Birus: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
Tagasalinero (usapan | ambag) |
m Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa Haykap Tatak: Redirect target changed |
||
| Linya 1: | Linya 1: | ||
#REDIRECT [[Haykap]] |
|||
{{Taxobox |
|||
| color = violet |
|||
| name = Mga haykap |
|||
| image =Rotavirus Reconstruction.jpg |
|||
| image_caption =[[Haykap-rota]] |
|||
| virus_group = I–VII |
|||
| subdivision_ranks = Pangkat |
|||
| subdivision = |
|||
I: [[dsDNA virus|Mga haykap-dsDNA]]<br /> |
|||
II: [[ssDNA virus|Mga haykap-ssDNA]]<br /> |
|||
III: [[dsRNA virus|Mga haykap-dsRNA]]<br /> |
|||
IV: [[positive-sense ssRNA virus|Mga haykap-(+)ssRNA]]<br /> |
|||
V: [[negative-sense ssRNA virus|Mga haykap-(−)ssRNA]]<br /> |
|||
VI: [[ssRNA-RT virus|Mga haykap-ssRNA-RT]]<br /> |
|||
VII: [[dsDNA-RT virus|Mga haykap-dsDNA-RT]] |
|||
}} |
|||
{{otheruses|Birus}} |
|||
Ang '''haykap''' o '''birus''' ({{Lang-en|virus}} mula sa [[wikang Latin|Latin]] na ''virus'', na nangangahulugang ''[[lason]]'') ay isang [[Infectious agent|ahenteng nakahahawa]] na [[Viral replication|nagpaparami]] lamang sa loob ng mga buhay na [[Selula|sihay]] ng isang [[organismo]]. Nakakapaghawa ang mga haykap ng lahat ng uri ng [[anyong-buhay]], mula sa hayop at halaman hanggang sa mga [[mikroorganismo]], kabilang ang mga [[Bakterya|baktirya]] at [[arkeya]].<ref name="pmid16984643" /> |
|||
Mula noong artikulo ni [[Dmitri Ivanovsky]] noong 1892 na naglalarawan ng di-baktiryang [[Pathogen|mulsakit]] na naghahawa ng mga halaman ng tobako, at ang pagtuklas ng [[Tobacco mosaic virus|haykap-mularang tabako]] ni [[Martinus Beijerinck]] noong 1898,<ref name="Dimmock" /> halos 5,000 [[Virus species|sarihay ng haykap]] ang nailarawan nang detalyado,<ref name="Dimmock p. 49">Dimmock p. 49</ref> ngunit mayroong milyun-milyong uri nito.<ref name="Breitbart M, Rohwer F 2005 278–84">{{vcite journal|authorlink1=Mya Breitbart|author=Breitbart M|author2=Rohwer F|title=Here a virus, there a virus, everywhere the same virus?|journal=Trends in Microbiology|volume=13|issue=6|pages=278–84|year=2005|pmid=15936660|doi=10.1016/j.tim.2005.04.003}}</ref> Matatagpuan ang mga haykap sa halos lahat ng mga [[ekosistema]] ng Daigdig at sila ang pinakamaraming uri ng biyolohikal na entidad.<ref name="Lawrence" /><ref>{{vcite journal|author=Edwards RA, Rohwer F|title=Viral metagenomics|journal=Nature Reviews Microbiology|volume=3|issue=6|pages=504–10|year=2005|pmid=15886693|doi=10.1038/nrmicro1163}}</ref> Ang pag-aaral ng haykap ay kilala bilang [[birolohiya]], isang sangay ng of [[Mikrobiyolohiya|mikrobiolohiya]]. |
|||
Habang hindi sa loob ng nahawang sihay o sa proseso ng paghawa ng sihay, umiiral ang mga haykap sa anyo ng sarilining partikulo o ''virion'', na binubuo ng: (i) [[Genetic material|kamanahing bagay]], yaon ay mahahabang [[Molekula|mulatil]] ng [[DNA]] o [[RNA]] na nagkokodigo ng istraktura ng mga protina kung saan kumikilos ang haykap; (ii) balat na gawa sa [[protina]], ang ''[[Capsid|kapside]]'', na pumapalibot at pumoprotekta sa kamanahing bagay; at sa ilang kaso (iii) isang panlabas na [[Viral envelope|balutan]] ng [[Lipid|lipido]]. Iba't iba ang mga hugis nitong partikulong haykap mula sa payak na anyong-[[Likaw|pilipitin]] at [[Icosahedron|ikosahedrika]] para sa mga ilang sarihay hanggang sa mas sali-salimuot na istraktura para sa mga iba. Karamihan ng mga sarihay ng haykap ay may virion na masyadong maliit para makita sa [[Optical microscope|mikroskopyong pangmata]] na mga sangkadaan ng laki ng karamihan ng mga baktirya. |
|||
Hindi klaro ang pinagmulan ng mga haykap sa [[Evolutionary history of life|kasaysayan ng ebolusyon ng buhay]]: maaaring [[Ebolusyon|sumunlad]] ang mga iba mula sa mga [[Plasmid|plasmido]]—mga piraso ng DNA na maaaring lumipat-lipat sa mga sihay—while others habang sumunlad ang mga iba mula sa baktirya. Sa ebolusyon, mahalaga ang mga haykap bilang paraan ng [[Horisontal na paglipat ng gene|pahalang na paglipat ng kamana]] na nagpaparami ng [[Genetic diversity|kayamuang kamanahin]] sa paraang magkatulad sa [[Reproduksiyong seksuwal|reproduksyong seksuwal]].<ref name="Canchaya" /> Ang mga haykap ay itinuturing ng iba bilang anyong-buhay dahil nagdadala sila ng kamanahing bagay, nagpaparami, at sumusunlad sa pamamagitan ng [[likas na pagpili]], ngunit kulang sila ng mga mahahalagang katangian (tulad ng istruktura ng sihay) na itinuturing ng karamihan bilang kinakailangan para maituring na buhay. Dahil mayroon silang ilan pero hindi lahat ng mga katangian, inilarawan ang mga haykap bilang "organismo sa gilid ng buhay,<ref name="ReferenceA">{{vcite journal|author=Rybicki, EP|year=1990|title=The classification of organisms at the edge of life, or problems with virus systematics|journal=South African Journal of Science|volume=86|pages=182–86}}</ref> at bilang [[Self-replication|replikador]].<ref>{{vcite journal|title=Are viruses alive? The replicator paradigm sheds decisive light on an old but misguided question|journal=Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences|volume=59|pages=125–34|date=7 March 2016|last=Koonin|first=E. V.|last2=Starokadomskyy|first2=P.|doi=10.1016/j.shpsc.2016.02.016|pmid=26965225|pmc=5406846}}</ref> |
|||
Marami ang mga paraan kung paano kumakalat ang mga haykap. Ang isang paraan ay sa pamamagitan ng mga organismong nagdadala-ng-sakit na kilala bilang [[Vector (epidemiology)|bektor]]: halimbawa, kadalasang nalilipat-lipat ang mga haykap sa mga halaman sa pamamagitan ng insektong kumakain ng [[Plant sap|yago ng halaman]], tulad ng mga [[Aphid|dapulak]]; at maaaring ikarga ng mga insektong [[Hematophagy|sumisipsip-ng-dugo]] ang mga haykap sa mga hayop. Kumakalat ang [[Trangkaso|haykap-trangkaso]] sa pamamagitan ng pag-ubo at pagbahin. Inililipat ang mga [[Norovirus|haykap-noro]] at [[Rotavirus|haykap-rota]], karaniwang sanhi ng haykaping [[gastroenteritis]], sa [[Fecal–oral route|rotang dumi–pabibig]], na ipinapasa sa pagdaiti at pagpasok sa katawan sa pagkain o tubig. Ang HIV ay isa sa mga haykap na lumilipat sa pamamagitan ng [[Sakit na naipapasa sa pakikipagtalik|pakikipagtalik]] at ng pagdaiti sa nahawang dugo. Ang "[[Host specificity|saklaw ng host]]" ng haykap ay ang sari-saring uri ng sihay na maaari niyang ihawa. Maaaring makitid ito na nangngangahulugang makahahawa ang haykap ng kakaunting sarihay lamang, o malawak na nangngangahulugang makahahawa siya ng marami.<ref>Shors pp. 49–50</ref> |
|||
Pinupukaw ng mga haykaping impeksyon sa hayop ng [[Immune response|pagtugon ng imyunidad]] na tumatanggal ng nakahahawang haykap. Maaari ring magawa ang mga pagtugon ng imyunidad sa pamamagitan ng [[Vaccine|bakuna]] na nagbibigay ng [[Immunity (medical)|artipisyal na natamong imyunidad]] sa tiyak na haykaping impeksyon. Nakaiiwas ang mga ilang haykap, kabilang ang mga nagdadala ng AIDS and [[Viral hepatitis|haykaping hepatitis]], sa mga pagtugon ng imyunidad at nagreresulta sa mga [[Chronic (medical)|talamak]] na impeksyon. Iilang mga [[Antiviral drug|drogang panlaban sa haykap]] ang nabuo na. |
|||
== Talasanggunian == |
|||
{{Reflist}} |
|||
[[Kategorya:Birolohiya]] |
|||
{{stub|Biyolohiya}} |
|||
Pagbabago noong 11:39, 10 Pebrero 2020
Naka-redirect sa: