Mangga
Ang mangga ay isang chupa-drupa na naluluwal mula sa maraming uri ng tropikal na puno na kabilang sa sari ng halamang namumulaklak na Mangifera, na halos palaging nililinang para sa kani-kanilang mga nakakain na prutas. Matatagpuan ang karamihan ng mga uri nito sa kalikasan bilang mailap na mangga. Kabilang ang sari sa pamilya ng kasoy, Anacardiaceae. Katutubo ang mga mangga sa Timog Asya,[1][2] kung saan ang "common mango" ("karaniwang mangga") o "Indian mango" ("manggang Indiyano"), Mangifera indica, ay naipamahagi sa buong mundo upang maging isa sa mga pinakanililinang na prutas sa tropiko. Pinatutubo ang mga ibang uri sa Mangifera (hal. horse mango, Mangifera foetida) sa mas lokal na batayan.
Sa buong mundo, mayroong daan-daang kultibar ng mangga. Depende sa kultibar, iba-iba ang mga sumusunod na katangian ng mangga: laki, hugis, tamis, kulay ng balat, at kulay ng laman na maaaring maging dilaw, ginto, o kahel.[1] Ang mangga ay ang pambansang prutas ng India, at ang pambansang puno ng Bangladesh.[3]
Paglalarawan
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga puno ng mangga ay tumataas nang 30–40 m (98–131 tal), at 10–15 m (33–49 tal) ang radius ng korona (crown radius) nito. Nabubuhay ang mga puno nang matagal; ang ilan sa mga ispesimen ay namumunga pa rin pagkatapos ng 300 taon.[4] Sa malalim na lupa, bumababa ang punong-ugat nang hanggang 6 m (20 ft), na may napakaraming at kalat na kalat na ugat na pangkain (feeder root) at ugat na angkla (anchor root) na tumatagos nang malalim sa lupa.[1] Ang mga dahon ay laging-lunti, naghahalili, payak, 15–35 cm (5.9–13.8 pul) sa haba, and 6–16 cm (2.4–6.3 pul) sa lapad; kapag bata pa ang mga dahon, kahel-rosas ang mga ito, na nagbabago agad para maging matingkad at makintab na pula, tapos matingkad na berde habang tumatanda.[1] Namumulaklak ang puno sa mga terminal panicle na may habang 10–40 cm (3.9–15.7 pul); ang bawat bulaklak ay maliit at puti na may limang talutot na may habang 5–10 mm (0.20–0.39 pul), na may banayad at mabangong amoy.[1] Kilala ang higit sa 500 uri ng mangga,[1] karamihan dito ay humihinog sa tag-init, habang ang mga iba ay humihinog nang dalawang beses sa isang taon.[5] Ang pamumulaklak hanggang pagkahinog ng prutas ay tumatagal nang apat hanggang limang buwan.[1]
Nag-iiba-iba ang hinog na prutas ayon sa kultibar sa laki, hugis, kulay, tamis, at kalidad kapag kinain.[1] Depende sa kultibar, maaaring maging dilaw, kahel, pula, o berde ang kulay ng prutas.[1] Ang prutas ay may iisang patag, pahabang buto na maaaring mahibla o mabuhok sa ibabaw, at hindi madaling ihiwalay sa sapal.[1] Ang hugis ng prutas ay maaaring pabilog, hugis-itlog, o hugis-bato, na may 5–25 centimetro (2–10 pul) sa haba at 140 gram (5 oz) hanggang 2 kilogram (5 lb) sa timbang sa bawat indibidwal na prutas.[1] Ang balat nito ay malakatad, mapagkit, makinis, at mabango, na may kulay na maaaring berde, dilaw, dilaw-kahel, dilaw-pula, o may kasamang kakulay ng pula, lila, rosas, o dilaw kapag hinog na hinog na.[1]
Katangi-tanging malasahing at mabango ang amoy ng mga manggang hinog at buo.[1] Sa loob ng buto na may kapal na 1–2 mm (0.039–0.079 pul) ay isang manipis na sapin na nagtatakip sa isang binhi na may 4–7 cm (1.6–2.8 pul) sa haba. Ang mga mangga ay may mga binhing mapagmatigas (recalcitrant seeds) na hindi na nabubuhay kapag pinayelo o pinatuyo.[6] Tumutubo kaagad ang mga puno ng mangga mula sa mga binhi. Pinakamataas ang tagumpay ng pagtutubo kapag nakuha ang mga binhi sa mga hinog na prutas.[1]
Mga sanggunian
[baguhin | baguhin ang wikitext]- ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 Morton, Julia Frances (1987). Mango. In: Fruits of Warm Climates [Mangga. Sa: Mga Prutas ng Maiinit na Klima] (sa wikang Ingles). NewCROP, New Crop Resource Online Program, Center for New Crops & Plant Products, Purdue University. pp. 221–239. ISBN 978-0-9610184-1-2.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Kostermans, AJHG; Bompard, JM (1993). The Mangoes: Their Botany, Nomenclature, Horticulture and Utilization [Ang Mga Mangga: Kanilang Botanika, Nomenklatura, Hortikultura at Paggamit] (sa wikang Ingles). Academic Press. ISBN 978-0-12-421920-5.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Mango tree, national tree" [Puno ng mangga, pambansang puno] (sa wikang Ingles). Nobyembre 15, 2010. Nakuha noong Nobyembre 16, 2013.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Mango" [Mangga]. California Rare Fruit Growers (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2020-10-19. Nakuha noong Nobyembre 4, 2015.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Mango (Mangifera indica) varieties" [Mga baryante ng mangga (mangifera indica)]. toptropicals.com (sa wikang Ingles). Nakuha noong Enero 2, 2014.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Marcos-Filho, Julio. "Physiology of Recalcitrant Seeds" [Pisyolohiya ng mga Binhing Mapagmatigas] (PDF) (sa wikang Ingles). Ohio State University. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong Enero 24, 2014. Nakuha noong Disyembre 3, 2014.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)