Gadya
| Gadyâ | |
|---|---|
| |
| Isang gadyang uring Afrikahin | |
| Klasipikasyong pang-agham | |
| Kaharian: | |
| Kalapian: | |
| Subpilo: | |
| Hati: | |
| Orden: | |
| Superpamilya: | |
| Pamilya: | Gray, 1821
|
Ang mga gadyâ (Malayo: gajah; Sanskrito: गज [gaja]), gariya, o elepante (Kastila: elefante) ang pinakamalaking hayop sa lupa. Tatlong uri ang kasalukuyang kinikilala ng karamihan sa mga pamunuan: ang gadyang-damong Afrikahin, ang gadyang-gubat na Afrikahin, at ang gadyang Asyahin.
Ang Elephantidae ay ang tanging nakaligtas na pamilya ng pagkakasunud-sunod ng Proboscidea; ang mga namatay na miyembro kabilang na dito ang mga mastodon. Naglalaman din ang pamilyang Elephantidae ng maraming mga patay na grupo, kasama na ang mga mammoth at straight-tusked elephants. Ang mga gadya sa Africa ay may mas malalaking tainga at malukong na likuran, samantalang ang mga gadya ng Asya ay may mas maliit na tainga, at matambok o antas ang likod. Ang mga natatanging tampok ng lahat ng mga gadya ay may kasamang isang mahabang proboscis na tinatawag na isang bulalay (Malayo: belalai), mga pangil, malalaking tainga, napakalaking mga binti, at matigas ngunit sensitibong balat. Ang bulalay ay ginagamit para sa paghinga, nagdadala ng pagkain at tubig sa bibig, pagkuha ng bagay. Ang mga pangil, na nagmula sa mga ngipin na incisor, ay nagsisilbi bilang sandata at mga kagamitan para sa paglipat ng mga bagay at paghuhukay. Ang malaking tainga ay tumutulong sa pagpapanatili ng isang pare-parehong temperatura ng katawan pati na rin sa komunikasyon. Ang mala-haliging mga binti ay nagdadala ng kanilang malaking timbang.
Kalaganapan
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang mga gadya ay nakakalat sa buong sub-Saharan Africa, Timog Asya, at Timog Silangang Asya at matatagpuan sa iba't ibang mga tirahan, kabilang ang mga savanna, kagubatan, disyerto, at mga kalamakan. Ang mga ito ay kumakain ng mga halaman, at nananatili sila malapit sa tubig kung saan naa-access nila ito. Maraming mga grupo ng pamilyang gadya ang nagsasama upang makihalubilo. Ang mga babae ay may posibilidad na manirahan sa mga grupo ng pamilya, na maaaring binubuo ng isang babae kasama ang kanyang mga guya o maraming kaugnay na mga babae na may supling. Ang mga pangkat, na hindi kasama ang mga lalaki, ay karaniwang pinamumunuan ng pinakamatandang babae, na kilala bilang matriarch.
Kaugalian
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang mga kalalakihan ay iniiwan ang kanilang mga grupo ng pamilya kapag nagbibinata at maaaring mabuhay mag-isa o kasama ng ibang mga lalaki. Karamihan sa mga matatandang lalaki ay nakikipag-ugnay sa mga grupo ng pamilya kapag naghahanap ng asawa. Pumapasok sila sa isang estado ng tumataas na testosterone at pagsalakay na kilala bilang musth, na tumutulong sa kanila na makakuha ng pangingibabaw sa iba pang mga lalaki pati na rin ang tagumpay sa reproductive. Ang mga guya ay sentro ng pansin sa kanilang mga grupo ng pamilya at umaasa sa kanilang mga ina hangga't tatlong taon. Ang mga gadya ay maaaring mabuhay ng hanggang 70 na taon. Nakikipag-usap sila sa pamamagitan ng ugnayan, paningin, amoy, at tunog; ang mga gadya ay gumagamit ng impormasyong nasaound, at seismic sa malayong distansya. Ang katalinuhan ng gadya ay inihambing sa mga primata at balyena. Lumilitaw na mayroon silang kamalayan sa sarili, at lilitaw upang magpakita ng pakikiramay sa namamatay at mga namatay na miyembro ng pamilya.
Kapangalagaan
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang mga gadya ng Africa at mga gadyang Asyahin ay nakalista bilang endangered at mga gadya ng kagubatan ng Africa bilang kritikal na nanganganib ng International Union for Conservation of Nature (IUCN). Ang isa sa mga pinakamalaking banta sa populasyon ng gadya ay ang ivory trade, dahil ang mga hayop ay hinuhuli para sa kanilang mga garing na pangil. Ang iba pang mga banta sa mga ligaw na gadya ay kasama ang pagkasira ng tirahan at mga salungatan sa mga lokal na tao. Ang mga gadya ay ginagamit bilang mga nagtatrabahong hayop sa Asya. Noon, ginamit sila sa giyera; ngayon, madalas na sila ay kontrobersyal na ipinakita sa mga zoo, o pinagsamantalahan para sa libangan sa mga sirko. Ang mga gadya ay lubos na makikilala at naitampok sa sining, alamat, relihiyon, panitikan, at kulturang popular.