Tingnan ang wikitext ng Kasaysayan

{{Redirect-distinguish|historya|istorya}}
{{About|larangan|kasaysayan ng tao|kasaysayan ng mundo|kasaysayan ng planeta|kasaysayan ng daigdig}}
[[File:Marble_bust_of_Herodotos_MET_DT11742_(cropped).jpg|thumb|Si [[Herodoto]] ang itinuturing na "Ama ng Kasaysayan."]]
'''Kasaysáyan'''<ref name=":0">{{Cite web |title=kasaysayan - Diksiyonaryo |url=https://diksiyonaryo.ph/search/kasaysayan |access-date=13 Abril 2024 |website=diksiyonaryo.ph}}</ref>{{efn|''ibang katawagan:'' '''histórya'''<ref name=":1">{{Cite web |title=historya - Diksiyonaryo |url=https://diksiyonaryo.ph/search/historya |access-date=13 Abril 2024 |website=diksiyonaryo.ph}}</ref>}} ang sistematikong pag-aaral at pagdodokumento sa [[nakaraan]]. Madalas tumutukoy ito sa nakaraan matapos ang pag-imbento sa [[pagsulat]]; ang panahon bago ang puntong ito ay tinatawag naman na [[prehistorya]]. Para malaman ng mga [[historyador]] ang mga kaganapan sa nakaraan, naghahanap sila at pinag-aaralan ang [[mapagkukunang pangkasaysayan|mga mapagkukunang]] nila ng impormasyon, tulad ng mga nakasulat na dokumento, pasalitang paglalarawan, [[sining]], at materyal na [[artipakto]], gayundin ang mga iniwang bakas sa [[kalikasan]].<ref name=":4">{{Cite book |last=Arnold |first=John H. |title=History: A Very Short Introduction |url=https://archive.org/details/historyveryshort00arno_0 |publisher=Oxford University Press |year=2000 |isbn=019285352X |location=New York |language=en |trans-title=Kasaysayan: Isang Maikling Pagpapakilala}}</ref> Dahil patuloy na gumagalaw ang [[oras]], hindi makukumpleto ang kasaysayan, at hindi kailanman makukuha ng mga historyador ang kumpletong larawan patungkol sa isang pangyayari nang walang [[kiling]].

Isang [[larangan]] ang kasaysayan na gumagamit ng [[naratibo]] upang mailarawan, maipaliwanag, kwestyunin, at suriin ang mga pangyayari sa nakaraan, pati na rin ang pag-imbestiga sa kahalagahan at ang sanhi at bunga ng naturang pangyayari sa isang lugar o sa mundo. Pinagdedebatehan ng mga historyador ang [[historyograpiya|kalikasan ng kasaysayan]], at ang silbi nito sa paghugis sa mga problema sa kasalukuyan.<ref name="evans1">{{cite web |author=Richard J. Evans |year=2001 |title=The Two Faces of E.H. Carr |trans-title=en |url=http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/evans10.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110809211116/http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/evans10.html |archive-date=9 Agosto 2011 |access-date=13 Abril 2024 |website=History in Focus |publisher=University of London |language=Ang Dalawang Mukha ni E. H. Carr}}</ref> 

Madalas ginugrupo bilang mga [[pamanang kultural]] ang mga kuwentong karaniwan sa isang kultura, tulad halimbawa ng mga [[kuwentong-bayan]] kagaya ng kay [[Haring Arturo]] sa Britanya at ang kuwento ng [[Sampung Datu ng Borneo]] sa Pilipinas.<ref name="Low1">{{cite book |last=Lowenthal |first=David |url=https://archive.org/details/knowingteachingl00samw/page/63 |title=Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |publisher=New York University Press |year=2000 |isbn=978-0814781418 |editor=Peter N. Stearns |location=New York & London |page=63 |language=en |trans-title=Pag-intindi, Pagturo, at Pagtuto sa Kasaysayan, Pambansa at Pandaigdigang Perspektibo |chapter=Dilemmas and Delights of Learning History |trans-chapter=Mga Dilema at Kasiyahan sa Pagkatuto sa Kasaysayan |editor2=Peters Seixas |editor3=Sam Wineburg |chapter-url=https://archive.org/details/knowingteachingl00samw}}</ref> Iba ang kasaysayan mula sa [[mito]] dahil sa pagkakaroon nito ng mga [[ebidensiya]]ng mapapatunayan. Malawak ang modernong pag-aaral ng kasaysayan, mula sa malalawak na paksa tulad ng [[kasaysayan ng sangkatauhan]] hanggang sa mga napakatiyak tulad ng kasaysayan ng isang lungsod. Bahagi ito ngayon ng kurikulum ng maraming mga bansa sa mundo, at tinuturo bilang asignatura sa mababa at mataas na edukasyon, gayundin bilang isang kursong inaalok ng mga pamantasan.

Si [[Herodoto]] ang kinokonsiderang "Ama ng Kasaysayan" dahil siya ang itinuturing na unang historyador ng [[Kanluraning Mundo]].<ref name="fordham">{{cite web |last1=Halsall |first1=Paul |title=Herodotus|trans-title=Herodoto |url=https://sourcebooks.fordham.edu/ancient/eb11-herodotus.asp |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201127014859/https://sourcebooks.fordham.edu/ancient/eb11-herodotus.asp |archive-date=27 Nobyembre 2020 |access-date=13 Abril 2024 |website=Internet History Sourcebooks Project |publisher=Fordham University |language=en |ref=fordham}}</ref> Kinekredit siya pati na rin ang kontemporaryo niyang si [[Tucidides]] bilang mga nagpasimula sa kasaysayan bilang isang lehitimong pag-aaral sa Europa. Samantala, sa [[Silanganing Mundo]], nakasulat sa ''[[Mga Tala ng Tagsibol at Taglagas]]'' ang opisyal na 241 taong kasaysayan ng [[Estado ng Lu]] (ngayo'y bahagi ng [[Tsina]]), bagamat maliit na bahagi na lang nito ang nananatili sa kasalukuyan.

== Etimolohiya ==
[[Talaksan:History-Dielman-Highsmith.jpeg|thumb|''History'' ("Kasaysayan") ni [[Frederick Dielman]] (1896)]]
Galing sa "[[sanaysay]]" ("kuwento") ang salitang "kasaysayan," na nagmula naman sa salitang "saysay" ("pahayag").<ref name=":0" /> Ang pagkakaroon ng [[Panlapi|panlaping]] [[Kabilaan (uri ng panlapi)|kabilaan]] na "ka-...-an" sa salita ang nagpapahiwatig na isa itong [[Pangngalan|pangngalang]] [[Kolektibong pangngalan|kolektibo]], sa kahulugang "koleksyon ng mga kuwento." Samantala, galing naman sa [[wikang Kastila]] ang salitang "historya".<ref name=":1" /> Nagmula naman ito sa [[sinaunang wikang Griyego]] na ''historía'' ({{lang-grc|ἱστορία|translit=historíā|lit=paliwanag}}).<ref name="JosephJanda">{{Cite book |title=The Handbook of Historical Linguistics |publisher=Blackwell Publishing |year=2008 |isbn=978-1405127479 |editor1-last=Joseph |editor1-first=Brian |page=163 |language=en |trans-title=Handbook ng Lingguwistikang Pangkasaysayan |editor2-last=Janda |editor2-first=Richard |orig-year=2004}}</ref> Sa ganitong pananaw isinulat ni [[Aristoteles]] ang kanyang akdang ''[[Kasaysayan ng mga Hayop]]''.<ref name="Ferrater-Mora">{{Cite book |last=Ferrater-Mora |first=José |title=Diccionario de Filosofia |publisher=Editorial Ariel |year=1994 |location=Barcelona |language=es |trans-title=Diksiyonaryo ng Pilosopiya}}</ref> Ang ninunong salita nito, {{lang|grc|ἵστωρ}}, ay makikita sa [[Himno ni Homer|mga himno]] ni [[Homer]], kay [[Heraklito]], sa panunumpa ng mga [[Ephebos|e''phebos'']] ng [[Atenas]], at sa mga kasulatang sa rehiyon ng [[Boeotia]]; ginamit ito sa pananaw na "manghusga." Hiniram ang salitang ito sa [[wikang Latin]] bilang ''historia'' ("imbestigasyon", "paliwanag", o "naratibo"), na kalaunan ay hiniram din ng [[mga wikang Romanse]] katulad ng wikang Kastila, [[Wikang Pranses|Pranses]], at [[Wikang Ingles|Ingles]]. Nagmula sa [[wikang Anglo-Norman]] ang salitang Ingles na ''history'', kung saan una itong lumabas sa [[Gitnang Ingles]] sa pananaw na "kuwento"; ang modernong salitang Ingles na ''story'' ay nagmula rin sa salitang ito.<ref name="OED Online. Oxford University Press 2014">{{Cite dictionary |title=history, n. |encyclopedia=OED Online |publisher=Oxford University Press |date=9 Marso 2015 |language=en}}</ref> Ang modernong kahulugan ng ''history'' ay nagmula sa [[Renasimiyento]], kung saan ginamit ni [[Francis Bacon]] ang kahulugan nito sa wikang Griyego upang ilarawan ang [[likas na kasaysayan]].<ref name="OED Online. Oxford University Press 2014" />

== Prehistorya ==
{{Main|Prehistorya}}
[[Talaksan:Extract from Inskripsyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna.jpg|alt=Ang Inskripsiyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna.|thumb|Ang [[Inskripsiyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna]] ay ang pinakamatandang rekord na nakasulat sa Pilipinas. Tinatayang ginawa ito noong {{KP|900}}.]]
Ginagamit ang punto ng pagkaimbento sa [[Pagsusulat|pagsulat]] bilang ang simula ng kasaysayan ng isang lugar. Ito ay dahil kinakailangan ng pisikal na ebidensiya ang kasaysayan, at hindi ito matutupad nang walang rekord na nakasulat, tulad halimbawa ng mga [[hiroglipiko]] sa [[sinaunang Ehipto]]. Ang panahon bago ito ay tinatawag na [[prehistorya]] ({{Literal na pagsasalin|bago ang kasaysayan}}). Hindi pantay-pantay kung kailan nagsimula ang kasaysayan at nagtapos ang prehistorya, dahil sa iba't ibang punto ng panahon naimbento ang pagsulat sa iba't ibang kabihasnan. Bukod dito, ginagamit rin ang salitang prehistorya upang tukuin ang panahon bago ang unang beripikadong rekord na nakasulat. Halimbawa, ang [[Inskripsiyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna]] ay tinatayang nagawa noong {{CE|900}}.<ref name="Postma">{{Cite journal |last=Postma |first=Antoon |date=1992 |title=The Laguna Copper-Plate Inscription: Text and Commentary |trans-title=Ang Inskripsyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna: Teksto at Komentaryo |url=http://www.philippinestudies.net/ojs/index.php/ps/article/download/1033/1018 |journal=Philippine Studies |language=en |publisher=[[Pamantasan ng Ateneo de Manila]] |volume=40 |issue=2 |pages=182–203 |jstor=42633308}}</ref> kaya naman ito ang ginagamit na batayan sa hangganan ng [[kasaysayan ng Pilipinas]] at ang [[Prehistorya ng Pilipinas|prehistorya nito]]. Mas maagang nagsimula ang kasaysayan sa ibang lugar, lalo na sa mga lambak-ilog ng [[Mesopotamya|Tigris-Euphrates]], [[Kabihasnan ng Lambak ng Indo|Indus]], at [[Kabihasnang Tsina|Yangtze]], kung saan may mga nakasulat na'ng rekord simula pa noong {{BKP|5000}}.

== Historiograpiya ==
{{Main|Historiograpiya}}
[[Talaksan:POxy v0017 n2099 a 01 hires.jpg|alt=Mga retaso ng ika-2 siglong papiro ng Ang Kasaysayan ni Herodoto.|thumb|Mga retaso ng ika-2 siglong [[Papiro|papirong]] kopya ng [[Ang Kasaysayan|''Ang Kasaysayan'']] ni [[Herodoto]].]]
[[Historiograpiya]] ang tawag sa pag-aaral sa mga paraan na ginagamit ng mga historyador sa pagsusuri sa kasaysayan. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga magkakatulad na gawa patungkol sa isang paksa. Kadalasang patungkol ito sa paksa; halimbawa, ang [[historiograpiya ng Pilipinas]] at ng [[Historyograpiya ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig|Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Maaari rin itong patungkol sa isang bahagi ng pag-aaral sa kasaysayan, tulad halimbawa ng [[kasaysayang pampulitika]] at [[kasaysayang panlipunan]]. Simula noong ika-19 na siglo, ang pag-aaral sa historyograpiya ay binigyang-pansin, bagamat may mga iilang panitikang nagawa bago ito. Pinakasikat sa mga ito ang [[Ang Kasaysayan|''Ang Kasaysayan'']] ni [[Herodoto]] at [[Mga Tala ng Dakilang Historyador|''Mga Tala ng Dakilang Historyador'']] o ''Shiji'', na ginawa ni [[Sima Qian]]. Noong ika-20 siglo, nagsimula namang isama ng mga historyador ang pananaw na panlipunan sa kanilang mga historiograpiya, tulad ng [[politika]], [[ekonomiya]], at [[kultura]].<ref name="iggers">{{cite book |author=Georg G. Iggers |title=Historiography in the Twentieth Century: From Scientific Objectivity to the Postmodern Challenge |year=2005 |url=https://archive.org/details/historiographyin0000igge_m8z6 |isbn=978-0819567666 |page=[https://archive.org/details/historiographyin0000igge_m8z6/page/1 1]-4 |trans-title=Historyograpiya sa Ikadalawampung Siglo: Mula Maagham na Kawalang-kilingan papunta sa Hamon ng Posmodernismo |lang=en}}</ref>

== Kaparaanan ==
{{Main|Pamamaraang pangkasaysayan}}
[[Talaksan:Ancientlibraryalex.jpg|thumb|Isang depiksyon sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]].]]
Sa [[Europa]], nagsimula ang pagdebelop sa mga kaparaanan simula noong panahon ni [[Herodoto]], kung saan isinulat niya ang [[Histories|''Mga Kasaysayan'']] ukol sa [[Digmaang Griyego-Persyano]]. Para dito, tinagurian siyang "Ama ng Kasaysayan." Samantala, isinulat naman ni [[Tucidides]], isang kontemporaryo ni Herodoto, ang [[Kasaysayan ng Digmaang Peloponesia|''Kasaysayan ng Digmaang Peloponisos'']]. Di tulad ni Herodoto, itinuring ni Tucidides na produkto ang kasaysayan ng mga gawain at mga piniling landas ng sangkatauhan, hindi isang resulta ng [[Sobrenatural|supernatural]] na pangyayari.<ref name="lamberg-karlovsky-p5">{{cite book |author1=Lamberg-Karlovsky, C.C. |title=Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica |author2=Jeremy A. Sabloff |publisher=Benjamin-Cummings Publishing |year=1979 |isbn=9780881338348 |page=5}}</ref> Binigyang-diin niya ang kronolohiya ng mga pangyayari nang walang pagkiling. Naniwala ang mga historyador ng [[sinaunang Gresya]], kabilang silang dalawa, sa ideya na [[Pag-ulit ng kasaysayan|umuulit]] ang kasaysayan.<ref name="lamberg-karlovsky-p6">{{cite book |author1=Lamberg-Karlovsky, C.C. |title=Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica |author2=Jeremy A. Sabloff |publisher=Benjamin-Cummings Publishing |year=1979 |isbn=9780881338348 |page=6 |language=en |trans-title=Mga Sinaunang Kabihasnan: Ang Malapit na Silangan at Mesoamerika}}</ref>

Samantala, sopistikado na ang larangan ng [[historyograpiya]] sa [[sinaunang Tsina]]. Nagsimula ito sa historyador ng korte na si [[Sima Qian]], ang may-akda ng ''[[Mga Tala ng Dakilang Historyador]]'' (''Shiji''). Pagsapit naman ng [[Gitnang Kapanahunan]] sa Europa, naging maimpluwensya ang mga gawa ni [[Agustin ng Hipona]] sa mundo ng Kristiyanismo at ng kaisipang Kanluranin. Madalas pinag-aaralan ang kasaysayan sa panahong ito sa pananaw ng relihiyon. Nagbago ito pagsapit ng ika-19 na siglo, nang nagsimulang magpokus ang mga historyador sa pilosopiya tulad ng kay [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]], at naging mas sekular.<ref name="graham-ch1">{{cite book |author=Graham |first=Gordon |title=The Shape of the Past |url=https://archive.org/details/shapeofpast0000grah |publisher=[[University of Oxford]] |year=1997 |language=en |trans-title=Ang Hugis ng Nakaraan |chapter=Chapter 1 |trans-chapter=Kabanata 1}}</ref>

Sa aklat na ''[[Muqaddimah]]'' (1377), nagbabala ang may-akda nitong si [[Ibn Khaldun]] sa pitong kamalian ginagawa diumano ng mga historyador. Ayon sa kanya, magulo ang nakaraan kaya dapat itong masusing pag-aralan. Kontra siya sa mga nakatalang supernatural na haka-haka at sa hindi paggamit ng datos ng kasaysayan. Nagmungkahi siya ng kaparaanan sa pag-aaral sa kasaysayan na katulad halos ng [[pamamaraang makaagham]] na maiimbento sa Europa sa mga sumunod na siglo. Ito ang nagbigay-daan sa kritikal na pag-aaral sa gampanin ng propaganda, estado, komunikasyon, at sistematikong pagkiling sa kasaysayan; dahil rito, itinuturing siyang "ama ng historyograpiya".<ref name="Mowlana">{{Cite journal |last=Mowlana |first=H. |year=2001 |title=Information in the Arab World |trans-title=Impormasyon sa Mundong Arabo |journal=Cooperation South Journal |language=en |volume=1}}</ref><ref name="Enan">{{Cite book |last=Enan |first=Muhammed Abdullah |title=Ibn Khaldun: His Life and Works |publisher=The Other Press |year=2007 |isbn=9789839541533 |page=v |language=en |trans-title=Ibn Khaldun: Kanyang Buhay at Gawa}}</ref>

Sa Kanluraning Mundo, nagsimulang madebelop ang modernong historyograpiya noong ika-17 at ika-18 siglo sa Pransiya at Alemanya. Bagamat may mga historyador sa panahong ito na nangangahad na gawing maagham ang pag-aaral sa kasaysayan, tulad ni [[Henry Thomas Buckle]], laganap ang ideya ni [[Leopold von Ranke]] patungkol sa larangan sa panahong ito. Ayon kay Ranke, dapat maingat na kolektahin ang mga datos ng kasaysayan, at suriin ito nang kritikal at mabuti.<ref>''Muse of History'', p 147.</ref> Pagsapit ng ika-20 siglo, nagsimulang lumayo ang mga historyador sa pagtrato sa kasaysayan bilang mga pangyayari na resulta ng mga "[[Teorya ng dakilang tao|dakilang tao]]" o pokus sa mga mala-[[Epiko|epikong]] sanaysay patungkol sa isang bansa sa lente ng [[nasyonalismo]]. Imbes, nagpokus na sila sa aspetong panlipunan ng kasaysayan. Nagbigay-daan ito upang ituring bilang isang [[agham panlipunan]] ang kasaysayan, di kagaya noon na isang [[sining]] ang tingin sa larangan.<ref>{{Cite book |last=Ostrovski |first=Max |title=The Hyperbole of the World Order |publisher=Rowman & Littlefield |year=2006 |location=Lanham |language=en |trans-title=Ang Hyperbole ng Kaayusang Pandaigdig}}</ref>

== Sangay ==

=== Periodisasyon ===
{{Main|Periodisasyon}}
Madalas hatiin ng mga historyador ang kasaysayan sa mga maliliit na bloke ng panahon. Binibigyan nila ng mga pangalan ito (hal. [[Panahon ng Pagtuklas]], [[Gitnang Kapanahunan]]) upang mas mapadali ang pagtukoy sa isang partikular na pangyayari.<ref name="Marwick-p169">{{cite book |author=Marwick |first=Arthur |title=The Nature of History |publisher=The Macmillan Press LTD |year=1970 |page=169 |language=en |trans-title=Ang Kalikasan ng Kasaysayan}}</ref> Bagamat may mga pangkalahatang pangalan ang binibigay sa mga panahon sa kasaysayan ng mundo, hindi ito pare-pareho sa iba't ibang panig ng mundo. Ginagamit madalas ang [[siglo]] at [[dekada]] sa pagpepetsa sa mga bloke, depende sa ginagamit na [[Panahon ng kalendaryo|sistema]] (hal. KP sa [[Karaniwang Panahon]] at BKP sa [[Karaniwang Panahon (kalendaryong Gregoryano)|Bago ang Karaniwang Panahon]]). Ginagamit din ang periodisasyon sa [[prehistorya]], bagamat saklaw ito ng [[arkeolohiya]].<ref>{{Cite book |last=Lucas |first=Gavin |title=The Archaeology of Time |publisher=Routledge |year=2005 |isbn=0415311977 |location=Oxon |pages=50 |language=en |trans-title=Ang Arkeolohiya ng Panahon}}</ref>

=== Heograpiya ===
Simula ng pag-aaral ng kasaysayan ang pagpili sa partikular na lugar na magiging saklaw ng pag-aaralan. Halimbawa, kasaysayan ng isang kontinente, bansa, o lungsod. Mahalaga ito upang mabigyan ng konteksto ang mga pangyayari. Malaking bagay ang panahon, lokasyon ng tubig at ang kalupaan ng lugar sa pag-aaral sa mga pangyayaring naganap doon. Halimbawa, nagsimula ang mga unang sibilisasyon malapit sa mga ilog, tulad ng [[Ilog Nilo]], na nagbigay-daan upang magkaroon dito ng isang malakas na sibilisasyon sa lugar. Dahil sa taunang pagbaha, hindi masyadong kailangan ng maraming magsasaka, kaya naman nagkaroon ng ibang mga trabaho.

Narito ang mga pahina patungkol sa mga kasaysayan sa mga kontinente ng mundo:

* [[Kasaysayan ng Aprika]]
* [[Kasaysayan ng Asya]]
* [[Kasaysayan ng Europa]]
* [[Kasaysayan ng Hilagang Amerika]]
* [[Kasaysayan ng Oceania]]
* [[Kasaysayan ng Timog Amerika]]

=== Politikal ===
{{Main|Kasaysayang politikal}}Saklaw ng kasaysayang politikal ang pag-aaral sa politika ng isang lugar, at ang epekto nito sa pangkalahatang kasaysayan sa lugar. Pinag-aaralan dito ang mga organisasyon at operasyon ng kapangyarihan sa mga lipunan.

Si [[Leopold von Ranke]] ang nagpasimula sa maagham na pag-aaral sa kasaysayan ng politika. Mahalagang aspeto ang [[ideolohiya]] sa pag-aaral, at nakapokus ito madalas sa mga pinuno at mahahalagang tao at ang kanilang desisyon. Gayunpaman, mula dekada 1960s, nagsimulang humina ang pag-aaral dahil sa mga pag-angat ng ibang mga katulad na larangan tulad ng kasaysayang panlipunan at kultural, na nagpokus naman sa lipunan.

=== Militar ===
{{Main|Kasaysayang militar}}
[[Talaksan:Bataille Lizaine.jpg|thumb|Ang [[Digmaang Prangko-Pruso]], digmaan sa pagitan ng [[Ikalawang Imperyong Pranses|Imperyo ng Pransiya]] at [[Konpederasyon ng Hilagang Alemanya|Hilagang Alemanya]]. Ang naturang digmaan ang nagpabagsak sa huling imperyo ng Pransiya at ang pagsisimula ng [[Ikatlong Republika ng Pransiya|ikatlong republika]], at nagbigay-daan ito sa pagkabuo ng modernong [[Alemanya]].]]
Pinag-aaralan sa [[kasaysayang militar]] ang [[digmaan]], estratehiya, labanan, sandata, at ang sikolohiya ng pakikipaglaban. Saklaw din nito ang pag-aaral sa mga doktrina, taktika, at dahilan ng pakikipagdigmaan. Bagamat nakapokus ang pag-aaral sa mga heneral at komander ng mga labanan, sa modernong panahon, nagpopokus ang mga historyador sa mga sundalong lumaban at ang epekto ng mga digmaan sa kasalukuyan at hinaharap.

=== Relihiyon ===
{{Main|Kasaysayan ng relihiyon}}Mahalagang tema sa mga historyador ang pag-aaral sa kasaysayan ng mga rehiliyon. Matagal na'ng nakatala ang depiksyon ng relihiyon ng sangkatauhan. Gayunpaman, ang konsepto ng "relihiyon" ay nabuo noong ika-16 at ika-17 siglo. Pinag-aralan ng mga iskolar ang mga banal na teksto ng mga relihiyon, tulad ng [[Bibliya]] at [[Koran]]. Malaki ang saklaw ng pag-aaral, mula sa kaligirang politikal nito hanggang sa [[teolohiya]] at [[liturhiya]].

=== Panlipunan ===
{{Main|Kasaysayang panlipunan}}Ang [[kasaysayang panlipunan]] ay ang sangay ng kasaysayan na nakatuon sa ordinaryong tao. Dinodokumento nito ang buhay ng mga lipunan mula sa konteksto ng kabuuang kasaysayan ng lugar. Una itong sumikat noong dekada 1960s kasabay ng mga pagbabagong naganap sa dekadang yon, bagamat ang pinagmulan nito ay maaaring nagsimula pa isang siglo bago ito. Bago ang dekadang ito, tipikal na tinutukoy ng kasaysayang panlipunan ang mga popular na kilusan na kontra sa may kapangyarihan, tulad halimbawa ng [[populismo]].

=== Kultura ===
{{Main|Kasaysayang kultural}}[[Kasaysayang kultural]] ang sangay ng kasaysayan na nakatuon sa kultura ng isang lugar o lipunan. Malawak ang saklaw nito, at kabilang sa mga sangay na nasa ilalim nito ang [[kasaysayan ng sining]] at [[Kasaysayang ng musika|musika]]. Bukod dito, sakop din nito ang pagtatala sa mga seremonya, paniniwala, at kaugalian ng mga tao sa isang lipunan.<ref>{{cite journal |last1=Liu |first1=Siyung |last2=Alley |first2=Fatihiya |date=Agosto 2019 |title=Learning from the historical culture of American people for the current society |trans-title=Kaalaman mula sa historikal na kultura ng lahing Amerikano para sa kasalukuyang lipunan |url=https://doi.org/10.21744/lingcure.v3n1.14 |journal=Linguistics and Culture Review |language=en |volume=3 |issue=1 |pages=32-47 |access-date=14 Mayo 2024}}</ref>

=== Diplomasya ===
{{Main|Kasaysayang diplomatiko}}Nakatuon ang [[kasaysayang diplomatiko]] sa relasyon ng mga bansa, lalo na sa [[diplomasya]] at sa mga sanhi ng digmaan. Inilalarawan nito ang kasaysayan sa pananaw ng estratehiya sa mga relasyong panlabas ng mga bansa bilang ang sanhi ng mga pagbabago sa kasaysayan. Ayon kay [[Muriel Chamberlain]], matapos ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]], "pinalitan ng kasaysayang diplomatiko ang kasaysayang konstitusyonal bilang ang simula ng mga imbestigasyong pangkasaysayan, na noo'y ang pinakamahalaga, ang pinakatiyak at sopistikado sa lahat ng mga pag-aaral sa kasaysayan."{{Efn|Orihinal na sipi: "''diplomatic history replaced constitutional history as the flagship of historical investigation, at once the most important, most exact and most sophisticated of historical studies''"}}<ref>{{Cite book |last=Chamberlain |first=Muriel |title=Pax Britannica? British Foreign Policy 1789–1914 |year=1988 |language=en |trans-title=Pax Britannica? Patakarang Panlabas ng Britanya 1789-1914}}</ref> Dagdag niya, matapos ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], pinalitan rin ito kalaunan ng [[kasaysayang panlipunan]].

=== Ekonomiya ===
{{Main|Kasaysayang pang-ekonomiya}}
[[File:Historic world GDP per capita.svg|thumb|Ang [[GDP]] ng mundo kada kapita World GDP mula 1400 hanggang 2003.]]
Bagamat itinuturing na bilang sangay ang [[kasaysayang pang-ekonomiya]] simula pa noong huling bahagi ng ika-19 na siglo, mas kumikiling na sa ngayon ang pag-aaral sa ekonomiya sa konteksto ng ekonomiya at hindi sa tradisyonal na pag-aaral sa kasaysayan.<ref>{{cite journal|author=Whaples, Robert|title=Is Economic History a Neglected Field of Study?|journal=Historically Speaking|date=Abril 2010|lang=en|trans-title=Hindi ba Pinapansin ang Pag-aaral sa Kasaysayang Pang-ekonomiya?|volume=11|issue=2}}</ref> Kalapit na sangay nito ang [[kasaysayang pangnegosyo]], na nag-aaral naman sa kasaysayan ng mga kumpanya, organisasyon, at negosyo sa isang lugar. Mas madalas itong itinuturo sa mga paaralang pangnegosyo.<ref>{{cite book|editor1=Amatori, Franco|editor2= Jones, Geoffrey|title=Business History Around the World|lang=en|trans-title=Kasaysayang Pangnegosyo sa Iba't-ibang Panig ng Mundo | date=2003|url=https://www.questia.com/read/114846992|archive-url=https://web.archive.org/web/20090619213940/http://www.questia.com/read/114846992|archive-date=19 Hunyo 2009}}</ref>

=== Kalikasan ===
{{Main|Likas na kasaysayan}}
Maituturing na bago ang pag-aaral sa [[likas na kasaysayan]], na pormal na naging sangay noong dekada 1980s.<ref>{{Cite book |last=Hughes |first=J.D. |url=https://www.amazon.com/What-Environmental-History/dp/0745631886/ |title=What is Environmental History |year=2006 |language=en |trans-title=Ano ang Likas na Kasaysayan |archive-url=https://web.archive.org/web/20160422092807/http://www.amazon.com/What-Environmental-History/dp/0745631886 |archive-date=22 Abril 2016}}</ref> Pinag-aaralan nito ang interaksyon ng sangkatauhan sa kalikasan sa paglipas ng panahon, at ang epekto nito sa kabuuang kasaysayan. Una itong seryosong pag-aralan sa [[Estados Unidos]] bilang resulta ng mga [[Ekolohismo|kilusang pangkalikasan]] na unang umusbong noong dekada 1960s. Bagamat nagsimula ito bilang resulta sa mga problema sa kalikasan tulad ng [[pag-init ng daigdig]], lumawak ang saklaw nito upang maisama ang populasyon, lungsod, at ang padebelop ng [[likas-kaya]] sa mga ito.<ref>{{cite book |title=Method & Meaning in Canadian Environmental History |publisher=Nelson Education |year=2009 |isbn=978-0-17-644116-6 |editor-last1=MacEachern |editor-first1=Alan |location=[[Toronto]] |language=en |trans-title=Paraan at Kahulugan sa Likas na Kasaysayan ng Canada |editor-last2=Turkel |editor-first2=William J.}}</ref>

=== Pandaigdig ===
{{Main|Pandaigdigang Kasaysayan}}
Pinag-aaralan sa [[Pandaigdigang Kasaysayan|pandaigdigang kasaysayan]] ang mga pangunahing [[kabihasnan]] ng nakalipas na 3000 taon. Di tulad ng ibang mga sangay ng kasaysayan, isa itong sangay na panturo at hindi pampananaliksik. Sumikat ang sangay na ito sa [[Estados Unidos]] at [[Hapon]] noong dekada 1980s bilang resulta ng unti-unting pag-usbong ng [[globalisasyon]].<ref>{{Cite book |last=Sharpe |first=M.E. |title=Asia in Western and World History: A Guide for Teaching |url=https://archive.org/details/asiainwesternwor00ains |year=1997 |editor-last=Einsbee |editor-first=Ainslie |language=en |trans-title=Asya sa Kanluranin at Pandaigdigang Kasaysayan: Gabay sa Pagturo |editor-last2=Gluck |editor-first2=Carol}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Akita |first=Shigeru |date=Tagsibol 2010 |title=World History and the Emergence of Global History in Japan |trans-title=Pandaigdigang Kasaysayan at ang Pag-usbong ng Pandaigdigang Kasaysayan sa Hapon |journal=Chinese Studies in History |language=en |volume=43 |issue=3 |pages=84-96}}</ref>

=== Ideya ===
{{Main|Kasaysayang intelektuwal}}Unang umusbong ang kasaysayang intelektuwal at ang kaugnay nitong kasaysayan ng mga ideya noong ika-20 siglo. Nagpopokus ito sa mga [[Intelektuwalismo|intelektuwal]] at ang kanilang mga ideya at aklat, gayundin sa mga [[ideya]] bilang isang hiwalay na bagay.<ref>{{cite journal |last=Grafton |first=Anthony |year=2006 |title=The History of Ideas: Precept and Practice, 1950–2000 and beyond |trans-title=Ang Kasaysayan ng mga Ideya: Panimula at Gawi, 1950-2000 at higit pa |url=http://sydney.edu.au/intellectual-history/documents/grafton-history-ideas.pdf |url-status=dead |journal=Journal of the History of Ideas |language=en |volume=67 |issue=1 |pages=1–32 |doi=10.1353/jhi.2006.0006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160603130940/http://sydney.edu.au/intellectual-history/documents/grafton-history-ideas.pdf |archive-date=3 Hunyo 2016 |access-date=6 Disyembre 2015 |s2cid-access=free |s2cid=143746040}}</ref><ref>{{cite book |title=New Dictionary of the History of Ideas |year=2004 |editor-last=Horowitz |editor-first=Maryanne Cline |volume=6 |language=en |trans-title=Bagong Diksiyonaryo ng Kasaysayan ng mga Ideya}}</ref>

=== Laylayan ===
{{Main|Kasaysayan ng nasa laylayan}}
Pokus sa [[kasaysayan ng nasa laylayan]] na maidokumento ang [[Populismo|kasaysayan sa pananaw ng pangkaraniwang tao]]. Sakop nito ang mga kilusan ng mga tao at ang mga itinuring na "tagalabas", mga indibidwal na madalas na hindi itinatala sa kasaysayan tulad ng mga [[Kahirapan|mahihirap]], [[Halalan|hindi bumoboto]], [[Pang-aapi|naaapi]], at mga [[Kontrakultura|naiiba sa karaniwan.]] Madalas itong isinusulat ng mga may-akda na [[makakaliwa]] at [[Sosyalismo|sosyalista]], tulad halimbawa ng [[History Workshop]] sa [[Reyno Unido]] noong dekada 1960s.<ref>{{cite book |author=Wade Matthews |url=https://books.google.com/books?id=lfmZAAAAQBAJ&pg=PA20 |title=The New Left, National Identity, and the Break-up of Britain |publisher=Brill |year=2013 |isbn=978-9004253070 |pages=20–21 |language=en |trans-title=Ang Bagong Makakaliwa, Pambansang Pagkakilanlan, at ang Pagwatak ng Britanya |access-date= |archive-url=https://web.archive.org/web/20200928073152/https://books.google.com/books?id=lfmZAAAAQBAJ&pg=PA20 |archive-date=28 Setyembre 2020 |url-status=live}}</ref>

=== Publiko ===
{{Main|Kasaysayang pampubliko}}
Isang malawak na sangay ng kasaysayan ang [[kasaysayang pampubliko]], na kalimitang pinapraktis ng mga taong may kaunti o di pormal na pagsasanay sa kasaysayan at labas sa akademiya. Una itong umusbong noong dekada 1970s sa Estados Unidos at Canada, at naging propesyonal ito kalaunan. Ilan sa mga lugar na tipikal na saklaw nito ang mga [[pook pangkasaysayan]], lugar ng mga labanan, [[museo]], mga [[pelikula]], at simula noong ika-21 siglo, sa [[internet]].<ref>{{Cite journal |jstor = 3377910|title = Public History and the Study of Memory|url = https://archive.org/details/sim_public-historian_spring-1996_18_2/page/7|trans-title=Kasaysayang Pampubliko at ang Pag-aaral sa Alaala|lang=en|journal = The Public Historian|volume = 18|issue = 2|pages = 7–23|last1 = Glassberg|first1 = David|year = 1996|doi = 10.2307/3377910 }}</ref>

=== Kasarian ===
{{Main|Kasaysayang pangkasarian}}
[[File:Nu gay lib demo 03.jpg|thumb|Isang demonstrasyon noong 1970 ukol sa [[kalayaan ng mga bakla]].]]
Isang sangay sa ilalim ng kasaysayan at [[araling pangkasarian]] ang [[kasaysayang pangkasarian]]. Layunin nito na tingnan ang nakaraan sa pananaw ng [[kasarian]]. Una itong umusbong bilang isang sangay na resulta ng [[pemenismo]] at ang [[kasaysayan ng kababaihan]]. Ngayon, malawak na ang saklaw ng pag-aaral upang isama rin ang [[pagkalalaki]] at [[pagkababae]], gayundin ang mga kasarian na labas sa tradisyonal na konsepto, tulad ng mga [[bakla]], [[silahis]], at [[transgender]] (kolektibong tinatawag na [[LGBT]]). Kaugnay ng pag-aaral na ito ang [[kasaysayan ng LGBT]], na nakapokus naman sa pagdodokumento sa mga unang nakatalang pangyayari na patungkol sa LGBT, kagaya halimbawa ng mga nakatalang [[homoseksuwalidad|relasyon ng magkaparehong kasarian]] sa iba't-ibang mga kultura sa mundo.<ref>{{cite web |title=History of Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender Social Movements|lang=en|trans-title=Kasaysayan ng Kilusang Panlipunan ng Lesbiyana, Bakla, Silahis, at Transgender |url=https://www.apa.org/pi/lgbt/resources/history |website=American Psychological Association |first1=Bonnie J. |last1=Morris |archive-date=11 Enero 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210111182438/https://www.apa.org/pi/lgbt/resources/history |url-status=live }}</ref>

== Historyador ==
{{Main|Historyador}}
[[Historyador]] o mananalaysay ang tawag sa mga taong nag-aaral ng kasaysayan at kinokonsiderang ekaperto patungkol rito. Pinag-aaralan nila ang mga pangyayari sa nakaraan ng sangkatauhan gamit ang samu't saring mga metodolohiya. Bagamat maraming tao ang nagtala ng mga pangyayari sa nakaraan, noon lamang ika-19 na siglo nagsimulang tawagin ang mga taong ito bilang mga historyador, sa kasagsagan ng paglago ng pananaliksik sa mga pamantasan sa [[Alemanya]] at sa mga karatig-lugar nito.

== Seudohistorya ==
{{Main|Seudohistorya}}
[[File:Selection on the ramp at Auschwitz-Birkenau, 1944 (Auschwitz Album) 1a.jpg|thumb|Ang [[Holokausto]] ay ang sistematikong pagpatay ng mga [[Nazi]] sa mga [[Hudyo]] noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Bagamat maraming ebidensiyang nakasulat at pisikal ang nagpapatunay sa katotohanan ng pangyayari, marami pa ring tao ang [[Pagtanggi sa Holokausto|itinatanggi ito nang buo o bahagya]].]]
[[Seudohistorya]] ang tawag sa anyo ng kasaysayan na sadyang binabago o minamanipula upang iabante ang isang ideya, paniniwala, o agenda. Madalas itong gumagamit din ng mga kaparehong kaparaanan sa pagkolekta ng kasaysayan ng mga iskolar. Kaugnay ito sa [[seudosiyensiya]] at [[seudoarkeolohiya]]. Ginagamit rin nito ang mga nakakagulat na paratang o isang [[malawakang kasinungalingan]] ({{lang-en|big lie}}) upang ipamukha na mali ang bersyon ng kasaysayang tinatanggap ng maraming iskolar bilang mga tunay na naganap. Kalimitang tumataliwas ito sa mga ebidensiya, at umaasa sa ideya ng kawalang kasiguraduhan sa mga naganap sa nakaraan. Halimbawa ng mga sikat na seudohistorya ay ang [[Nawalang Sanhi]] ng [[Kompederasiya]] sa [[Estados Unidos]] at ang [[pagtanggi sa Holokausto|pagtanggi]] sa [[Holokausto]], gayundin sa [[ginto ni Yamashita]] at ang [[kodigo ni Kalantiaw]] sa Pilipinas.

== Pagtuturo ==
[[File:Historybooks.JPG|thumb|Mga ibinebentang aklat ng kasaysayan sa isang tindahan ng mga aklat.]]
Itinuturo ang kasaysayan bilang isang asignatura sa iba't-ibang panig ng mundo. Kontrolado ng maraming bansa ang mga nakasulat sa mga aklat ng kasaysayan na ginagamit ng mga mag-aaral. Ginagawa ito upang maituro ang [[nasyonalismo]] at ibigay ang opisyal na naratibo ng isang bansa patungkol sa kasaysayan nito kung saan paborable madalas ang bansa.<ref>{{cite book|editor=Jason Nicholls|title=School History Textbooks across Cultures: International Debates and Perspectives|lang=en|trans-title=Mga Aklat ng Kasaysayan sa mga Paaralan sa iba't-ibang Kultura: Mga Pandaigdigang Debate at Pananaw|year=2006}}</ref> Halimbawa, sa [[Hapon]], hindi itinuturo sa mga mag-aaral hanggang bago mag-[[kolehiyo]] ang [[masaker sa Nanking]] at madalas pinapasada lang ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]].<ref>{{cite journal|author=Claudia Schneider|title=The Japanese History Textbook Controversy in East Asian Perspective|lang=en|trans-title=Ang Kontrobersiya sa mga Aklat ng Kasaysayan sa Hapon sa Pananaw ng Silangang Asya|journal=Annals of the American Academy of Political and Social Science|date=Mayo 2008|volume=617|pages=107–122}}</ref> Isa ring halimbawa ang pagtanggal sa mga aklat pampaaralan sa [[Turkiya]] ang [[Henosidyong Armenyo|pagpatay sa mga Armenyano]] ng mga otoridad ng [[Imperyong Ottoman]] noong [[Unang Digmaang Pandaigdig]]..<ref>{{cite book |last1=Guillory |first1=John|title=The Common Core and the Evasion of Curriculum|trans-title=Ang Karaniwang Nilalaman at ang Pagsalakay sa Kurikulum|lang=en|date=2015 |publisher=PMLA |pages=666–672 |volume=130}}</ref> Samantala, madalas na may sinusunod na panuntunan ang mga aklat tungkol sa kasaysayan sa mga [[komunista]]ng bansa.<ref>{{cite journal|title=Problems of Teaching Contemporary Russian History|url=https://archive.org/details/sim_russian-studies-in-history_winter-2004-2005_43_3/page/61|lang=en|trans-title=Mga Problema sa Pagturo sa Kontemporaryong Kasaysayan ng Rusya|journal=Russian Studies in History|date=Taglamig 2004|volume=43|issue=3|pages=61–62}}</ref> Sa [[Estados Unidos]], kung saan nananatili pa ring kontrobersiyal ang [[Digmaang Sibil ng Estados Unidos|kanilang digmaang sibil noong dekada 1860s]],<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/interactive/2020/01/12/us/texas-vs-california-history-textbooks.html|title=Two States. Eight Textbooks. Two American Stories.|lang=en|trans-title=Dalawang Estado. Walong Aklat. Dalawang Kuwento ng Amerika|first=Dana|last=Goldstein|newspaper=[[The New York Times]]|date=12 Enero 2020|archive-date=5 Mayo 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200505140015/https://www.nytimes.com/interactive/2020/01/12/us/texas-vs-california-history-textbooks.html|url-status=live}}</ref> bahagyang iniiba ng mga palimbagan ang ilang termino ukol sa [[pang-aalipin]]; halimbawa nito ang paggamit ng [[McGraw-Hill Education]] ng salitang ''worker'' ({{literal|manggagawa}}) upang tukuyin ang mga [[alipin]]g produkto ng [[palitan ng alipin sa Atlantiko]], na marami ang pumuna.<ref>{{cite news|last1=Fernandez|first1=Manny|last2=Hauser|first2=Christine|date=5 Oktubre 2015|title=Texas Mother Teaches Textbook Company a Lesson on Accuracy|lang=en|trans-title=Tinuruan ng isang Ina mula Texas ang isang Kumpanya ng Aklat ukol sa Pagkatumpak|url=https://www.nytimes.com/2015/10/06/us/publisher-promises-revisions-after-textbook-refers-to-african-slaves-as-workers.html?_r=0|work=[[The New York Times]]|archive-date=15 Hulyo 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180715011315/https://www.nytimes.com/2015/10/06/us/publisher-promises-revisions-after-textbook-refers-to-african-slaves-as-workers.html?_r=0|url-status=live}}</ref>

Iba ang kaso sa [[Alemanya]]. Sentro ang Alemanya sa dalawang pandaigdigang digmaan noong ika-20 siglo at responsable sa [[Holokausto]]. Matapos ang digmaan, nahati ito sa dalawanf bahagi sa kasagsagan ng [[Digmaang Malamig]], hanggang noong 1990, nang muli itong naging isa. Dahil rito, kontrolado ng 16 estado ang kurikulum ng kasaysayan at maituturing na makakapayapaan at sadyang hindi makabayan. Naging resulta ito sa pagmamaliit ng mga aklat sa ideya ng [[patriotismo]] at mas pinapaboran ang ideya ng [[demokrasya]], [[progreso]], [[karapatang pantao]], [[kapayapaan]], at pagka-[[Europeo]].<ref>{{cite journal|authors=Simone Lässig, Karl Heinrich Pohl|title=History Textbooks and Historical Scholarship in Germany|lang=en|trans-title=Mga Aklat ng Kasaysayan at Pag-aaral sa Kasaysayan sa Alemanya|journal=History Workshop Journal|issue=67|date=Tagsibol 2009|pages=128–129|url=http://muse.jhu.edu/journals/history_workshop_journal/v067/67.lassig.html}}</ref>

== Tingnan din ==
{{Portal|Kasaysayan}}
* [[Kasaysayan ng daigdig]]

== Talababa ==
{{notelist}}
== Sanggunian ==
{{Reflist}}

== Link sa labas ==
* {{official website|http://www.besthistorysites.net/}} ng BestHistorySites
* {{official website|https://www.bbc.co.uk/history}} ng [[BBC|BBC History]]
* [http://www.fordham.edu/halsall/ Internet History Sourcebooks Project] - koleksyon ng mga tekstong nasa [[Pampublikong dominyo|pampublikong dominyon]] at magagamit nang libre nang walang paalam.
{{Humanities}}
{{Social sciences}}
{{Authority control}}{{Subject bar|portal1=|portal2=|portal3=|portal4=|b=y|commons=y|d=y|n=y|q=y|s=y|v=y|wikt=y}}
[[Kategorya:Kasaysayan|*]]
[[Kategorya:Humanidades]]
[[Kategorya:Mga pangunahing paksa]]