Pumunta sa nilalaman

Katutubong relihiyong Tagalog

Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

Ang katutubong paniniwalang panrelihiyon ng mga Tagalog ay pangunahing binubuo ng mga elemento ng relihiyong Austronesyo ng mga Tagalog, na sinusuplementuhan ng iba pang mga elemento na nakuha mula sa Hinduismo, Budismong Mahayana, at Islam. Ito ay sabay na tinukoy ng mga paring Espanyol bilang tagalismo (i.e., "Tagalism"). Ito rin ay tinutukoy ng ilan bilang anitismo, mula sa terminong Tagalog na "anito" na nangangahulugang "ispiritu". [1]

Ang arkeolohiko at linggwistikang ebidensya [2][3][1] ay nagpapahiwatig na ang mga paniniwalang ito ay nagmula sa pagdating ng mga Awstrones,[4][5][1] bagaman ang mga elemento ay kalaunan ay sinkretistikong inangkop mula sa Hinduismo at Budismong Mahayana.[1] Marami sa mga katutubong paniniwalang ito ay nananatili ngayon, sa mga sinkretikong anyo na tinalakay ng mga iskolar bilang Pilipinas na baryasyon ng pambayang Katolisismo at Islam.[6]

Anito: Mga Espiritu ng mga Ninuno ng Sinaunang Tagalog

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga sinaunang Tagalog ay naniwala sa mga anito, ang mga espiritu o kaluluwa ng kanilang mga ninuno. Pinarangalan at sinamba nila ang mga ito sa araw-araw na pamumuhay, lalo na ang mga espiritu ng mga magulang at lolo't lola na yumao na. Ang mga espiritu ng ninuno na ito ay kadalasang kinakatawan ng maliliit na idolong itinatago sa mga tahanan, kung minsan ay yari sa ginto at hugis hayop, tulad ng buwaya.[7][8]

Ang mga anito ay hindi lamang nagmula sa tahanan. Sinasabing may mga naninirahan sa mga bundok, kagubatan, at palayan. Kadalasang sila’y mga kaluluwa ng sinaunang mandirigma o dating nanirahan sa lupain. Naniniwala ang mga Tagalog na ang mga espiritung ito ay maaaring magbigay ng proteksyon o kapahamakan, kaya’t tinatrato sila nang may paggalang.[7][9][10][11]Hindi tulad ng ibang mga kalapit na kultura na sumasamba sa maraming diyos at espiritu nang walang mga imahen, ang mga Tagalog ay gumagawa lamang ng pisikal na representasyon para sa piling mga anito, lalo na yaong may kaugnayan sa tahanan. Iba-iba ang tawag sa mga espiritung ito depende sa rehiyon at tribo. Habang tinatawag silang anito ng mga Tagalog, ginagamit naman ng iba ang nitu, aitu, o hantu. Ipinapakita nito kung gaano kalaganap at kalalim ang paniniwala sa mga espiritu ng ninuno sa buong Timog-Silangang Asya.[7][12][13][14]


Katulunan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga katutubong Tagalog na may kakayahang espiritwal na makipag-ugnayan sa mga diyos ay kilala bilang katulunan. Ang katulunan, bilang pari o parian at personipikadong tagapag-ugnay sa mga diyos, ay tumatanggap din ng tungkulin ng datu kung ang datu ay hindi pa bumabalik mula sa kanyang paglalakbay. Sila rin ay kumikilos bilang datu sa mga panahon ng transisyon, kung saan ang opisyal na datu (pinuno) ay hindi pa napipili. Katulad ng datu, ang katulunan ay maaaring lalaki o babae, bagaman kadalasan ay babae, samantalang ang mga lalaking katulunan ay nagbibihis bilang babae. Ang katulunan ay maaaring pumili ng asawa o kabiyak bilang katuwang sa kanyang mga espiritwal na gawain, anuman ang kasarian. Ang katulunan, parehong lalaki at babae, ay karaniwang may pambabaeng ekspresyon ng kasarian, ayon sa mga ulat ng mga Kastila. Ang dahilan nito ay dahil ang pambabaeng ekspresyon ay sumasagisag sa likas na espiritwal na balanse, at ito ay kalugod-lugod sa mga diyos ng Tagalog. Napansin ng historyador at misyonerong Kastila na si Pedro Chirino na ang kanilang mahabang buhok ay simbolo ng kanilang dedikasyon sa kanilang relihiyon.

Pagsamba at pag-alay

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Dahil sa mga limitasyon ng wika at mga personal na pagkiling sa relihiyon, madalas na nagkaroon ng iba't ibang interpretasyon ang mga Kastilang kronista sa mga salitang Tagalog na may kaugnayan sa pagsamba. Ang salitang "anito" ay isa sa mga salitang ito na nagkaroon ng iba't ibang kahulugan. Ayon kay Scott, ang mga misyonero ay kalaunan muling binigyang-kahulugan ang salitang ito upang mangahulugang "lahat ng mga idolo," kabilang ang mga diyos ng Gitnang Silangan na binanggit sa Bibliya, tuwing isinasama nila ito sa kanilang mga homiliya. Bilang resulta, sa makabagong panahon, ang salitang "anito" ay naging kahulugan ng iba't ibang mga pigurin o "idolo" na kumakatawan sa mga diyos ng mga Pilipino. Gayunpaman, ang salitang Tagalog para sa mga ganitong representasyon ay "larauan."

Sa diksyunaryo niya noong 1613 na Vocabulario de la lengua tagala, ipinaliwanag ni Prayle Pedro de San Buenaventura:[15](p361)

More appropriately would it be called an offering because "anito" does not signify any particular thing, such as an idol, but an offering and the prayer they would make to deceased friends and relatives... [or] an offering made to anything they finished, like a boat, house, fishnet, etc., and it was mats, cooked food, gold, and other things.

Mas angkop kung tawagin itong isang pag-aalay dahil ang hindi nangangahulugan ang "anito" ng anumang partikular na bagay, tulad ng isang idolo, subalit isang pag-aalay at ang panalangin na kanilang gagawin sa mga namatay na kaibigan at kamag-anak... [o] isang pag-aalay ginawa sa anumang bagay na natapos nila, tulad ng bangka, bahay, lambat, atbp., at ito ay banig, lutong pagkain, ginto, at iba pang mga bagay.

Panggagamot

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Pasma at Usog

Ang pisikal na medisina ng mga Tagalog ay kinabibilangan ng pagkilala sa usog at sa init at lamig na nagdudulot ng pasma. Ang espiritwal at herbal na medisina ng mga Tagalog, na ang ilang mga gawain ay nananatili hanggang ngayon at pinag-aaralan sa ilalim ng Sikolohiyang Pilipino, ay malakas na naiimpluwensyahan ng relihiyosong kosmolohiya ng mga Tagalog.

Banal na mga likas na anyo, mga penomena, at numerolohiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Naniniwala ang mga sinaunang Tagalog na may tatlong hayop at tatlong halaman na itinuturing na pinakabanal. Ang tatlong banal na hayop ay kinabibilangan ng mga aso na pinagpala ng mga diyos upang gabayan at maging kaalyado ng sangkatauhan, tigmamanukan na mga mensahero ni Bathala, at mga buwaya na tagapagbantay ng mga banal na latian at pinaniniwalaang mga psychopomp. Samantala, ang tatlong banal na halaman ay kinabibilangan ng mga niyog na unang halaman mula sa mga abo nina Galang Kaluluwa at Ulilang Kaluluwa, mga puno ng balete na tahanan ng mga sobrenatural, at mga kawayan na pinagmulan ng sangkatauhan.

Ang bilang na tatlo ay pinaniniwalaang banal sa mga sinaunang paniniwala ng mga Tagalog.Nang maglaban sina Bathala at Ulilang Kaluluwa sa panahon ng kosmikong paglikha, ang digmaan ay tumagal ng tatlong araw at tatlong gabi.Bukod pa rito, may tatlong banal na tirahan, na tinatawag na Maca, Kasamaan, at Kaluwalhatian.Gayundin, may tatlong banal na nilalang sa panahon ng kosmikong paglikha: sina Bathala, Ulilang Kaluluwa, at Galang Kaluluwa.

Natuklasan ng isang arkeolohikal na pananaliksik noong 2018 na ang mga aso ng mga Tagalog ay tunay na pinahahalagahan bago ang kolonisasyon at itinuturing na kapantay, na sumusuporta sa oral na kaalaman na nagsasabing ang mga aso ay mga nilalang na pinagpala ng mga diyos. Ang mga aso ay inilibing, hindi bilang mga alay o kapag namatay ang kanilang amo, kundi palaging "indibidwal", na may karapatan sa tamang mga gawi sa paglilibing. Isang pook-libingan sa Santa Ana, Maynila ang nagpakita ng isang aso na unang inilibing, at pagkatapos ng ilang taon, ang batang kasamang tao ng aso na namatay ay inilibing sa ibabaw ng libingan ng aso, na nagpapakita ng mataas na pagtingin ng mga sinaunang Tagalog sa mga aso.

Banal na mga lugar

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga gawain sa dambana ay isinasagawa sa iba't ibang paraan tulad ng pasasalamat, mga dasal ng kahilingan, o kahit paggunita sa isang pangyayari. Ang lahat ng mga diyos, mga nilalang na ipinadala ni Bathala, at mga espiritu ng mga ninuno ay kolektibong tinatawag na anito. Sa kabuuan, ang lahat ng bagay sa kalikasan ay itinuturing na banal sa Tagalismo, mula sa mga yungib, ilog, dagat, lawa, bundok, puno, hangin, kalangitan, at iba pa. Kasama rin sa iba pang mga banal na pook ang mga lugar ng kamatayan ng mga Tagalog (mga sinaunang libingan), at mga templo (karaniwang nasa anyo ng mga kuta o pinalaking kubo na may mga palisada). Karaniwan, ang mga lugar na ito ay mga pook na madalas puntahan ng mga diyos, at sa gayon ay nagsisilbing parehong lugar ng pagsamba at lugar para sa pagpapalakas ng katawan at ng anting-anting ng isang tao. Ang mga lugar na ito ay karaniwang tahanan ng ilang anito o mga espiritu ng mga ninuno at mga espiritu na ipinadala ni Bathala upang tulungan ang sangkatauhan. Ang mga sumusunod ay tradisyonal na itinuturing na pinakabanal, at hanggang ngayon ay itinuturing pa rin, sa mga lugar:

  • Lawa ng Taal at Bulkan
  • Bundok Cristobal – banal bilang isang pook para sa masasamang espiritu, na dapat ding igalang.
  • Bundok Banahaw – banal bilang isang pook para sa mabubuting espiritu, ang mga katulong ni Bathala.
  • Bundok Makiling – banal bilang isang pook alang sa mabubuting espiritu, partikular ang anito na si Makiling.
  • Katimugang Sierra Madre – banal dahil ito ay 'malapit sa langit', at sa gayon ay malapit sa Kaluwalhatian.
  • Laguna de Bay – ang pangunahing komersyal na lawa ng mga mamamayang Tagalog
  • Ilog Pasig – ang daanan ng mga sinaunang Tagalog mula sa tubig-tabang patungo sa dagat
  • Bundok Arayat – isang bundok sa hilagang-silangan ng Pampanga, na banal rin sa mga Kapampangan
  • Marinduque – ang kabundukan ng Marinduque at ang mga yungib ng Bathala
  • Sinaunang guho – tulad ng mga guho ng Kamhantik sa Quezon, mga petroglyph ng Angono sa Rizal, at mga guho ng Santa Ana sa Maynila.
  • Iba't ibang mga lugar ng kuweba – dahil ang mga yungib ay itinuturing na 'tahanan' ng ilang anito.

Tigmamanukan (mga ibon ng palatandaan)

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang Asian fairy bluebird ( Irena puella turcosa ) ay isa sa dalawang uri ng fairy bluebird (genus Irena, pamilya Irenidae ) na iminungkahi na maaaring ang aktwal na ibon na tinutukoy ng mga sinaunang Tagalog bilang tigmamanukan.

Ang mga mamamayang Tagalog ay tinawag ang tigmamanukan, isang lokal na ibon, bilang ibon ng palatandaan. Bagaman ang mga kilos ng maraming ibon at butiki ay sinasabing mga palatandaan, partikular na binibigyang pansin ang tigmamanukan.

Ayon sa diksyunaryo ni San Buenaventura, naniniwala ang mga Tagalog na ang direksyon ng paglipad ng tigmamanukan sa simula ng isang paglalakbay ay nagpapahiwatig ng magiging resulta ng paglalakbay.[15] Kung ito ay lumipad mula kanan pakaliwa, magiging matagumpay ang ekspedisyon. Ang palatandaang ito ay tinawag na labay, isang terminong naroroon pa rin sa ilang wikang Filipino na may kahulugang "magpatuloy." Kung ang ibon ay lumipad mula kaliwa pakanan, tiyak na hindi na makakabalik ang mga manlalakbay.

Sinasabi rin na kung ang isang mangangaso ay makahuli ng tigmamanukan sa isang bitag, puputulin nila ang tuka nito at pakakawalan, sabay sasabihin, "Kita ay iwawala, kun akoy mey kakawnan, lalabay ka." ("Malaya ka na, kaya kapag ako'y naglakbay, umawit ka sa kanan.")

Bagama't hindi na ginagamit ngayon ang pangalang tigmamanukan, sinasabi ng ilang mga unang kanlurang manlalakbay na ang partikular na ibon na tinutukoy ng pangalang ito ay isang fairy bluebird (genus Irena, pamilya Irenidae ). Partikular na tinukoy ng isang manlalakbay ang Asian fairy bluebird ( Irena puella turcosa ) [16] habang ang isa naman ay partikular na tinukoy ang Philippine fairy bluebird ( Irena cyanogastra ). [17][]Sa anumang kaso, karamihan sa mga pinagmumulan na naglalarawan sa tigmamanukan ay sumasang-ayon na ito ay nakikilala sa pamamagitan ng isang "asul" na kulay.[18]

Mga Sinaunang Diwata at mga bathala

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Bathala - Si Bathalà o Maykapál ang kataas-taasang Diyos, ang tagapaglikagapamahala ng sansinukob. Siya ang pinakamakapangyarihang diyos at kilala rin siya bilang Bathalang Maykapal (maylikha). Pinaniniwalaan ng mga sinaunang Tagalog na siya ang hari ng mga diwata at punong diyos o pinaka-ama ng lahat ng mga mas mababang diyos[19][20] Si Bathala ay kilala rin sa tawag na Abba[21] at Diwatà (Dioata, Diuata) - Hango sa salitang Sanskrit na deva at devata, na nangangahulugang "diyos" o "taga langit"[22]

Lakapati - Lakanpati Siya rin ang pangunahing diyos ng kasaganahan at pagkamayabong, na inilalarawan bilang may katangian ng pinagsamang lalaki at babae na magkasama (androgyne), na sumisimbolo sa kapangyarihang mamunga o pumunla sa na pagsasama.[23][24]

Buan - Si Buan ang diwata ng buwan at ang dalagang nasa buwan.[25] Ang mga Tagalog mula sa Laguna ay tinatawag si Buan bilang "Dalágañg nása Buwán" (Dalagang Nasa Buwan) "Dalágañg Binúbúkot" (Dalagang Tinatago)[26][27] Ayon sa mga kronikang Espanyol, ang mga sinaunang Tagalog ay iginagalang ang buwan (Buan) bilang isang diyos, lalo na kapag ito ay bago pa lamang lumilitaw (ang unang silahis ng buwan). Sa panahong ito, sila ay nagdiriwang nang malaki, sinasamba ito at malugod na tinatanggap, hinihiling dito ang kanilang mga nais: ang iba ay humihiling ng maraming ginto; ang iba naman ay maraming bigas; ang iba ay isang magandang asawa o isang marangal, mayaman, at mabuting asal na kabiyak; at ang iba naman ay kalusugan at mahabang buhay. Sa madaling salita, bawat isa ay humihiling ng kanilang pinakanais sapagkat naniniwala sila na kayang ipagkaloob ito ng buwan sa kanila nang sagana.[28][29][30]

Lakan Bini - si Lakan Bini ay kilala rin bilang Lakang Daitan (Panginoon ng Pagtatali o Pagsasama) – Siya ang tagapangalaga ng lalamunan at ang tagapagtanggol sa kaso ng anumang sakit sa lalamunan. [31][32] May ilang may-akda na maling nagtala ng kanyang pangalan bilang Lacambui at ayon sa kanila, siya ang diyos ng mga sinaunang Tagalog na nagpapakain.[33]

Araw - Si Araw o Haring Araw ay ang sinaunang diwata o diyos ng araw.Ayon kay Juan de Plasencia, sinasamba ng mga sinaunang Tagalog ang araw dahil sa kariktan at kakisigan nito.[34] Kapag umuulan habang may sikat ng araw at ang langit ay may bahagyang pulang kulay, sinasabi nila na nagtitipon ang mga anito upang magdala ng digmaan sa kanila. Dahil dito, sila ay natatakot nang labis, at hindi pinapayagan ang mga kababaihan at bata na bumaba mula sa kanilang mga bahay hangga’t hindi ito tumitila at muling nagiging maaliwalas ang kalangitan.[35]

Balangao - Si Balangao o Balangaw ang diwata o diyos ng bahaghari ng mga sinaunang tagalog.[36][37]Sa klasikong Tagalog, Ang tamang pangalan ng bahaghari ay Balangaw, habang ang bahaghari ay isang makatang na termino na tumutukoy sa Balangaw.Naniniwala ang mga sinaunang tagalog na ang bahaghari ay tulay papuntang langit ng mga espirtu at yumao sa pakikipaglaban o di kaya mga nakain o napatay ng mga buwaya.[38][39][40] Katunog at kahawig ni Balangaw ang ngalan ng diwata ng bahaghari at digmaan ng mga Bisaya na si Varangaw (Barangao)[41][42]

Paalulong - Sinaunang diyos ng kamatayan at sakit ng mga Tagalog, itinala ni Felipe Padro noong 1686 [43][44][45]

Balacbac at Balantay - Mga sinauang diyos ng kamatayan at kabilang daigdig sila ang dalawang tagapagbantay ng Tanguban,[46][47] tirahan ng mga kaluluwa ng yumao. Nahahati ang Tanguban sa dalawang bahagi: Maca ibigsabihin ay “Libo-libong tuwa,” pansamantalang lugar para sa mabubuting kaluluwa habang hinihintay ang muling pagkabuhay. Ang Casanáan ay“Libo-libong hirap,” tirahan ng masasamang kaluluwa kasama ang mga demonyong tinatawag na mga sitan. Sa lumang Tagalog, ang salitang sána ay maaaring mangahulugang “kasaganaan” o “kapahamakan.” Maaaring mula ito sa salitang Arabe na jannat (paraiso) at jahannam (impiyerno). Pinaniniwalaan noon na dinadala ng isang bangkero ang kaluluwa patawid sa ilog, lawa, o dagat patungo sa kabilang pampang. Itinuturing na nasa kanluran ang kabilang mundo, kung saan lumulubog ang araw tuwing dapithapon.[48][49]

Bibit - Si Bibit ay isang anito na inuugnay sa mga sakit, na ipagaalayan kapag may sakit ang isang tao. Kapag ang isang tao ay nagkasakit, maghahandog sila ng pagkain kay Bibit. Kinakailangan muna ng catalona na pagalingin si Bibit bago siya makapagsimula ng paggamot sa pasyente upang ito'y gumaling.[50][51]

Tawong Damo – Ang Tawong damo ay pangkalahatang tawag sa mga masasamang anito o masasamang espirtu ng kabundukan na pinaniniwalaang responsable sa pagpapalaglag ng sanggol.[52] Ayon kay Blumentritt, ang mga masasamang anito na labis na kinatatakutan ng mga Tagalog, tulad ng mga naninirahan sa kagubatan, ay tila mga anito ng mga dating may-ari o katutubong naninirahan sa mga lupain na kalaunan ay sinakop ng mga Tagalog na nandayuhan[52][53][54]


Mga paniniwala sa kasalukuyan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga modernong iskolar tulad nina Scott, Jocano, at Maggay, at mga teologo tulad ni Gorospe ay sumasang-ayon na ang katutubong paniniwala ng mga Tagalog ay nananatili hanggang sa kasalukuyan, sa anyo ng relihiyong bayan.[1] [55][6][56]

Halimbawa, binanggit ni Almocera na:

Ang pakikipagtagpo sa Kristiyanismong Katoliko ng mga Kastila ay hindi gaanong nagbago sa pananaw ng mga Pilipino bago dumating ang mga Kastila. Nagbunga ito, gayunpaman, sa pagbuo ng isang relihiyong bayan: na tinatawag na Filipino 'Folk Catholicism,' isang anyo ng sinkretismo na umiiral pa rin hanggang ngayon.

Si Scott, sa kanyang mahalagang akda noong 1994 na Barangay: Sixteenth-century Philippine Culture and Society, ay napansin na may mga kapansin-pansing pagkakatulad sa mga salaysay mula noong 1500s at sa mga kasalukuyang paniniwala ng mga tao ngayon. Partikular niyang inilalarawan ang salaysay ni Miguel de Loarca bilang:

kapansin-pansin dahil ito ay parang kung ano ang tinatawag ngayon na pambayang Katolisismo.

Samantala, binanggit ng Katolikong Iskolar na si Fr. Vitaliano R. Gorospe :

hanggang ngayon, lalo na sa mga rural na lugar, makikita natin ang mga panlabas na anyo lamang ng paniniwala at pagsasanay ng Katolisismo, na nakapatong sa orihinal na mga hulma ng pre-Kristiyanong pamahiin at ritwal. [56]

Mga Makabagong Diwata at mga mitolohikal na bathala

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Dumangan – Si Dumangan Ang diyos ng masaganang ani. ayon kay F. Landa Jocano sang bathalang taga langit Asawa ni Idianali at ama ni Dumakulem.[57]Kapareho o Hango sa paniniwala ng mga Samabal mula sa diyos ng may kaparehong ngalan ang diyos ng ani at tagapagbigay ng butil sa paniniwala ng mga Sambal.[58][59]

Mayari – Ang makabagong diyosa ng buwan. Anak ni Bathala sa isang mortal na asawa.Ayon kay F. Landa Jocano, si Mayari ang pinakamagandang tagalangit sa ilalim ng pamamahala ni Bathala.[60] Maaring hango siya sa diyos ng buwan ng mga Kapampangan na may parehong pangalan. Maari rin siyang hango sa lalaking diyos ng Sambal na si Malayari.[61][62][63]

Ikapati – Ang sinauna at makabagong diyos ng lupang sakahan ayon kay F. Landa Jocano, Hango siya sa isang sinaunang bathala ng mga Sinauang tagalog na may kaparehong ngalan,.[64][65] at sa diyos Sambal na may parehong pangalan. [66] Ang diyos na Tagalog na si Lacapati ay unang naitala sa Boxer Codex (1590) bilang isang lalaking diyos na isang androhinong nilalang o may katangian ng pinagsamang lalaki at babae.[67][68]

Apolaki – Ang diwata o diyos ng araw at patron ng mga mandirigma.Ayon kay F. Landa Jacano si Apolaki ay supling nina Anagolay at Dumakulem.[69] Maaring hango mula kay Apolaki ang pinakamataas na diyos ng sinaunang mga Pangasinense[70][71][72]

Mga sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 971-550-135-4.
  2. ↑ Demetrio, Francisco R.; Cordero-Fernando, Gilda; Nakpil-Zialcita, Roberto B.; Feleo, Fernando (1991). The Soul Book: Introduction to Philippine Pagan Religion. Quezon City: GCF Books. ASIN B007FR4S8G.
  3. ↑ Odal-Devora, Grace (2000). "The River Dwellers". Mula sa Alejandro, Reynaldo Gamboa; Yuson, Alfred A. (mga pat.). Pasig: The River of Life. Unilever Philippines. pp. 43–66.
  4. ↑ Almocera, Ruel A. (2005). "Popular Filipino Spiritual Beliefs with a proposed Theological Response". Mula sa Suk, John (pat.). Doing Theology in the Philippines. Mandaluyong: OMF Literature. pp. 78–98.
  5. ↑ Benitez-Johannot, Purissima, pat. (2011). Paths of Origins: The Austronesian Heritage in the Collections of the National Museum of the Philippines, the Museum Nasional of Indonesia, and the Netherlands Rijksmuseum voor Volkenkunde. Makati City: ArtPostAsia. ISBN 9789719429203.
  6. ↑ 6.0 6.1 Maggay, Melba Padilla (1999). Filipino Religious Consciousness. Quezon City: Institute for Studies in Asian Church and Culture.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 Blair, Emma Helen; Robertson, James Alexander; Bourne, Edward Gaylord (1903). The Philippine Islands, 1493–1803. Bol. 5 (1582–1583). The Arthur H. Clark Company. Inarkibo mula sa orihinal noong June 4, 2024. Nakuha noong June 4, 2024.
  8. ↑ Campos Pardillos, Miguel Ángel (1995-11-30). "Diccionario de uso inglés-español/Spanish-English. Directed by Aquilino Sánchez. Madrid: SGEL, 1993, 450 pp. Diccionario de uso pocket inglés-español/Spanish- English. Directed by Aquilino Sánchez. Madrid: SGEL, 1993, 274 pages". Revista Alicantina de Estudios Ingleses (8): 261. doi:10.14198/raei.1995.8.22-2. ISSN 2171-861X.
  9. ↑ Campos Pardillos, Miguel Ángel (1995-11-30). "Diccionario de uso inglés-español/Spanish-English. Directed by Aquilino Sánchez. Madrid: SGEL, 1993, 450 pp. Diccionario de uso pocket inglés-español/Spanish- English. Directed by Aquilino Sánchez. Madrid: SGEL, 1993, 274 pages". Revista Alicantina de Estudios Ingleses (8): 261. doi:10.14198/raei.1995.8.22-2. ISSN 2171-861X.
  10. ↑ Zaide, Sonia M. (1999). The Philippines: A Unique Nation (ika-2nd (na) labas). Quezon City: All-Nations Publishing Company. p. 69. ISBN 971-642-064-1.
  11. ↑ "The Gods and Goddesses". Philippines Mythology and Folklore. Nakuha noong May 2, 2022.
  12. ↑ Campos Pardillos, Miguel Ángel (1995-11-30). "Diccionario de uso inglés-español/Spanish-English. Directed by Aquilino Sánchez. Madrid: SGEL, 1993, 450 pp. Diccionario de uso pocket inglés-español/Spanish- English. Directed by Aquilino Sánchez. Madrid: SGEL, 1993, 274 pages". Revista Alicantina de Estudios Ingleses (8): 261. doi:10.14198/raei.1995.8.22-2. ISSN 2171-861X.
  13. ↑ Alvina, C.S. (2001). "Colors and patterns of dreams". Mula sa Oshima, Neal M.; Paterno, Maria Elena (mga pat.). Dreamweavers. Makati City, Philippines: Bookmark. pp. 46–58. ISBN 9715694071.
  14. ↑ "The Preconquest Filipino Tattoos". Datu Press. January 10, 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong Agosto 10, 2021. Nakuha noong August 10, 2021.
  15. ↑ 15.0 15.1 Buenaventura, Pedro de San (1613). Vocabulario de lengua tagala (sa wikang Kastila). Pila, Laguna.
  16. ↑ Forbes, Henry (1885). "A Naturalist's Wanderings in the Eastern Archipelago: A Narrative of Travel and Exploration from 1878 to 1883". The American Naturalist. 19 (10): 975–977. doi:10.1086/274069.
  17. ↑ Meyer, A. B. "The Tagals Tigmamanukan". Mula sa Blumentritt, Ferdinand (pat.). Diccionario mitológico de Filipinas. pp. 34, 118.
  18. ↑ Garcia, Mauro, pat. (1979). Readings in Philippine Prehistory. Manila: Filipiniana Book Guild.
  19. ↑ Bloomfield, Maurice; Monier-Williams, Monier; Leumann, E.; Cappeller, C. (1900). "A Sanskrit-English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages". The American Journal of Philology. 21 (3): 323. doi:10.2307/287725.
  20. ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: sixteenth-century Philippine culture and society. Quezon City, Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4.
  21. ↑ Batarshin, V.O.; Semiohin, A.S.; Sotnikova, P.A.; Krylov, V.V.; Golovatenko, A.A. (2018). "Microbiological enrichment of rare and scattered elements". Mining Informational and analytical bulletin. 12 (62): 31–34. doi:10.25018/0236-1493-2018-12-62-31-34. ISSN 0236-1493.
  22. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  23. ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: sixteenth-century Philippine culture and society. Quezon City, Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4.
  24. ↑ Wolff, John U. (2011), "The Vocabulario de Lengua Tagala of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)", Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism, Akademie Verlag, pp. 33–48, ISBN 978-3-05-005619-7, nakuha noong 2025-03-13
  25. ↑ Aristondo, Miguel Ibáñez (2021). "Visual Arguments and Entangled Ethnographies in the Boxer Codex". Manuscript Studies: A Journal of the Schoenberg Institute for Manuscript Studies. 6 (1): 98–130. doi:10.1353/mns.2021.0003. ISSN 2381-5329.
  26. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  27. ↑ Patricia, Patricia; Buitrago Palacios, Nátali (2014-12-30). "Los opositores en el proceso de restitución de tierras: análisis cuantitativo de la jurisprudencia, 2012-2014". Revista de Derecho Público (33): 1–34. doi:10.15425/redepub.33.2014.29. ISSN 1909-7778.
  28. ↑ Souza, George Bryan; Turley, Jeffrey Scott (2016-01-01). The <i>Boxer Codex</i>. BRILL. ISBN 978-90-04-29273-4.
  29. ↑ Kern, H. (1893). "De Gewoonten der Tagalogs op de Filippijnen volgens Pater Plasencia". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde. 42 (1): 103–119. doi:10.1163/22134379-90000154. ISSN 0006-2294.
  30. ↑ Lamadrid, Lázaro (1954-04). "Letter of Fray Pablo de Rebullida, O.F.M., to Venerable Antonio Margil De Jesus, O.F.M., Urinama Costa Rica, August 18, 1704". The Americas. 10 (1): 89–92. doi:10.2307/978104. ISSN 0003-1615. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  31. ↑ Wolff, John U. (2011), "The Vocabulario de Lengua Tagala of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)", Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism, Akademie Verlag, pp. 33–48, ISBN 978-3-05-005619-7, nakuha noong 2025-03-13
  32. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  33. ↑ Elera, Casto de (1895). Catálogo sistemático de toda la fauna de Filipinas conocida hasta el presente. Manila: Imprenta del colegio de Santo Tomás.
  34. ↑ Kern, H. (1893). "De Gewoonten der Tagalogs op de Filippijnen volgens Pater Plasencia". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde. 42 (1): 103–119. doi:10.1163/22134379-90000154. ISSN 0006-2294.
  35. ↑ Donoso Jiménez, Isaac (2017). "Lope de Vega, Los cautivos de Argel, edición de Natalio Ohanna, Barcelona, Castalia, 2016, 336 pp. [ISBN: 978-84-9740-789-2]". Revista Argelina (5). doi:10.14198/revargel2017.5.10. ISSN 2444-4413.
  36. ↑ "The Tehuantepec Railway and its Commercial Significance". Scientific American. 51 (1326supp): 21254–21255. 1901-06-01. doi:10.1038/scientificamerican06011901-21254supp. ISSN 0036-8733.
  37. ↑ Elera, Casto de (1895). Catálogo sistemático de toda la fauna de Filipinas conocida hasta el presente. Manila: Imprenta del colegio de Santo Tomás.
  38. ↑ Dela Rosa, Abhira Charmit; C. Dacuma, Arianne Kaye; Angelez B. Ang, Carmencita; Joy R. Nudalo, Cristine; J. Cruz, Leshamei; D. Vallespin, Mc Rollyn (2024-05-11). "Assessing AI Adoption: Investigating Variances in AI Utilization across Student Year Levels in Far Eastern University-Manila, Philippines". International Journal of Current Science Research and Review. 07 (05). doi:10.47191/ijcsrr/v7-i5-31. ISSN 2581-8341.
  39. ↑ Elera, Casto de (1895). Catálogo sistemático de toda la fauna de Filipinas conocida hasta el presente. Manila: Imprenta del colegio de Santo Tomás.
  40. ↑ Powell, Ifor B.; Picornell, D. Pedro; de San Antonio, Juan Francisco (1978). "The Philippine Chronicles of Fray San Antonio". Pacific Affairs. 51 (4): 690. doi:10.2307/2757282. ISSN 0030-851X.
  41. ↑ Wickberg, Edgar (1967-12-31). "On Sino-Philippine Relations: The Chinese in the Philippines". Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints. 15 (4). doi:10.13185/2244-1638.2403. ISSN 2244-1638.
  42. ↑ Navigators, Early; Blair, Emma Helen; Robertson, James Alexander (1903). "The Philippine Islands, 1493-1803". Bulletin of the American Geographical Society. 35 (2): 225. doi:10.2307/198771. ISSN 0190-5929.
  43. ↑ "CRÍTICA DE LA DEMOCRACIA Y RESPONSABILIDAD DE LOS JURISTAS", Los libros de los otros, Debates metodológicos sobre historia del estado y del pensamiento jurídico., Dykinson, pp. 327–370, 2023-11-06, ISBN 978-84-1170-132-7, nakuha noong 2025-08-09
  44. ↑ Pardo, Felipe (1686–1688). Carta sobre la idolatría de los naturales de la provincia de Zambales, y de los del pueblo de Santo Tomás y otros circunvecinos (sa wikang Kastila). Manila: Archdiocese of Manila.
  45. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  46. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  47. ↑ Pardo, Felipe (1686–1688). Carta sobre la idolatría de los naturales de la provincia de Zambales, y de los del pueblo de Santo Tomás y otros circunvecinos (sa wikang Kastila). Manila: Archdiocese of Manila.
  48. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  49. ↑ Pardo, Felipe (1686–1688). Carta sobre la idolatría de los naturales de la provincia de Zambales, y de los del pueblo de Santo Tomás y otros circunvecinos (sa wikang Kastila). Manila: Archdiocese of Manila.
  50. ↑ Wolff, John U. (2011), "The Vocabulario de Lengua Tagala of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)", Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism, Akademie Verlag, pp. 33–48, ISBN 978-3-05-005619-7, nakuha noong 2025-03-13
  51. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  52. ↑ 52.0 52.1 Dela Rosa, Abhira Charmit; C. Dacuma, Arianne Kaye; Angelez B. Ang, Carmencita; Joy R. Nudalo, Cristine; J. Cruz, Leshamei; D. Vallespin, Mc Rollyn (2024-05-11). "Assessing AI Adoption: Investigating Variances in AI Utilization across Student Year Levels in Far Eastern University-Manila, Philippines". International Journal of Current Science Research and Review. 07 (05). doi:10.47191/ijcsrr/v7-i5-31. ISSN 2581-8341.
  53. ↑ Elera, Casto de (1895). Catálogo sistemático de toda la fauna de Filipinas conocida hasta el presente. Manila: Imprenta del colegio de Santo Tomás.
  54. ↑ Blust, Robert (1991). "The Greater Central Philippines Hypothesis". Oceanic Linguistics. 30 (2): 73. doi:10.2307/3623084. ISSN 0029-8115.
  55. ↑ Jocano, F. Landa, pat. (1975). The Philippines at the Spanish Contact: Some Major Accounts of Early Filipino Society and Culture. Manila: MCS Enterprises. p. 2.
  56. ↑ 56.0 56.1 Vitaliano, R.; Gorospe, S. J. (1966). Chrisitian Renewal of Filipino Values. Manila: Ateneo de Manila University Press. p. 37.
  57. ↑ Jocano, F. (1971). Myths and Legends of the Early Filipinos. Quezon City, Philippines: Alemar-Phoenix Publishing House, Inc
  58. ↑ Alvina, Corazon S. (1989). Halupi: Essays on Philippine Culture. Capital Publishing House. p. 201.
  59. ↑ Jocano, F. (1971). Myths and Legends of the Early Filipinos. Quezon City, Philippines: Alemar-Phoenix Publishing House, Inc
  60. ↑ Jocano, F. (1971). Myths and Legends of the Early Filipinos. Quezon City, Philippines: Alemar-Phoenix Publishing House, Inc
  61. ↑ Alvina, Corazon S. (1989). Halupi: Essays on Philippine Culture. Capital Publishing House. p. 201.
  62. ↑ "Myths, Legends, Folktales, and Lies", Erotic Innocence, Duke University Press, pp. 165–190, 1998, ISBN 978-0-8223-2177-4, nakuha noong 2025-03-13
  63. ↑ Jocano, F. (1971). Myths and Legends of the Early Filipinos. Quezon City, Philippines: Alemar-Phoenix Publishing House, Inc
  64. ↑ Alvina, Corazon S. (1989). Halupi: Essays on Philippine Culture. Capital Publishing House. p. 201.
  65. ↑ Jocano, F. (1971). Myths and Legends of the Early Filipinos. Quezon City, Philippines: Alemar-Phoenix Publishing House, Inc
  66. ↑ "Capital House Investment Management Ltd", Macmillan Guide to International Asset Managers, London: Macmillan Education UK, pp. 53–56, 1989, ISBN 978-1-349-10907-4, nakuha noong 2025-03-13
  67. ↑ Wolff, John U. (2011), "The Vocabulario de Lengua Tagala of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)", Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism, Akademie Verlag, pp. 33–48, ISBN 978-3-05-005619-7, nakuha noong 2025-03-13
  68. ↑ Kern, H. (1893). "De Gewoonten der Tagalogs op de Filippijnen volgens Pater Plasencia". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde. 42 (1): 103–119. doi:10.1163/22134379-90000154. ISSN 0006-2294.
  69. ↑ Jocano, F. (1968). "Notes on Philippine Divinities". Asian Studies. 6 (2): 169–182.
  70. ↑ "Myths, Legends, Folktales, and Lies", Erotic Innocence, Duke University Press, pp. 165–190, 1998-05-19, ISBN 978-0-8223-7930-0, nakuha noong 2025-03-13
  71. ↑ LeRoy, James A.; Blair, Emma Helen; Robertson, James Alexander; Robertson, James Alexander (1908-10). "The Philippine Islands, 1493-1898: Volume XLVII., 1728-1759. Volume XLVIII., 1751-1765. Volume XLIX., 1762-1765. Volume L., 1764-1800. Volume LI., 1801-1840. Volume LII., 1841-1898. Volume LIII". The American Historical Review. 14 (1): 156. doi:10.2307/1834552. ISSN 0002-8762. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  72. ↑ Cole, Fay‐Cooper (1919-04-06). "The History of Philippine Civilization as reflected in Religious Nomenclature. A. L. K<scp>roeber</scp>". American Anthropologist. 21 (2): 203–208. doi:10.1525/aa.1919.21.2.02a00150. ISSN 0002-7294.
Nagmula sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Katutubong_relihiyong_Tagalog&oldid=2172866"