Wikang Yidis
Ang Yidis (ייִדיש, yidish) ay isang wikang Hermaniko na sinasalita ng mahigit-kumulang tatlong milyong tao sa daigdig, karamihan mga Hudiyong Ashkanazi. Bago ng Sho’a mayroon itong mahigit-kumulang 12 milyon mananalita, ang pinakamarami sa Silangang Europa.
Ang mismong pangalang yidish ay ang Yidis ng "Hudyo" (ikompara sa jüdisch ng Aleman) at maaaring pinaikling anyo ng yidishtaytsh (ייִדיש־טײַטש), o “Alemang Hudyo”.
Palabaybayan
[baguhin | baguhin ang wikitext]Bagaman ginagamit nito ang parehong alpabeto tulad ng Ebreo, gumagamit ang Yidis ng ilang diagraphs pati na rin ng mga titik na binago ng mga tandang dyakritiko, lahat na itinuturing na mga hiwalay na titik sa palabaybayang Yidis. Buo ang pagkakaiba ng Yidis sa Ebreo, kasama na sa ponolohiya at gramatika. Kapag dalawang anyo ng titik ang nailalarawan, ang pangalawang anyo (sa kaliwa) ang tinatawag na malaki at ang anyong ginagamit sa dulo ng mga salita. Di-tulad sa Ebreo, na karaniwang mga katinig lang ang sinusulat, sinusulat nang buo ang mga patinig sa Yidis, gamit ang mga titik alef, vov, yud, at ayin (tingnan sa ibaba).
Ang alpabetong Yidis:
| Hugis | Transkripsiyong YIVO | Pangalan | Mga puna |
| א | (walang transkripsiyon) | shtumer alef | Sinusulat bago ng simulaing י at ו kung tungkulin nila maging patinig |
| אַ | a | pasekh alef | |
| אָ | o | komets alef | |
| ב | b | beys | |
| בֿ | v | veys | Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko |
| ג | g | giml | |
| ד | d | daled | |
| ה | h | hey | |
| ו | u | vov | |
| וּ | u | melupm vov | Ginagamit lamang kung katabi ng ו o kung bago mag-י |
| ז | z | zayen | |
| ח | kh | khes | Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko |
| ט | t | tes | |
| י | y, i | yud | y kung katabi ng patinig; kung hindi, i |
| יִ | i | khirik yud | Ginagamit lang kapag katabi ang isang patinig |
| כּ | k | kof | Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko |
| כ ך | kh | kof, lange kof | Ginagamit ang malaking kof sa dulo ng salita |
| ל | l | lamed | |
| מ ם | m | mem, shlos mem | Ginagamit ang shlos mem sa dulo ng salita |
| נ ן | n | nun, lange nun | Ginagamit ang malaking nun sa dulo ng salita |
| ס | s | samekh | |
| ע | e | ayin | |
| פּ | p | pey | Di-tulad ng fey, hindi nagpapalit-anyo sa dulo ng salita |
| פֿ ף | f | fey | Ginagamit lamang ang pangalawang anyo sa dulo ng salita |
| צ ץ | tz | tsadek, lange tsadek | Ginagamit ang malaking tsadek sa dulo ng salita |
| ק | k | kuf | |
| ר | r | reysh | |
| ש | sh | shin | |
| שׂ | s | sin | Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko |
| תּ | t | tof | Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko |
| ת | s | sof | Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko |
Gumagamit din ng ilang diagraph ang Yidis:
| Hugis | Transkripsiyong YIVO | Pangalan |
| װ | v | tsvey vovn |
| זש | zh | zayen-shin |
| טש | tsh | tes-shin |
| ױ | oy | vov yud |
| ײ | ey | tsvey yudn |
| ײַ | ay | pasekh tsvey yudn |
Isang katangian ng baybaying Yidis ang pagbaybay ng mga salitang nagmula sa Ebreo tulad ng pagbaybay nito sa Ebreo mismo. (Bagaman sa mga lathalang Sobyet, sinusulat ang lahat ng mga salita ayon sa mga panutong Yidis.)
Sa buong artikulong ito, ginagamit ang transkripsiyong YIVO kasama ng alpabetong Yidis.
Gramatika
[baguhin | baguhin ang wikitext]Mga pantukoy
[baguhin | baguhin ang wikitext]| Panlalaki | Balaki | Pambabae | Pammaramihan | |
| Palagyo | דער der | דאָס dos | די di | די di |
| Akusatibo | דעם dem | דאָס dos | די di | די di |
| Datibo | דעם dem | דעם dem | דער der | די di |
אן an ang pantukoy na indefinite bago ng salitang nagsisimula sa patinig at א a sa lahat ng iba pang kaso.
Mga panghalip
[baguhin | baguhin ang wikitext]| Unang Panauhan | Ikalawang Panauhan | Ikatlong Panauhan | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pang-isahan | Pammaramihan | Pang-isahan | Pammaramihan | Panlalaki | Balaki | Pambabae | Pammaramihan | |
| Palagyo | איך ikh | מיר mir | דו du | איר ir | ער er | עס es | זי zi | זײ zey |
| Akusatibo | מיך mikh | אונדז undz | דיך dikh | אײַך aykh | אים im | עס es | זי zi | זײ zey |
| Datibo | מיר mir | אונדז undz | דיר dir | אײַך aykh | אים im | אים im | איר ir | זײ zey |
Mga pandiwa
[baguhin | baguhin ang wikitext]Pagbanghay
[baguhin | baguhin ang wikitext]Binabanghay ang mga pandiwang Yidis ayon sa person at bilang. Binabanghay ang panahong kasalukuyan nang ganito:
| קױפֿן koyfn ‘bili’ | פֿארלירן farlirn ‘mawala’ | |
| איך ikh | קױפף koyf | פֿארליר farlir |
| דו du | קױפֿסט koyfst | פֿארלירסט farlirst |
| ער er/זי zi/עס es | קױפֿט koyft | פֿארלירט farlirt |
| מיר mir | קױפֿן koyfn | פֿארלירן farlirn |
| איר ir | קױפֿט koyft | פֿארלירט farlirt |
| זײ zey | קױפֿן koyfn | פֿארלירן farlirn |
Hindi na ginagamit sa Yidis, di-tulad ng Aleman, ang binabanghay na pangnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang pangnagdaang pandiwari, binubuo ng mga anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Irregular ang pagbanghay sa hobn at zayn.
| האָ1489;ן hobn | זײַן zayn | |
| איך ikh | האָב hob | בין bin |
| דו du | האָסט host | ביסט bist |
| ער er/זי zi/עס es | האָט hot | איז iz |
| מיר mir | האָבן hobn | זײַנען zaynen |
| איר ir | האָט hot | זײַט zayt |
| זײ zey | האָבן hobn | זײַנען zaynen |
Halimbawa, ang pagnagdaang panahunan ng איך קױף ikh koyf ‘bumibili ako’ ay איך האָב געקױפֿט ikh hob gekoyft ‘bumili ako’, at ang pagnagdaang panahunan ng איך קום ikh kum ‘dumarating ako’ ay איך בין געקומען ikh bin gekumen ‘dumating ako’.
Pangnagdaang pandiwari
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ekstensibo ang paggamit ng pangnagdaang pandiwari sa Yidis. Binubuo ng karamihan ng mga pandiwa (pandiwang mahihina) ang kanilang pangnagdaang pandiwari sa pagdagdag ng -גע at ט- sa stem, hal. געקױפֿט gekoyft ‘binili.’ Gayunman, may isa rin pangkat ng mga padiwa, mga tinatawag na pandiwang malalakas, na binubuo ang pangdagdaang pandiwari gamit ng -גע at נ-, at kasama ng pagbabago ng patinig, hal. געהאָלפֿן geholfn ‘tinulungan’ mula sa stem na -העלפֿ helf- ‘tulungan.’ Hindi mahuhula ang pag-iba ng patinig at kinakailangan itong isaulo.
Walang paraan para matiyak mula sa anyong pawatas kung ang isang pandiwa ay malakas o mahina.
Mga panahon
[baguhin | baguhin ang wikitext]Hindi na ginagamit sa Yidis ang pagnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang pangnagdaang pandiwari, binubuo ng mga angkop na anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Ilang mga pandiwa ang ginagamit ang האָבן ‘hobn’, habang ang iba naman ay ang ginagamit ang זײַן ‘zayn’.
Tingnan din
[baguhin | baguhin ang wikitext]Mga libro
[baguhin | baguhin ang wikitext]- Cohen, David. Yiddish: A holy language. New York: Mesorah Publications.
- Katz, Dovid. 2004. Words on fire: The unfinished story of Yiddish.
- Liptzin, Sol. 1972 A history of Yiddish literature. Middle Village: Jonathan David Publishers.
- Weinreich, Uriel. 1999. College Yiddish : An introduction to the Yiddish language and to Jewish life and culture, 6th ed. New York: Institute for Jewish Research.
Mga pinagkuhanan
[baguhin | baguhin ang wikitext]- Melamed, S. M. 27 Setyembre 1925. “The Yiddish Stage”. The New York Times.
- Weinreich, Max. 1945. «Der yivo un di problemen fun undzer tsayt». YIVO-bleter 25.1.13. (Quoted from [1] Naka-arkibo 2005-04-05 sa Wayback Machine.)
Mga panlabas na kawing
[baguhin | baguhin ang wikitext]
- Institute for Jewish Research (YIVO)
- Jewish Language Research Website: Yiddish Naka-arkibo 2006-02-08 sa Wayback Machine.
- Online na diksiyonaryong Yidis Naka-arkibo 2006-02-02 sa Wayback Machine.
- Harkavy’s Dictionary
- Online na diksiyonaryong Yidis ng Ectaco Naka-arkibo 2007-09-27 sa Wayback Machine., gumagamit ng baybay Aleman
- Yiddish Typewriter, nagkokomberti ng teksto mula sa transliterasyong Romano tungo sa sulat Ebrayko at pabalik
- National Yiddish Book Center
- Shtetl
- The Yiddish Voice
- The Workmen’s Circle/Arbeter Ring
- Ang Jewish Book Center ng The Workmen’s Circle
- Spoken Yiddish Language Project (Columbia University)[patay na link]
- Silangang Yidis sa Ethnologue
- Kanlurang Yidis sa Ethnologue
- Forverts
- Koleksiyon ng mga lathalang Yidis mula dantaon 16 hanggang 20 Naka-arkibo 2005-12-02 sa Wayback Machine.
- Bibliotheca Jiddica, maliit na ensiklopedya tungkol sa Yidis
- Der blitsbrivnshteler, e-mail discussion list sa Yidis
- Der yidisher tem-tem, lathalang Yidis mula sa France
- Di velt fun yidish (Ang Daigdig ng Yidis) Naka-arkibo 2005-04-19 sa Wayback Machine.
- Mendele: Forum for Yiddish Literature and Yiddish Language Naka-arkibo 2005-04-19 sa Wayback Machine.
- Glosaryong Ariga ng mga ekspresyong Yidis Naka-arkibo 2005-05-07 sa Wayback Machine.
- Yiddish Basics Naka-arkibo 2005-05-22 sa Wayback Machine.
- Mga teksto sa Yidis at Ebreo
- Online na diksiyonaryong larawang Yidis-Ebreo-Inggles-Aleman-Ruso-French
- Jiddisch zum Selbststudium im Internet, kursong Yidis sa internet
- Mga pangkaraniwang salita at pariralang Yidis sa Inggles Naka-arkibo 2005-06-11 sa Wayback Machine.
- Jiddisj, wikang Yidis sa Nederland
- Yiddish.net, komprensibong tala ng mga lingk na may kaugnayan sa Yidis
- Talahuluganan at paliwanag sa maraming ekspresyong Yidis Naka-arkibo 2004-12-04 sa Wayback Machine., mula sa The Kosher Nosh