Tingnan ang wikitext ng Kretasiko

{{rough translation}}
{{Infobox geologic timespan
| name                         = Cretaceous
| color                        = Cretaceous
| top_bar                      = Phanerozoic
| time_start                   = 145.0
| time_start_prefix            = ~
| time_end                     = 66.0
| image_map                    = LateCretaceousMap.jpg
| caption_map                  = [[Mundo]] noong panahong Cretaceous ca. 90 milyong taon ang nakakalipas 
| image_outcrop                =
| caption_outcrop              =
| image_art                    =
| caption_art                  =
<!--Chronology-->  
| timeline                     = Cretaceous
<!--Etymology-->
| name_formality               = Formal
| name_accept_date             =
| alternate_spellings          =
| synonym1                     =
| synonym1_coined              =
| synonym2                     =
| synonym2_coined              =
| synonym3                     =
| synonym3_coined              =
| nicknames                    =
| former_names                 =
| proposed_names               =
<!--Usage Information--> 
| celestial_body               = earth
| usage                        = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]])
| timescales_used              = ICS Time Scale
| formerly_used_by             =
| not_used_by                  =
<!--Definition-->
| chrono_unit                  = Period
| strat_unit                   = System
| proposed_by                  = 
| timespan_formality           = Formal
| lower_boundary_def           = Not formally defined
| lower_def_candidates         =
*Magnetic—base of [[Chronozone|Chron]] M18r
*Base of [[Calpionellid]] zone B
*[[First appearance datum|FAD]] of [[Ammonite]] ''[[Berriasella jacobi]]''
| lower_gssp_candidates        = None
| upper_boundary_def           = [[Iridium]]-enriched layer associated with a major meteorite impact and subsequent [[K-Pg extinction event]]
| upper_gssp_location          = El Kef Section, [[El Kef]], [[Tunisia]]
| upper_gssp_coords            = {{Coord|36.1537|N|8.6486|E|display=inline}}
| upper_gssp_accept_date       = 1991
<!--Atmospheric and Climatic Data-->
| sea_level                    =
}}
Ang '''Cretaceous''' (bigkas /krë-tay-<u>sh</u>ës/, {{lang-es|Cretácico, Cretáceo}}) ,na hinango mula sa [[Latin language|Latin]] na "creta" ([[chalk]], na karaniwang pinaikling '''K''' para sa saling [[Aleman]] nitong ''Kreide'' (chalk) ay isang [[panahong heolohiko]] mula {{period span|Cretaceous}}. Ito ay sumusunod sa panahong [[Hurasiko]] at sinundan ng panahong [[Paleoheno]]. Ito ang huling panahong ng [[Mesosoiko|era na Mesosoiko]] at sumasaklaw sa 80 milyong mga taon na pinakamahabang panahon ng [[Phanerozoic|era na Phanerozoic]]. Ito ay isang panahon ng relatibong mainit na klima na nagresulta sa isang mataas na mga lebel ng dagat na eustatiko at lumikha ng maraming mga mababaw na mga dagat na panloob ng lupain. Ang mga karagatan at dagat na ito ay napuno ng ngayong [[ekstinsiyon|ekstinto]] na mga [[reptilya]]ng pang-dagat, mga [[Ammonoidea|ammonita]], at mga [[rudista]] samantalang ang mga [[dinosauro]] ay nagpatuloy na manaig sa lupain. Sa parehong panahon, ang mga bagong pangkat ng mga [[mamalya]] at mga [[ibon]] gayundin ang mga [[namumulaklak na mga halaman]] ay lumitaw. Ang Cretaceous ay nagwakas sa isang malaking [[Nakaligtas|ekstinsiyong pang-masa]] na [[pangyayaring ekstinsiyong na Cretaceous-Paleoheene]] kung saan ang maraming mga pangkat kabilang ang mga hindi-ibon na [[dinosauro]], mga [[pterosaur]] at malalaking mga reptilyang pang-dagat ay namatay. Ang huli nang Cretaceous ay inilalarawan ng hangganang K-Pg na isang lagdang heolohiko na nauugnay sa ekstinskiyong pang-masa na nasa pagitan ng mga era na Mesosoiko at [[Cenozoic]].

==Heolohiya==
{{Empty section}}

===Kasaysayang pagsasaliksik===
Ang Cretaceous bilang isang hiwalay na panahon ay unang inilarawan ng heologong Belhiyanong si [[Jean Baptiste Julien d'Omalius d'Halloy|Jean d'Omalius d'Halloy]] noong 1822 gamit ang [[stratum|strata]] sa [[Paris Basin (geology)|Paris Basin]]<ref>{{cite book|title=[[Great Soviet Encyclopedia]]|publisher=Sovetskaya Enciklopediya|edition=3rd|pages=vol. 16, p. 50|year=1974|location=Moscow|language=Russian|nopp=true}}</ref> at ipinangalan ito para sa ekstensibong mga kama ng [[chalk]](kalsiyum karbonata) na idineposito ng mga shell ng mga marinong [[inbertebrata]] na pangunahin ang mga [[coccolith]] na natagpuan sa Itaas na Kretasyeso ng kanluraning [[Europa]]. Ang pangalang "Cretaceous" ay hango sa Latin na ''creta'' na nangangahulugang [[chalk]].<ref>{{cite book|title=Glossary of Geology|publisher=American Geological Institute|edition=3rd|pages= 165|year=1972|location=Washington, D.C.}}</ref> Ang pangalan ng island [[Creta]] ay may parehong pinagmulan.

===Mga subdibisyong stratigrapiko===
Ang panahong Cretaceous ay nahahati sa [[Simulang Cretaceous]] at [[Huling Cretaceous]] o Mababa at Itaas na Cretaceousng serye. Sa mga mas matandang literatura, ang Cretaceous ay minsang hinahati sa tatlong mga serye: [[Neocomian]] (maababa/simula), Gallic (gitna) and Senonian (itaas/huli). Ang isang labingisang mga yugto na lahat ay nagmumula sa stratigrapiyang Europea ay ginagamit na ngayon sa buong mundo. Sa maraming mga bahagi ng mundo, ang alternatibong mga lokal na subdibisyon ay ginagamit pa rin. Gaya ng ibang mga mas matandang panahon, ang mga kamang bato ng Cretaceous ay mahusay na natukoy ngunit ang mga eksaktong edad ng tuktok at base nito ay hindi matiyak ng ilang mga milyong taon. Walang malaking [[ekstinsiyon]] o putok ng dibersidad ang naghihiwalay sa Cretaceous mula sa panahong [[Hurasiko]]. Gayunpaman, ang tuktok ng sistemang ito ay matalas na inilarawan na inilagay sa mayaman sa [[iridium]] na patong na natagpuan sa buong mundo at pinaniniwalaang nauugnay sa [[krater na Chicxulub|banggang krater na Chicxlub]] sa [[Yucatan]] at [[Golpo ng Mehiko]]. Ang patong na ito ay mahigpit na pinetsaha ng 65.5 milyong taon ang nakalilipas.<ref>The official geologic timescale of the ICS (in 2008) gives 65.5 Ma as upper boundary of the Cretaceous, new callibrations by Kuiper ''et al.'' (2008) yield 65.9 Ma</ref>

===Mga pagkakabuo ng bato===
[[Image:MosasaurusHoffmann.jpg|thumb|left|Isang guhit ng mga posil na panga ng ''[[Mosasaurus|Mosasaurus hoffmanni]]'', mula sa [[Maastrichtian]] ng [[Limburg (Netherlands)|Dutch Limburg]], ng heologong Olandes na si [[Pieter Harting]] (1866).]]
Ang mataas na eustatikong lebel ng dagat at katamtamang init na klima ng Kretasyoso ay nangangahulugang ang isang malaking sakop ng mga kontinente ay natatakpan ng isang katamtamang init na mga mabababaw na dagat. Ang Kretasyoso ay ipinangalan sa ekstensibong mga deposito ng [[chalk]] ng panahong ito sa Europa ngunit sa maraming mga bahagi ng mundo, ang sistemang Cretaceous ay binubuo sa karamihang bahagi ng mga marinong [[batong apog]] na isang uri ng bato na nabubuo sa katamtamang init at mga sirkunstansiyang mababaw na marino. Sanhi ng mataas na lebel ng dagat, may isang ekstensibong espasyong akomodasyon para sa [[sedimentasyon]] upang ang mga makakapal na deposito ay mabuo. Dahil sa relatibong batang edad at malaking kakapalan ng sistema, ang mga batong Cretaceous ay nakausli sa maraming mga lugar sa buong mundo. Ang [[chalk]] ay isang uri ng bato na karakterisiko ng(ngunit hindi limitado sa) Cretaceous. Ito ay binubuo ng mga [[coccolith]] at mikroskopikong maliit na mga kalansay na [[kalsito]] ng mga [[coccolithophore]] na isang uri ng [[algae]] na yumabong sa mga dagat na Cretaceous. Sa hilagang kanluranin ng Europa, ang mga depositong chalk mula sa Itaas na Cretaceous ay karakteristiko ng [[pangkat Chalk]] na bumubuo ng [[mga puting talampas ng Dover]] sa timog baybayin ng [[Inglater]] at mga katulad na talampas sa baybayin ng Normandy sa [[Pransiya]]. Ang [[pangkat (stratigrapiya)|pangkat]] ay matatagpuan sa Inglater, hilagaang Pransiya at mga mababang ansa, hilagaang Alemanya, Denmark at sa subsurpasiyo ng katimugang bahai ng [[Dagat Hilaga]]. Ang chalk ay madaling [[konsolidasyon (lupa)|makokonsolida]] at ang pangkat Chalk ay binubuo ng mga maluwag na sedimento sa maraming mga lugar. Ang pangkat ay may mga ibang [[batong apog]] at mga [[arenita]]. Kabilang sa mga [[fossil]] na nilalaman nito ang mga [[dagat urchin]], mga [[belemnita]], mga [[ammonita]] at mga [[reptilya]] ng dagat gaya ng ''[[Mosasaurus]]''. Sa katimugang Europa, ang Cretaceous ay karaniwang isang sistemang marino na binubuo ng [[kompetensiya (heolohiya)|kompetenteng]] mga kama ng batong apog o mga inkompetenteng mga [[marl]]. Dahil ang [[oreheniyang Alpine|mga kadenang bundok na Alpine]] ay hindi pa umiiral sa panahong Cretaceous, ang mga depositong ito ay nabuo sa katimugang gilid ng [[shelf na kontinental]] ng Europa sa marhin ng [[Karagatang Tethys]]. Ang stagnasyon ng mga kuryente malalalim na mga dagat sa Gitnang Cretaceous ay nagsanhi ng [[anoksiko]]ng kondisyon sa katubigan ng dagat. Sa maraming mga lugar sa buong mundo, ang isang maitim na anoksikong mga [[shale]] ay nabuo sa interbal na ito.<ref>See Stanley (1999), pp. 481&ndash;482</ref> Ang mga shale na ito ay mahalagang [[pinagkukunang bato]] para sa [[langis]] at gaas halimbawa sa subsurpasiyo ng Dagat Hilaga.

==Paleoheograpiya==
Sa panahong Cretaceous, ang huling [[Paleozoic]] hanggang simulang [[Mesosoiko]], kinumpleto ng superkontinente na [[Pangaea]] ang [[tektonikang plato|tektonikang]] paghahati nito sa kasalukuyang panahong mga kontinente bagaman ang mga posisyon nito ay malaking iba sa panahong ito. Habang ang [[Karagatang Atlantiko]] ay lumalapad, ang konberhenteng marhin na mga [[oroheniya]] na nagsimula noong panahong [[Hurasiko]] ay nagptuloy sa [[Kordilyerang Hilagang Amerika]] dahil ang [[oreheniyang Nevadan]] ay sinundan ng mga oroheniyang [[oroheniyang Sevier|Sevier]] at [[oroheniyang Laramide|Laramide]]. Bagaman ang [[Gondwana]] ay buo pa rin pagsisimula ng Cretaceous, ito ay nahati habang ang [[Timog Amerika]], [[Antarctica]] at [[Australia]] ay nahating papalayo sa [[Aprika]] bagaman ang [[India]] at [[Madagascar]] ay nanatiling magkakabit sa bawat isa. Dahil dito, ang mga karagatang Timog Atlantiko at [[Karagatang Indiyano]] ay bagong nabuo. Ang gayong aktibong paghahati ay nagtaas ng malalaking kadeng pang-ilalim na dagat na mga kabundukuan sa kahabaan ng mga welt na nagtataas ng eustatikong mga lebel ng dagat sa buong mundo. Ang mga malalawak na mga mababaw na mga dagat ay sumulong papatawid sa sentral Hilagang Amerika(ang Kanluraning Panloob na daangdagat) at Europa at pagkatapos ay umurong sa huli ng panahon na nag-iiwan ng makapal na mga depositong marino sa pagitan ng mga kamang [[coal]]. Sa rurok ng [[transgresyon (heolohiya)|transgresyon]] sa panahong Cretaceous, isang tatlo ng kasalukuyang sakop ng lupain ng mundo ay lumubog.<ref>Dougal Dixon et al., ''Atlas of Life on Earth'', (New York: Barnes & Noble Books, 2001), p. 215.</ref> Ang Cretaceous ay makatwirang sikat sa batong [[chalk]] nito. Ang katunayan, ang mas maraming chalk ay nabuo sa panahong Cretaceous kesa sa anumang panahon ng epoch na [[Phanerozoic]].
<ref>Stanley, Steven M. ''Earth System History.'' New York: W.H. Freeman and Company, 1999. ISBN 0-7167-2882-6 p. 280</ref> Ang gawaing [[ridge na Gitnang Karagatan]] o ang sirkulasyon ng alat tubig hanggang sa mga lumaking ridge ay nagpayam ng karagatan sa [[kalsiyum]]. Ito ay gumawa sa mga karagatan na mas [[saturasyong|saturado]] gayundin ay nagpataas ng pagiging makakuha nang biolohiko ng mga elemento para sa [[Coccolithophores|kalkareyosong nanoplankton]].<ref>Stanley, pp. 279&ndash;81</ref> ANg mga malawakang [[karbonata]]ng ito at iba pang mga [[batong sedimentaryo|depositong sedimentaryo]] ay gumagawa sa rekord ng batong Cretaceous na lalong mahusay. Ang sikat na mga [[pormasyong heolohiko|pormasyon]] mula sa Hilagang Amerika ay kinabibilangan ng mayamang mga marinong [[fossil]] ng [[Chalk na Mausok na Bundo]] ng [[Kansa]] at mga faunang pang-luapin ng [[Pormasyong Hell Creek]] sa Huling Cretaceous. Ang ibang mga mahahalagang pagkakalantad ng Huling Cretaceous ay nangyari sa Europa (halimabawa ang [[Weald]], [[Tsina]]). Sa area ng ngayong India, ang mga malalaknig kamang [[lava]] ng mga [[Trap na Deccan]] ay sumabog sa Huling Cretaceous at Simulang [[Paleoseno]].

==Klima==
Ang epoch na [[Berriasian]] ay nagpapakita ng kagawiang paglalamig na nakita sa huling epoch na [[Hurasiko]]. May ebidensiya na ang mga pagbagsak ng [[niyebe]] ay karanian sa mga mas mataas na latitudo at ang mga tropiko ay naging mas basa kesa sa mga panahong [[Triasiko]] at [[Hurasiko]].<ref name="The Berriasian Age">[http://palaeos.com/mesozoic/cretaceous/berriasian.html The Berriasian Age]</ref> Gayunpaman, ang [[glasiasyon]](pagyeyelo) ay limitado sa mga glasyer na alipin sa ilang mga matataas na latitudo bagaman ang mga pang-panahong niyebe ay maaaring umiral sa mas malayong timog. Ang [[rapto|pagrarapto]] ng yelo ng mga bato sa mga kapaligirang marino ay nangyari sa halos panahon ng Cretaceous ngunit ang ebidensiya ng deposisyon ng direkta mula sa mga glasyer ay limitado sa Simulang Cretaceous ng Basin na Eromanga sa katimugang Australia.<ref>Alley, N.F. and Frakes, L.A. 2003. "First known Cretaceous glaciation: Livingston Tillite, South Australia". ''Australian Journal of Earth Science'' '''50''':134–150.</ref><ref>Frakes, L.A. and Francis, J. E. 1988. "A guide to Phanerozoic cold climates from high latitude ice rafting in the Cretaceous". ''Nature'' '''333''':547–549.</ref> Gayunpaman, pagkatapos ng wakas ng Berriasian, ang mga temperatura ay muling tumaas at ang mga kondisyong ito ay halos hindi nagbabago hanggang sa wakas ng panahong ito.<ref name="The Berriasian Age"/> Ang kagawiang ito ay sanhi ng masidhing gawaing pang-bulkano na lumikha ng malalaking mga kantidad ng [[karbon dioksido]]. Ang produksiyon ng malalaking mga kantidad ng [[magma]] na iba't ibang itinuro sa mga [[plumang mantel]] o sa mga ekstensiyal na [[tektonikang plato]] <ref name=Foulger>{{cite book |title=Plates vs. Plumes: A Geological Controversy |author=Foulger, G.R. |url=http://www.wiley.com/WileyCDA/WileyTitle/productCd-1405161485.html |year=2010 |isbn=978-1-4051-6148-0 |publisher=Wiley-Blackwell}}</ref> ay karagdagang nagpataas ng mga lebel ng dagat upang ang mga malalaking area ng mga krustong kontinental ay natatakpan ng mababaw na mga dagat. Ang [[Karagatang Tethys]] na nagdudugtong sa mga dagat tropiko mula sa silangan hanggang kanluran ay tumulong rin sa katamtamang pag-iinit ng klimang pandaigdigan. Ang umangko sa katamtamang init na mga [[fossil na halaman]] ay alam mula sa mga lokalidad na kasinglayo ng [[Alaska]] at [[Greendland]] samantalang ang mga fossil ng mga [[dinosauro]] ay natagpuan sa loob ng 15 digri ng [[timog polo]] sa panahong Cretaceous.<ref>Stanley, pp. 480&ndash;2</ref> Ang isang napakamahinahong gradientong temperatura mula sa [[ekwador]] hanggang sa mga polo ay nangangahulugang mas mahinang mga hanging pandaigdigan na nag-aambag sa kaunting [[pag-uupwell]] at mas stagnanteng mga karagatan kesa sa kasalukuyan. Ito ay binibigyang ebidensiya ng malawakang itim na pagdedeposito ng [[shale]] at kadalasang mga [[pangyayaring anoksiko]].<ref>Stanley, pp. 481&ndash;2</ref> Ang mga core na sedimento ay nagpapakita ang tropikong temperatura ng surpasiyo ng dagat ay maaaring maikling katamtamang init bilang 42&nbsp;°C (107&nbsp;°F), 17&nbsp;°C ( 31&nbsp;°F) na mas katamtamang init kesa sa kasalukuyan at ang mga ito ay may aberaheng mga 37&nbsp;°C (99&nbsp;°F). Samantala, ang mga temperatura ng malalalim na karagatan ay mga 15 hanggang 20&nbsp;°C (27 to 36&nbsp;°F) na mas mataas kesa temperatura sa kasalukuyan.<ref>[http://www.physorg.com/news10978.html "Warmer than a Hot Tub: Atlantic Ocean Temperatures Much Higher in the Past"] [[PhysOrg.com]]. Retrieved 12/3/06.</ref><ref>Skinner, Brian J., and Stephen C. Porter. ''The Dynamic Earth: An Introduction to Physical Geology.'' 3rd ed. New York: John Wiley & Sons, Inc., 1995. ISBN 0-471-59549-7. p. 557</ref>
{{further|Cool tropics paradox}}

==Buhay==
[[File:Conguillio llaima.jpg|thumb|Bagaman ang mga unang representatibo ng mga madahong puno at mga tunay na damo ay lumitaw sa panahong Cretaceous, ang flora ay pinananaigan pa rin ng mga [[konipero]] gaya ng ''[[Araucaria]]'' (Dito ay modernong ''Araucaria araucana'' sa Chile).]]

===Flora===
Ang mga namumulaklak na mga halaman(mga [[angiosperma]]) ay kumalat sa panahogn ito bagaman ang mga ito ay hindi naging nananaig hanggang sa yugtong [[Campanian]] na malapit sa wakas ng epoch. Ang [[ebolusyon]] ng mga ito ay tinulungan ng paglitaw ng mga unang [[bubuyog]]. Ang katunayan, ang mga angiosperma at mga insekto ay isang mahusay na halimbaw ng [[kapwa ebolusyon]]. Ang unang mga kinatawan ng maraming mga madahong puno kabilang ang mga [[ficus|igos]], [[platanus]] at mga [[magnolia]] ay lumitaw sa panahong Cretaceous. Sa parehong panahon, ang ilang mas naunang mga [[Mesosoiko]]ng mga [[gymnsperm]] tulad ng mga [[konipero]] ay patuloy na yumabong. Ang mga pehuén (monkey puzzle trees na ''[[Araucaria]]'') at iba pang mga konipero ay kilalang sagana at malaganap. Ang ilang mga order ng fern gaya ng Gleicheniales<ref>C.Michael Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Fern ''Fern''. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment]. Washington, DC</ref> ay lumitaw sa [[fossil]] rekord sa Cretaceous at nagkamit ng simulang malawakang distribusyon. Ang taksang Gymnosperm tulad ng [[Bennettitales]] ay namatay bago ang wakas ng panahong ito.

===Faunang pang-lupain===
Sa lupain, ang mga [[mamalya]] ay isang maliit at relatibo pa ring maliit na bahagi ng fauna. Ang sinaunang mga mamalyang [[marsupyal]] ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa Simulang Cretaceous na ang mga tunay na [[placental]] ay lumitaw sa Huling Cretaceous. Ang fauna ay pinananaigan ng mga reptilyang [[arkosauro]] lalo na ang mga [[dinosauro]] na nasa pinaka dibersong yugto nito. Ang mga [[pterosaur]] ay karaniwan sa simula at gitnang Cretaceous ngunit habang ang Cretaceous ay nagpapatuloy, ang mga ito ay naharap sa papalagong kompetisyon mula sa [[radiasyong pag-aangkop]] ng mga [[ibon]] at sa wakas ng panahong ito, ang tanging dalawang mataas na espesyalisadong mga pamilya nito ang nanatili. Ang [[lagerstätte]] na [[Liaoning]] ([[Chaomidianzi formation]]) sa Tsina ay nagbibigay ng isang sulyap ng buhay sa Simulang Cretaceous kung saan ang mga naingatang labi ng maraming mga uri ng maliliit na mga [[dinosauro]], mga [[ibon]] at mga [[mamalya]] ay natagapuan. Ang mga dinosaurong [[coelurosauro]] na natagpuan doon ay kumakatawan sa mga uri ng pangkat ng [[Maniraptora]] na [[fossil na transisyonal]] sa pagitan ng mga [[dinosauro]] at [[ibon]] at kilala sa pagkakaron ng mga tulad ng buhok na mga balahibo. Ang mga [[insekto]] ay nagdibersipika sa panahong Cretaceous at ang pinakamatandang alam na mga [[langgam]], mga [[anay]] at ilang mga [[lepidoptera]] na katulad ng mga [[paru-paro]] at mga mariposa ay lumitaw. Ang mga [[aphid]], mga [[tipaklong]] at mga [[gall wasp]] ay lumitaw.<ref name="UCMP" />
<center>
<gallery>
Talaksan:Tyrannosaurus BW.jpg|Ang ''[[Tyrannosaurus|Tyrannosaurus rex]]'' na isa sa pinakamalaking mga maninilang panlupain ng lahat ng panahon ay namuhay sa Huling Cretaceous.
Talaksan:Velociraptor dinoguy2.jpg|Hanggang 2 metrong habang ''[[Velociraptor]]'' ay malamang na may balahibo at gumala sa Huling Cretaceous.
Talaksan:Triceratops BW.jpg|Ang mga ''[[Triceratops]]'' ang isa sa pinaka nakikilalang mga henera ng Cretaceous.
Talaksan:Eomaia NT.jpg|Ang mga [[mamalya]] ay isang maliit na bahagi ng faunang Cretaceous na ang ''[[Eomaia]]'' ang unang [[eutheria]]n.
Talaksan:Coloborhynchus piscator jconway.jpg|Isang [[pterosaur]], ''[[Anhanguera piscator]]''
</gallery>
</center>

===Marinong fauna===
Sa mga dagat, ang mga [[batoidea|ray]], mga modernong [[pating]] at mga [[teleosta]] ay naging karaniwan.<ref>http://www.talkorigins.org/origins/geo_timeline.html</ref> Ang mga marinong reptilya ay kinabibilangan ng mga [[ichthyosauro]] sa simula at gitnang Cretaceous (na naging ekstinto sa pangyayaring ekstinsiyong Cenomanian-Turonina sa huli ng Cretaceous), mga [[plesiosauro]] sa buong panahong Cretaceous at mga [[mosasauro]] na lumitaw sa Huling Cretaceous. Ang ''[[Baculite]]'' na isang henus ng [[ammonita]] na may tuwid na shell ay yumabong sa mga dagat kasama ng mga nagtatayo ng [[reef]] na mga [[rudista]]ng [[tulya]]. Ang mga [[Hesperornithiformes]] ay hindi nakakalipad na sumisid sa dagat na mga [[ibon]] na lumangoy ng tulad ng mga [[grebe]]. Ang Globotruncanid [[Foraminifera]] at mga [[echinoderma]] gaya ng mga dagat urchin at[[Asteroidea|dagat bituin]] ay yumabong. Ang unang [[radiasyong pag-aangkop]] ng mga [[diatoma]](na pangkalahatang [[silikon na dioksido|siliseyoso]] kesa sa [[kalkareyoso]]) sa mga karagatan ay lumitaw sa Cretaceous. Ang mga sariwang tubig na diatoma ay hindi lumitaw hanggang sa [[Mioseno]] lamang.<ref name="UCMP">http://www.ucmp.berkeley.edu/mesozoic/cretaceous/cretlife.html</ref> Ang panahong Cretaceous ay mahalaga ring interbal sa [[ebolusyon]] ng [[bioerosyon]] na produksiyon ng mga pagbubutas at pagkakaskas sa mga bato, matigas na lupain at mga shell. (Taylor and Wilson, 2003).
<center>
<gallery>
File:Kronosaurus hunt1DB.jpg|Isang eksena mula sa Simulang Cretaceous: isang ''[[Woolungasaurus]]'' na inaatake ng ''[[Kronosaurus]]''.
File:TylosaurusDB2.jpg|Ang ''[[Tylosaurus]]'' ang pinakamalaking alam na [[mosasauro]] na isang karniborosong marinong reptilya na lumitaw sa Huling Cretaceous.
File:Hesperornis BW (white background).jpg|Ang malakas na lumalango at may ngiping maninilang ibongtubig na ''[[Hesperornis]]'' ay gumala sa mga karagatan ng Huling Cretaceous.
Image:DiscoscaphitesirisCretaceous.jpg|Isang [[ammonita]] ''[[Discoscaphites]] iris'', Pormasyong Owl Creek (Itaas na Cretaceous), Ripley, Mississippi.
File:The fossils from Cretaceous age found in Lebanon.jpg|Isang plato na may ''[[Nematonotus]] sp.'' , ''Pseudostacus sp.'', at isang parsiyal na ''Dercetis triqueter'' na natagpuan sa [[Hakel]], Lebanon
</gallery>
</center>

===Pangyayaring ekstinsiyong sa Wakas ng Cretaceous===
[[Image:Impact event.jpg|thumb|Ang pagbangga ng isang [[asteroyd]] o [[kometa]] ay malawakang tinatanggap ngayon bilang pangunahing dahilan ng [[Pangyayaring ekstinsiyong na Cretaceous-Paleoheene|pangyayaring ekstinsiyong Cretaceous-Paleohene]].]]
May isang patuloy na pagbagsak ng [[biodibersidad]] sa yugtong Maastrichtian ng panahong Cretaceous bago ang iminungkahing [[krisis ekolohikal]] na pinukaw ng mga pangyayari sa hangganan K-Pg. Sa karagdagan, ang biodibersidad ay nangangailangan ng malaking halaga ng panahon upang makaahon mula sa pangyayaring K-T sa kabilang ng malamang pag-iral ng kasagaanan ng bakanteng mga niche na ekolohikal.<ref name="MacLeod">{{cite journal|author=MacLeod, N, Rawson, PF, Forey, PL, Banner, FT, Boudagher-Fadel, MK, Bown, PR, Burnett, JA, Chambers, P, Culver, S, Evans, SE, Jeffery, C, Kaminski, MA, Lord, AR, Milner, AC, Milner, AR, Morris, N, Owen, E, Rosen, BR, Smith, AB, Taylor, PD, Urquhart, E & Young, JR|title=The Cretaceous–Tertiary biotic transition|year=1997|journal=Journal of the Geological Society|volume=154|issue=2|pages=265–292|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3721/is_199703/ai_n8738406/print|doi=10.1144/gsjgs.154.2.0265|access-date=2012-09-25|archive-date=2008-12-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20081223014750/http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3721/is_199703/ai_n8738406/print|url-status=dead}}</ref> Sa kabila ng pagiging malala ng pangyayaring hangganang ito, may isang malaking pagkakaiba sa rate ng eksinksiyon sa pagitan at loob ng iba't ibang mga [[Klase (biyolohiya)|klaso]]. Ang mga espesyeng nakasalalay sa [[potosinteiss]] ay bumagsak ay naging ekstinto dahil sa pagbabawas ng [[enerhiyang pang-araw]] na umaabot sa mundo sanhi ng mga partikulong atmosperiko na humaharang sa liwanag ng araw. Gaya ng sa kaso ngayon, ang mga organismong nagpoposintesis gaya ng mga [[phytoplankton]] at mga halamang pang-lupain ay bumuo ng pangunahing bahagi ng [[kadena ng pagkain]] sa Huling Cretaceous. Ang ebidensiya ay nagmumungkahi na ang mga hayop na herbiboros na nakasalalay sa mga halaman at plankton sa pagkain ng mga ito ay namatay dahil ang mga pinagkukunang pagkain ng mga ito ay nagkulang. Dahil dito, ang mga mataas na [[maninila]] gaya ng ''[[Tyrannosaurus|Tyrannosaurus rex]]'' ay napahamak rin.<ref>{{cite journal|author=Wilf, P & Johnson KR|title=Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record|url=https://archive.org/details/sim_paleobiology_summer-2004_30_3/page/347|journal=Paleobiology|year=2004|volume=30|issue=3|pages=347–368|doi = 10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2}}</ref> Ang mga [[Coccolithophorid]] at mga [[molluska]] kabilang ang mga [[Ammonoidea|ammonita]], mga [[rudista]] at mga sariwang tubig na mga [[suso (hayop)|suso]] at [[tahong]] gayundin ang mga organismo na ang kadenang pagkain ay kinabibilangan ng mga nagbubuo ng mga shell na ito ay naging ekstinto o dumanas ng mabigat na mga kawalan. Halimbawa, inakalang ang mga ammonita ang mga pangunahing pagkain ng mga [[Mosasaurus|mosasauro]] na isang pangkat ng mga marinong reptilya na naging ekstinto sa hangganan.<ref name="Kauffman">{{cite journal| last =Kauffman| first =E| authorlink =| title =Mosasaur Predation on Upper Cretaceous Nautiloids and Ammonites from the United States Pacific Coast | journal =PALAIOS| volume =19| issue =1| pages =96–100| publisher =Society for Sedimentary Geology| year =2004| url=http://palaios.geoscienceworld.org/cgi/reprint/19/1/96 | doi = 10.1669/0883-1351(2004)019<0096:MPOUCN>2.0.CO;2|accessdate=2007-06-17}}</ref>

Ang mga [[ombinora]], [[insektibora]] at mga kumakain ng bangkay ay nakaligtas sa pangyayaring ekstinsiyon na marahil ay dahil sa tumaas na pagiging makukuha ng mga mapagkukunang pagkain. Sa wakas ng Cretaceous, tila walang purong mga herbiboros o karniborosong mga [[mamalya]]. Ang mga mamalya at mga ibon na nakaligtas sa ekstinsiyon ay kumakain ng mga insekto, larva, mga uod, mga suso na ang mga ito ay kumakain naman ng mga patay na halaman at materya ng hayop. Tineorisa ng mga siyentipiko na ang mga organismong ito ay nakaligtas sa pagguho ng nakabatay sa halamang mga kadena ng pagkain dahil ang mga ito ay kumakain ng [[detritus]].<ref name="SheehanHansen">{{cite journal| author=Shehan, P & Hansen, TA | title =Detritus feeding as a buffer to extinction at the end of the Cretaceous| journal =Geology| volume =14| issue =10| pages =868–870| year =1986| url =http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/14/10/868| doi =10.1130/0091-7613(1986)14<868:DFAABT>2.0.CO;2| id =| accessdate =2007-07-04|bibcode = 1986Geo....14..868S }}</ref><ref name="MacLeod"/><ref>{{cite journal|title=Faunal evidence for reduced productivity and uncoordinated recovery in Southern Hemisphere Cretaceous–Paleogene boundary sections|url=https://archive.org/details/sim_geology_2007-03_35_3/page/227|author=Aberhan, M, Weidemeyer, S, Kieesling, W, Scasso, RA, & Medina, FA|year=2007|journal=Geology|volume=35|issue=3|pages=227–230|doi=10.1130/G23197A.1|bibcode = 2007Geo....35..227A }}</ref>

Sa mga pamayanang batis, ang ilang mga pangkat ng hayop ay naging ekstinto. Ang mga pamayanang batis ay mas kaunting umaasa sa pagkain mula sa mga buhay na halaman at mas marami sa detritus na natatangay mula sa lupain.<ref>{{cite journal|title=Major extinctions of land-dwelling vertebrates at the Cretaceous–Paleogene boundary, eastern Montana|author=Sheehan, PM & Fastovsky, DE|year=1992|journal=Geology|volume=20|issue=6| pages=556–560|url=http://www.geoscienceworld.org/cgi/georef/1992034409|accessdate=2007-06-22|doi=10.1130/0091-7613(1992)020<0556:MEOLDV>2.3.CO;2|bibcode = 1992Geo....20..556S }}</ref> Ang mga katulad ngunit mas komplikadong mga paterno ay natagpuoan sa mga karagatan. Ang ekstinsiyon ay mas malala sa mga hayop na namumuhay sa sonang Pelahiko kesa sa mga hayop na namumuhay sa sahig ng dagat. Ang mga sa kolumn ng tubig ay halos buong nakasalalay sa pangunahing produksiyon mula sa mga nabubuhay na phytoplankton samantalang ang mga hayop na nabubuhay sa sahig ng karagatan ay kumkain ng detritus o maaaring lumipat pagkain ng detritus.<ref name="MacLeod"/> Ang pinakamalaking humihinga ng hanging mga nakaligtas sa pangyayaring ekstinsiyon na mga [[crocodilian]] at mga [[Choristodera|champsosauro]] ay mga semi-akwatiko at may paglapit sa detritus. Ang mga modernong crocodilian ay maaaring mamuhay bilang mga naghahanap ng mga itinapong materya at maaaring magpatuloy ng mga buwan nang walang pagkain o pumasok sa [[hibernasyon]] nang ang mga kondisyon ay hindi kanais nais. Ang mga batang supling nito ay maliit, mabagal na lumalaki at malaking kumakain sa mga [[inbertebrata]] at mga patay na organismo o pragmento ng mga organismo para sa unang mga ilang taon nito. Ang mga katangiang ito ay nauugnay sa pagpapatuloy ng mga crocodilian sa wakas ng Cretaceous.<ref name="SheehanHansen"/>

<center>
<gallery>
Image:FaringdonCobble.JPG|Maraming mga pagbubutas sa cobble na Cretaceous sa Faringdon, England; Ang mga ito ang mahusay na mga halimbaw ng [[bioerosyon]]g fossil. 
Image:Cretaceous_hardground.jpg|Matigas na lupain mula sa Cretaceous mula sa Texas na nagkukrusto ng mga [[talaba]] at mga pagbubutas. Ang barang iskala ay 10&nbsp;mm.
Image:RudistCretaceousUAE.jpg|Mga [[Rudista]]ng bibalbo mula sa Cretaceous ng mga Bulubunduking Omani,[[United Arab Emirates]]. Ang barang iskala ay 10&nbsp;mm.
Image:InoceramusCretaceousSouthDakota.jpg|Isang ''[[Inoceramus]]'' mula sa panahong Cretaceous, [[South Dakota]].
</gallery>
</center>

==Mga sanggunian==
{{reflist}}

{{Phanerozoic eon}}

[[Kategorya:Cretaceous]]