Wikang Eskayano
| Eskayano | |
|---|---|
| Bisaya Iniskaya Eskayan | |
 | |
| Ginawa ni/ng | Mariano Datahan Ipinapalagay kay Pinay, ang ninuno ng liping Eskaya |
| Petsa | ca. 1920–1940 |
| Lugar at paggamit | Awitin, dasal, pagtuturo, reproduksiyon ng panitikang tradisyonal. Inilaan upang magtatag ng isang natatanging katutubong kultura sa isla ng Bohol sa Pilipinas. |
| Pangkat-etniko | 3,000 (2013)[1] |
| Users | 550 (2013)[1] |
| Gamit | Pangkultural na wikang awksilyar |
| Eskayan script (syllabary) | |
| Sanggunian | Enkripsiyon ng Cebuano, na may leksikal na impluwensiya mula sa Espanyol at Ingles |
| Mga kodigong pangwika | |
| ISO 639-3 | esy |
 | |
Ang Eskayano ay isang artipisyal na pantulong na wika ng lipi ng Eskaya sa Bohol, isang lalawigan ng isla ng Pilipinas . Ito ay gramatikong Boholano, ang katutubong wika ng Bohol, na may isang substituted lexicon.[2] Habang si Eskayan ay walang mga nagsasalita ng wika ng ina, tinuruan ito ng mga boluntaryo ng hindi bababa sa tatlong mga paaralan ng kulturang nasa southern silangan ng lalawigan.
Ang Eskayano ay may isang bilang ng mga idiosyncrasies na nakakaakit ng malawak na interes. Ang isa sa mga pinakakapansin-pansing tampok na tampok nito ay ang natatanging sistema ng pagsulat na higit sa 1,000 mga silabikong karakter, na sinasabing modelo sa mga bahagi ng katawan ng tao,[3] at leksikong di kabilang sa mga wika sa Pilipinas.
Ang pinakaunang pinatunayan na dokumento sa Eskayano ay naglalaan ng mga petsa mula 1908, at ipinakita sa Bohol Museum hanggang Setyembre 2006. [kailangan ng sanggunian] [ <span title="This claim needs references to reliable sources. (February 2013)">pagbanggit kailangan</span> ]
Kasaysayan
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ayon sa mga nagsasalita, ang wika at script ng Eskaya ay mga likha ni Pinay, ang ninuno ng angkan ng Eskaya, na binigyang inspirasyon ng anatomya ng tao.[4] Ang wika ni Pinay ay "natuklasang muli" noong unang bahagi ng ika-20 siglo ni Mariano Datahan (ipinanganak si Mariano Sumatra, ca. 1875–1949), isang sundalong rebelde na Messianic na ipinadala ito sa kanyang mga tagasunod. Itinatag ni Datahan ang isang pamayanan ng utopian sa timog-silangan na Bohol kasunod ng Digmaang Pilipino-Amerikano, upang labanan ang mga paghahabol sa imperyal at magtatag ng isang katutubong bansa sa Bohol, at ang wikang Eskayan at script ay nakita bilang sagisag ng hindi kapani-paniwala na kulturang pambansang ito.[kailangan ng sanggunian]
Mahigpit na iminungkahi ng kamakailang pananaliksik na ang wikang Eskayan ay nilikha sa panahon pagkatapos na maitatag ang pakikipag-ugnay sa Espanya. Kasama sa katibayan nito ang pagkakaroon ng mga salitang "katutubong" (ibig sabihin, hindi hiniram o calqued) para sa post-contact na mga kategorya ng kultura tulad ng "pope" at "eroplano". Dagdag pa, ang wika ay gumagawa ng mga pagkakaiba sa semantiko na ginawa sa Espanyol at Ingles ngunit hindi sa Visayan (tulad ng pagitan ng "buwan" at "buwan"). Napakahusay na ang bokabularyo ng Eskayan ay nilikha sa pamamagitan ng pagkuha ng kahanay na mga salitang pang-Espanyol-Ingles-Visayan mula sa mga aklat-aralin, at pinalitan ang layer ng Visayan sa Eskayan. Sa wakas, ang script ng Eskayan ay nagdudulot ng malakas na pagkakapareho sa sulat-kamay ng pagsulat ng Copperplate.[kailangan ng sanggunian]
Ang mga katutubong likhang wika itinaguyod na may kasamang mitolohiya ng paglikha ay pinatunayan sa ibang lugar sa mundo. Ang isang kilalang kaso ay ang wikang seremonya ng Damin ng Gulpo ng Carpentaria na sinasabing likha ng ninuno na si Kalthad; ang isa pa ay mga wikang Pandanus ng rehiyon ng Medan ng Papua New Guinea.
Pag-uuri
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang Eskayan ay isang "sopistikadong pag-encrypt" ng wikang Cebuano.[kailangan ng sanggunian] Ipinapakita nito walang pagkakapareho sa leksikal sa alinman sa mga katutubong wika ng Pilipinas, bukod sa napakakaunting mga salitang Ingles. Kung sa gramatika, gayunpaman, ito ay Cebuano.[5][6] Karamihan sa mga salita ay naimbento, bagaman may inspirasyon mula sa Espanyol at Ingles na bokabularyo at phonotactics.[kailangan ng sanggunian] Ang ilang mga salitang Espanyol ay nagbago ang kanilang mga kahulugan, tulad ng astro 'sun' (mula sa 'bituin') at tre 'two' (mula sa 'tatlo').
Si Dr. Ernie Constantino (Propesor ng Linguistics Department ng Unibersidad ng Pilipinas) ay nagtalo na ang Visayan-Eskaya ethnolanguage ay isang binuo lamang na wika na ang ponolohiya, gramatika, at / o bokabularyo ay sinasadya na nilikha ng isang indibidwal o grupo, sa halip na pagkakaroon ng natural na nagbago. Ang etnolangwasyong ito ay maihahambing sa Esperanto at Ido na nagmula, bagaman hindi sa layunin.[kailangan ng sanggunian]
Sistema ng pagsulat
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang script ng Eskayano ay may parehong alpabeto [kailangan ng sanggunian] at mga sillabikong sangkap. Ang isang pangunahing 'alpabeto' ng 46 na mga account sa character para sa karamihan ng mga karaniwang tunog at pantig na ginamit sa Eskayan habang ang isang mas malawak na subset na sumasaklaw sa higit sa 1000 ay ginagamit upang kumatawan sa natitirang mga pantig. Ang hindi pangkaraniwang pagkakaiba-iba ng mga kumpol ng katinig at patinig para sa medyo malaking bilang ng mga pinagsama-samang character, na kasama rin ang mga sobrang simbolo.[7] Ang mga simbolo ay sinasabing batay sa mga bahagi ng anatomya ng tao, bagaman marami ang malinaw na batay sa mapanghusga na alpabetong Romano.
Romanisadong Ortograpiya
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang isang romanisadong porma ng Eskayano ay ginagamit sa mga paaralan ng kultura para sa layunin ng paglalantad. Bagaman hindi mahigpit na pamantayan, ang ortograpiya na ito ay may mga elemento na karaniwan sa sistemang Espanyol na dati nang ginagamit para sa pagsasalin ng wikang Cebuano. Eg, ang mga titik ⟨i⟩ at ⟨e⟩ ay mapagpapalit mga simbolo na kumakatawan sa mga tunog /ɪ/ ang 'll' kumbinasyon ay binibigkas /lj/ at ang sulat ⟨c⟩ ay binibigkas /s/ kapag ito Nauuna ang isang front patinig, tulad ng sa Espanyol. Ang isang kilalang pagbabago sa orkograpiyang romanised ng Eskayan ay ang kombinasyon ng titik na 'chd' na kumakatawan sa tunog /d͡ʒ/ .[4]
Ponolohiya at phonotactics
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang Eskayano namamahagi ng lahat ng parehong phonemes bilang Boholano-Bisaya (ang partikular na iba't-ibang mga Cebuano sinasalita sa Bohol) at kahit na kasama ang mga natatanging Boholano tininigan palatal aprikata /d͡ʒ/ na lalabas sa Visayan salita tulad ng maayo [maʔad͡ʒo] ( 'good'). Maliban sa phoneme na ito, ibinahagi ni Eskayan ang parehong pangunahing ponolohiya bilang Cebuano-Visayan, Tagalog at maraming iba pang mga wika sa Pilipinas.
Ang phonotactics ng Eskayano, sa kabilang banda, ay naiiba sa mga wikang Boholano-Bisaya at Pilipinas sa pangkalahatan. Makikita ito sa mga salitang Eskayan tulad ng bosdipir [bosdɪpɪr] ('eel'), guinposlan [ɡɪnposlan] ('mukha'), ilcdo [ɪlkdo] ('tuhod') at estrapirado [ɪstrapɪrado] ('bulaklak') na naglalaman ng magkakasunod na pagkakasunud-sunod tulad ng /sd/, /np/, /sl/, /lkd/ at /str/ na hindi nagtatampok sa mga wika ng Pilipinas. Bukod dito, ang isang makabuluhang bilang ng mga salitang Eskayano ay may mga pagkakasunud-sunod ng ponograpiya na karaniwan sa mga Espanyol o sa mga pautang sa Espanya sa Boholano-Visayan ngunit bihirang lumilitaw, kung sakaling, sa mga salitang hindi hiniram.[4]
Sistema ng kaso
[baguhin | baguhin ang wikitext]Sumusunod ang Eskayan sa parehong syntactic at morphological na istraktura bilang Cebuano. Alinsunod dito, ang mga pangngalan sa Eskayan ay hindi maipaliwanag ngunit maaaring minarkahan para sa kaso sa isa sa maraming naunang mga marker ng kaso.
Ipinapakita sa talahanayan sa ibaba ang pangunahing sistema ng kaso ng Eskayan, na may mga katumbas na Cebuano sa mga braket.[8]
| Personal na marker ng pangalan | Non-personal na marker ng pangalan | ||
|---|---|---|---|
| nominatibo | kayo o e (si) | Tukoy (artikulo) | esto (ang) |
| may posibilidad | kon (ni) | Malinaw na tiyak | ya (sa) |
| datibo | puy (kang) | Malas na di-tiyak | chda ( pangit ) |
Kon at esto kahanay ng Espanyol con 'kasama' at esto 'na', tinatayang mga glosses ng Espanya para sa Cebuano ni at ang .
Ang mga teksto ng Eskayano at Cebuano, na laging nakasulat na mukha-sa-mukha sa mga wikang pangwika sa Eskayano, sa pangkalahatan ay mayroong isang pagkakaugnay. Halimbawa:
| Eskayan | Yi | Omanad | aripirna | mangangaso | kun | Jomabad. |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Cebuano | Si | Omanad | sundalu | ubus | ni | Jomabad. |
| Pag-gloss | SPEC | (pangalan) | sundalo | sa ilalim | GEN | (pangalan) |
- Si Omanad ay isang sundalo sa ilalim ng utos ni Jomabad.
Mga Panghalip
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang mga panghalip panao ng Eskayano ay minarkahan din ng kaso. Sa talahanayan sa ibaba, ang mga katumbas na Cebuano ay ipinahiwatig sa mga bracket. (Ang mga panghalip na ito ay iginuhit mula sa isang limitadong corpus; ang mga pagtanggal ay ipinahiwatig ng [] at mga kawalan ng katiyakan na may asterisk. )
| Ganap | Genitive₁ </br> (Inayos) |
Genitive₂ </br> (Nai-post) |
Malas | |
|---|---|---|---|---|
| 1st person na isahan | naren (ako, ko) | damo (wala) | tompoy (nako, ko) | tompoy ( kaalaman, nako) |
| 2nd person isahan | samo (ikaw, ka) | gona (ikaw) | nistro (nimo, mo) | nistro (nilalaman, nimo) |
| 3rd person isahan | atcil (siya) | chdel (kanyang) | kon chdil (niya) | mga min * * (Mga, kanya) |
| Pang-unang tao na kasama sa lahat | arhitika (kita, ta) | chdaro (ngayon) | [] | [] (mayroon, nato) |
| 1st person plural eksklusibo | kim (kami, mi) | gramyu (among) | [] (namo) | [] (dating, namo) |
| Pangmaramihang pang-tao | chdicto (kayo, mo) | [] | [] | [] |
| Pang-ikatlong tao na pangmaramihang | [] (sila) | persiyan (ilang) | [] (nila) | [] (sila, nila) |
Leksikon
[baguhin | baguhin ang wikitext]Mga Impluwensiyang Cebuano
[baguhin | baguhin ang wikitext]Sa kabila ng pagkakapareho nito sa istruktura sa Eskayano, ang Ingles ay may isang limitadong leksikal na impluwensya sa wika. Sa isang paghahambing ng pangunahing bokabularyong Swadesh, mayroong walong makikilala na cognate.[4]
| Tagalog | Eskayan | Cebuano |
|---|---|---|
| sa | oo | sa |
| na | cano | akong |
| kami (inclusive / eksklusibo) | arhitika / kim | kami / kami |
| sino | kinya | sino |
| apat | pat | upat |
| anim | nom | un'um |
| walo | wal | walo ' |
| siyam | sem | siam |
Ang mga salitang Eskayan ay may isa-sa-isang sulat sa Cebuano, kaya na kung ang dalawang salita ay homophones sa Cebuano, sila ay homophones sa Eskayan. Gayunpaman, naiiba ang verph morphology: ang Cebuano ay may dalawampu't apat na verbal affixes na nagpapahiwatig ng aspeto ng gramatikal at iba pang tampok, samantalang si Eskayan ay may lima lamang (muy-, dil-, pur-, yu-, yi-), bawat isa ay maaaring kapalit sa alinman sa mga negosyong Cebuano. Ito ay madalas na gumagawa ng Eskayan grammar na hindi maliwanag, at nakasalalay sa kahanayang teksto ng Cebuano Bilang karagdagan, ang ilang mga Eskayan verbs ay katumbas sa mga tukoy na inflection ng mga pandiwa ng Cebuano kahit na wala itong morpolohiya. Halimbawa, Eskayan imprus 'ay kinuha sa', na kung saan ay pangunahing root, isinasalin Cebuano gipuslan, kung saan gi- ay nagpapahiwatig na ang pagkilos ay nakumpleto at ginanap sa gramatikong agent . Ito ay marahil dahil ang prototype para sa maraming mga salitang Eskayan ay isang maagang Ingles-Espanyol - Visayan trilingual, kasama ang mga Visayan (Cebuano) glosses na napalitan at pinalitan ng Eskayan.[kailangan ng sanggunian]
Mga Impluwensiyang Espanyol
[baguhin | baguhin ang wikitext]Bagaman ang Eskayan lexicon ay nagdadala ng isang minarkahang impluwensyang Espanyol,[9] ang mga pattern ng pautang ay mahirap mapa.[4] Ang ilang mga salitang Espanyol ay lumilitaw na direktang hiniram sa Eskayan na walang halos semantiko o phonetic na pagbabago. Hal, ang Eskayan na salitang merido, na nangangahulugang 'asawa', ay maliwanag na hiniram mula sa Spanish marido, na nangangahulugang 'asawa'. Ang iba ay nagpapanatili lamang ng ilan sa mga semantiko na katangian ng orihinal. Hal, ang salitang astro ay nangangahulugang 'sun' sa Eskayan ngunit 'star' sa Espanyol. Sa ilang mga kagiliw-giliw na kaso Eskayan lexical item ay lilitaw na hiniram ngunit itinalaga ang mga bagong kahulugan. Eg, ang Eskayan memorya ( 'sky') ay hindi nag-tutugma semantically na may mga Espanyol memoria ( 'memory'). Ang isa sa mga nakakaintriga na halimbawa ng tulad ng 'nakakaabala na utang' ay ang Eskayan tre ('dalawa') na tila nagmula sa Espanyol tres ('tatlo'). Narito ang semantikong pag-aari ng 'number' ay napanatili ngunit ang aktwal na dami na kinakatawan nito ay muling itinalaga.[4]
Teksto
[baguhin | baguhin ang wikitext]| Eskaya [10] | Boholano | Tagalog |
|---|---|---|
| Samnat yo bantelar, </br> Datong con Bathala, </br> Ya abeya cloper meboy secwes </br> Nemte ya chdid loning </br> Ya moy beresa gui </br> Samnat eclabolto </br> Gona yonoy dokerkedo </br> Bentod ya hondog yel moy sebar </br> Chda a chdiam yel keman pay
Edlac esto mesesabla </br> Lo-ya bac Lobor, </br> Chdire esto ebetangke chda loreker </br> Parong esto topete </br> Ya droser, ya secwes </br> Do-o moy sam </br> Tewergoyo asado chda carna </br> Ya lacyo booy. |
Yuta kong minahal, </br> Hatag ni Bathala; </br> Sa araw'g gabi-i, </br> Taknang lahat </br> Dinasig sa kinaiyahan </br> Sa mga bayaning yutawhan </br> Imong kaligtasan gi-ampingan </br> Lungsod sa boses na matunhay </br> Ug matam-ay ang kinampay
Puti ang kabaybayunan </br> Walog sa suba binisbisan </br> Bahandi sa dagat at kapatagan </br> Gugma ang tuburan </br> Sa kagawasan sa lahat </br> Panalanginan ka </br> Ihalad ko lawas at kalagayan </br> Sa mutya kong Bohol. |
Ito ang lupang mahal ko, </br> Ang lupang ibinigay sa akin ng Diyos, </br> Dinala ng araw, Bathed sa dagat, </br> At hinalikan ng malamig na simoy ng hangin </br> Gabi at araw. </br> Narito kung saan nabuhay ang mga unang bayani, </br> Narito kung saan sila gumawa ng kapayapaan at narito sila namula, </br> Narito ang pagtaas ng kamangha-manghang mga burol na hugis, </br> Narito lumalaki ang matamis na kinampay.
Pinagpala ng mga puting mabuhangin na beach, </br> Rivers na tubig lambak, </br> Ang mga lugar ng teas na may mga isda at baka ay sumisiksik sa kapatagan, </br> Sa lahat ng pag-ibig sa bahay ay naghahari, </br> Patuloy na malaya ng Diyos ang aking tinubuang bayan, </br> Hayaan mo siyang tuluyan, </br> Ipinangako ko ang aking lakas, aking puso at kaluluwa, </br> Sa mahal kong bahay, Bohol. |
Mga teorya at kontrobersiya
[baguhin | baguhin ang wikitext]Noong 1980s at 1990s, naakit ng pamayanan ng Eskaya ang interes ng mga lokal na mistiko na nagtaguyod ng paniwala na ang kanilang wika ay galing sa galing sa ibang bansa.[11] Ngayon, ang ilang mga linggwistiko na napagmasdan ang Eskayan sa pangkalahatan ay sumasang-ayon na ito ay istruktura na Cebuano ngunit lexically makabago, na nagmumungkahi na ang Eskayan ay isang pantulong na wika o isang napaka sopistikadong anyo ng disguised na pagsasalita na naka-encode mula sa Cebuano.
Sanggunian
[baguhin | baguhin ang wikitext]- ↑ 1.0 1.1 Eskayano at Ethnologue (19th ed., 2016)
- ↑ Milan Ted D Torralba ‘The morphology of the Eskaya language’ A term paper submitted in partial fulfillment of the requirements in LNG 704 (Morphology & Syntax) The Pontifical and Royal University of Santo Tomas. October 1991.
- ↑ Hector Santos.The Eskaya Script in A Philippine Leaf (1997).
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Piers Kelly. The Classification of the Eskayan Language of Bohol[patay na link] A research report submitted to the National Commission on Indigenous Peoples, Bohol, The Philippines. July, 2006. Maling banggit (Invalid na
<ref>tag; maraming beses na binigyang-kahulugan ang pangalang "classification" na may iba't ibang nilalaman); $2 - ↑ Cristina J Martinez Gahum ug Gubat: A Study of Eskayan Texts, Symbolic Subversion and Cultural Constructivity. Unpublished manuscript, 1993
- ↑ Stella Marie de los Santos Consul Iniskaya: A linear linguistic description. A Dissertation presented to the Faculty of the Graduate School Cebu Normal University. September, 2005
- ↑ Ma. Cristina J Martinez Gahum ug Gubat: A Study of Eskayan Texts, Symbolic Subversion and Cultural Constructivity. Unpublished manuscript, 1993
- ↑ This is modelled on Himmelman's table of Cebuano case marker's in Nikolaus Himmelmann, ‘The Austronesian languages of Asia and Madagascar: typological characteristics’. The Austronesian Languages of Asia and Madagascar, ed. by Nikolaus Himmelmann and Alexander Adelaar. London: Routledge, 2005. Cited in Fuhui Hsieh & Michael Tanangkingsing ‘The Empty Root in Cebuano and Kavalan: A Cognitive Perspective’ Papers from the Tenth International Conference on Austronesian Linguistics. January 2006.
- ↑ See op.cit Martinez Gahum ug Gubat(132) and Kelly The Classification of the Eskayan Language of Bohol(12)
- ↑ [1] Error in webarchive template: Check
|url=value. Empty. - ↑ Piers Kelly. Visayan-Eskaya Secondary Source Materials: Survey & Review Part One: 1980–1993 Naka-arkibo 2007-09-30 sa Wayback Machine. Produced for the National Commission on Indigenous Peoples, Bohol, Philippines. 2006
Karagdagang pagbabasa
[baguhin | baguhin ang wikitext]- Piers Kelly (2012) Ang iyong salita laban sa minahan: Paano ang isang rebeldeng wika at script ng Pilipinas ay nilikha, pinigilan, mabawi at makipagtalo. Ang Australian Journal of Anthropology 23 (3): 357-378.
- Piers Kelly (2012) Ang morphosyntax ng isang nilikha na wika ng Pilipinas: Mga epekto sa linggwistikong katutubong at ang mga limitasyon ng pagkalaya . Sa 42nd Australian Linguistic Society Conference Proceedings - 2011 (Canberra, 2-4 Dis 2011), na-edit ni M. Ponsonnet, L. Dao at M. Bowler. Canberra: Republika ng Pananaliksik sa ANU, http://hdl.handle.net/1885/9401 .
- Marciana Galambao " Ang Eskaya Language Naka-arkibo 2009-09-18 sa Wayback Machine. ", The University of Hawaii .
- Piers Kelly Ang Pag-uuri ng wikang Eskaya ng Bohol Naka-arkibo 2011-01-17 sa Wayback Machine. Isang ulat sa pananaliksik na isinumite sa National Commission on Indigenous Peoples, Bohol, Pilipinas. Hulyo 2006.
- Hector Santos " The Eskaya Script " sa Isang Philippine Leaf. US, Enero 25, 1997.
- Hector Santos " Butuan Silver Strip Deciphered? " Sa Isang Philippine Leaf. US, Oktubre 28, 1996