatang mapa ng Gitnang Asya] (1874)

{{Authority control}}

[[Kategorya:Gitnang Asya| ]]
[[Kategorya:Mga rehiyon ng Asya]]
[[Kategorya:Mga rehiyon ng Eurasya]]