Esperanto

Esperanto
Ginawa ni/ng	Ludwig Lazarus Zamenhof
Petsa	1887
Lugar at paggamit	Pandaigdig na Wika
Users	Unang Wika: 200 to 1,000; Tagapagsalita: 10,000 to 2,000,000
Gamit	Wikang gawa-gawa Pandaigdig na Wika Esperanto
Sanggunian	Mga salitang hango sa Wikang Romanse at Wikang Germaniko at Eslabiko; ponolohiya mula sa Wikang Eslabiko
Opisyal na katayuan
Opisyal na wika sa	Walang bansa, gayunpaman, ay isang wikang malawak na itinuturo sa Hungary at Tsina, ay kinikilala rin ng Simbahang Katoliko
Pinapamahalaan ng	Akademio de Esperanto
Mga kodigong pangwika
ISO 639-1	eo
ISO 639-2	epo
ISO 639-3	epo

Ang Esperanto ay isang artipisyal na wika, o wikang guni-guni. Ito ang pinakakilala at pinakagamit na dinisenyong wika para sa pandaigdigang komunikasyon. Ang Polakong optalmologo na si L. L. Zamenhof ang gumawa ng unang aklat patungkol sa Esperanto, ang Unua Libro, noong ika-26 ng Hulyo ng 1887. Ang pangalang Esperanto ay hango sa Doktoro Esperanto (ang "Esperanto" ay salitang Esperanto para sa "taong umaasa"), ang bansag na ginamit ni Zamenhof nang ilathala niya ang aklat. Layon niyang gumawa ng isang wika na madaling pag-aralan, patas sa lahat ng tao anumang lahi ang pinagmulan, at magtataguyod ng pandaigdigang kapayapaan at pagkakaunawaan sa lahat ng bansa.

Tinatayang mula 10,000 hanggang 2,000,000 ang nakakapagsalita at gumagamit ng Esperanto sa buong mundo, kabilang ang may mga isang libong natutuhan ito bilang kanilang unang wika. Karamihan sa mga taong gumagamit ng wikang ito ay galing sa Europa, Silangang Asia at Timog Amerika. Ang unang Pandaigdigang Pagpupulong ng Esperanto ay ginanap sa Pransiya noong 1905. Mula noon, taon-taong nagaganap ang pagpupulong na ito ng mga Esperantista (katawagan sa mga nagsasalita ng Esperanto) maliban sa mga taon na nagkaroon ng pandaigdigang digmaan. Bagama't wala pang bansa na nagtuturing sa Esperanto bilang pangalawang wika nito, ipinayo ang paggamit nito ng Akademiya ng Agham ng Pransiya noong 1921 at ng UNESCO noong 1954. Esperanto ang kasalukuyang gamit na wika sa pagtuturo sa Pandaigdigang Akademiya ng Agham sa San Marino.

Ang Esperanto ay ang kasalukuyang wika ng pagtuturo ng mga Internasyonal na Akademya ng mga Agham sa San Marino.

Ang Esperanto ay nakikita ng karamihan sa mga mananalita nito bílang alternatibo sa lubhang lumalawak na paggamit sa Ingles sa buong mundo, bílang isang wika na mas madaling pag-aralan kaysa sa Ingles.

Kasaysayan

Ang Esperanto ay nilikha ni Dr. Ludwig Lazarus Zamenhof, isang optalmologong Hudyong mula sa Biyalistok na bahagi ng dating Imperyong Ruso, noong mga taong 1870 hanggang 1880. Ayon sa kaniya, ginawa niya ang wikang ito upang palaganapin ang pagkakaisa ng bawat tao sa iba't ibang bansa.

Matapos ang sampung taong pagsisikap na mabuo ang wika, isalin ang ilang mga akda at literatura sa Esperanto, at gumawa ng mga orihinal na tula at kuwento sa wikang ito, nailimbag ang unang aklat tungkol sa balirala ng Esperanto na pinamagatang Unua Libro noong Hulyo ng 1887. Tumaas ang bílang ng mga tagapagsalita nito sa loob lámang ng ilang dekada, una'y mula sa Imperyong Ruso at Silangang Europa, matapos ay sa Kanlurang Europa, Amerika, Tsina at Hapon.

Ang pinili lamang na pangalan ni Zamenhof para sa wikang ito ay La Internacia Lingvo na nangangahulugang Pandaigdig na Wika.

Katayuan

Hanggang sa kasalukuyan, wala pang bansang nagtuturing sa Esperanto bilang ikalawang wika nito. Subalit, nagkaroon ng mga balak na gawing unang estado ng Esperanto sa mundo mula nang 1908 ang Neutral Moresnet (teritoryo noong 1816 hanggang 1920). Iminungkahi rin ni Qian Xuantong, isang lingguwistikong Intsik, na ipalit ang Esperanto sa Wikang Tsino bilang ikalawang wika ng Tsina. Bukod dito, idineklara ng nagsariling estado ng Republika ng Rose Island ang Esperanto bilang opisyal na wika nito noong 1968.

Mga Halimbawa

Tagalog	Esperanto	IPA
Hi!, Hello!	Saluton!	[sa.ˈlu.ton]
Oo.	Jes.	[ˈjes]
Hindi.	Ne.	[ˈne]
Magandang umaga.	Bonan matenon.	[ˈbo.nan ma.ˈte.non]
Magandang gabi. (bilang pagbati)	Bonan vesperon.	[ˈbo.nan ves.ˈpe.ron]
Magandang gabi. (bago matulog)	Bonan nokton.	[ˈbo.nan ˈnok.ton]
Paalam.	Ĝis revido.	[dʒis re.ˈvi.do]
Paalam. (kung matagal)	Adiaŭ.	[a.ˈdi.aw]
Anong pangalan mo?	Kiel vi nomiĝas?	[ˈki.el vi no.ˈmi.dʒas]
Ang pangalan ko ay John.	Mi nomiĝas Johano.	[mi no.ˈmi.dʒas jo.ˈha.no]
Kumusta ka?	Kiel vi fartas?	[ˈki.el vi ˈfar.tas]
Nagkakapagsalita ka ba ng Esperanto?	Ĉu vi parolas Esperanton?	[ˈtʃu vi pa.ˈro.las es.pe.ˈran.ton]
Hindi kita maintindihan.	Mi ne komprenas vin.	[mi ˈne kom.ˈpre.nas vin]
Mabuti.	Bone.	[ˈbo.ne]
Ayos.	Ĝuste.	[ˈdʒus.te]
Salamat.	Dankon.	[ˈdan.kon]
Walang anuman.	Nedankinde.	[ˌne.dan.ˈkin.de]
Pakiusap.	Bonvolu.	[bon.ˈvo.lu]
Pagpalain ka!	Sanon!	[ˈsa.non]
Maligayang pagbati.	Gratulon.	[ɡra.ˈtu.lon]
Mahal kita.	Mi amas vin.	[mi ˈa.mas vin]
Isang alak nga.	Unu bieron, mi petas.	[ˈu.nu bi.ˈe.ron, mi ˈpe.tas]
Ano iyon?	Kio estas tio?	[ˈki.o ˈes.tas ˈti.o]
Aso iyon.	Tio estas hundo.	[ˈti.o ˈes.tas ˈhun.do]
Kapayapaan!	Pacon!	[ˈpa.tson]
Ilang taon ka na?	Kiom aĝas vi?	[ˈki.om ˈa.dʒas ˈvi]
Anong libangan mo?	Kio estas via hobio?	[ˈki.u ˈes.tas ˈvi.a ho.ˈbi.o]
Anong paborito mong kulay?	Kio estas via plej ŝatata koloro?	[ˈki.u ˈes.tas ˈvi.a plej ʃa.ˈta.ta ko.ˈlo.ro]

Pamalitang Alpabeto ng Esperanto

May ilang mga alternatibong mga ortograpiya na karaniwang ginagamit. Isa sa mga ito ay nagpapalit ng mga titik na may sirkumfleks na may mga digrapo na h, pero ang ŭ ay naging u. Naging popular dati sa Internet ang may digrapo na x na pinapalitan ang lahat na letrang may aksento. Mayroon ding mga grapikong paraan tulad ng pag-aproxima sa mga sirkumfleks gamit ang mga carets.

Sistema H

Kung hindi kayang mag-print ang mga tipograpiya ng mga titik na may diacritic tulad ng (^) at (˘), maaaring palitan ang titik na (^) ng letra na "h" at huwag gamitin ang titik na (˘) sa anumang paraan. Ngunit sa simula ng ganitong uri ng gawain, dapat itong i-print: "ch=ĉ; gh=ĝ; hh=ĥ; jh=ĵ; sh=ŝ". Kung kinakailangang mag-print ng isang bagay na may mga titik na internal (,), dapat itong gawin nang maingat upang hindi ito malito ng mambabasa sa mga koma (,). Sa halip na gamitin ang tanda (,), maaring gamitin ang (') o (-). Halimbawa: sign,et,o = sign'et'o = sig-net-o.

Sistema X

Isa pang mas kamakailang sistema para sa pagtatype sa Esperanto ay tinatawag na "x-system", na gumagamit ng x sa halip ng h para sa mga digrapo, kabilang ang ux para sa ŭ. Halimbawa, ang ŝ ay inilalarawan ng sx, tulad ng sxi para sa ŝi at sxanco para sa ŝanco.

Ang mga digrapo sa sistema ng x ay naglutas ng mga problemang nauugnay sa sistema ng h:

1. x ay hindi isang titik ng alpabetong Esperanto, kaya't ang paggamit nito ay hindi nagdadala ng kalituhan.
2. Ang mga digrapo ay kadalasang naaayos nang tama matapos ang kanilang mga kasing-isang titik; halimbawa, sxanco (para sa ŝanco) ay sumusunod matapos ang super, samantalang ang sistema ng h na shanco ay sumusunod bago nito. Ang pag-aayos ay nagkukulang lamang sa hindi pangkaraniwang mga sitwasyon gaya ng mga z sa mga salitang kumpuwesto o mga salitang hindi pa naisasama; halimbawa, ang salitang kumpuwesto na reuzi ("gamitin muli") ay aayusin matapos ang reuxmatismo (para sa reŭmatismo "rheumatism").

Ang sistema ng x ay naging popular gaya ng sistema ng h, ngunit matagal nang inaakalang laban sa Fundamento de Esperanto. Gayunpaman, noong 2007, naglabas ang Akademio de Esperanto ng pangkalahatang pahintulot para sa paggamit ng mga palitang sistema para sa pagrerepresenta ng mga titik na may diacritic ng Esperanto, sa ilalim ng kondisyong ito'y gagawin lamang "kapag hindi pumapayag ang mga kalagayan sa tamang paggamit ng diacritic, at kapag dahil sa espesyal na pangangailangan ang sistema ng h na itinakda sa Fundamento ay hindi komportable." Ang probisyong ito ay tumutukoy sa mga sitwasyon tulad ng paggamit ng sistema ng x bilang isang solusyong teknikal (para mag-imbak ng data sa plain ASCII) at gayunpaman ay nagpapakita pa rin ng tamang mga karakter na Unicode sa mga tagagamit.

Ang praktikal na problema ng pamalitang digrapo na hindi ganap na naresolba ng sistema ng x ay nasa kumplikasyon ng mga teksto na dwibahasa. Ux para sa ŭ ay lalong may suliranin kapag ginamit sa tabi ng teksto sa wikang Pranses, dahil maraming salita sa Pranses ang nagtatapos sa aux o eux. Aux, halimbawa, ay isang salita sa parehong wika (aŭ sa Esperanto). Ang anumang awtomat

ikong pag-convert ng teksto ay magbabago sa mga salita sa Pranses pati na rin sa Esperanto. Ang ilang salitang Ingles tulad ng "auxiliary" at "Euxine" ay maaaring maapektohan din ng ganitong mga routine ng paghahanap at pagpapalit. Isa sa mga karaniwang solusyon, gaya ng ginamit sa Wikipedia's MediaWiki software mula nang mag-intervene si Brion Vibber noong Enero 2002, ay ang paggamit ng xx upang iligtas ang pag-convert ng ux papunta sa ŭ, halimbawa "auxx" ay nagreresulta sa "aux".

Ilan ding mga tao ang nagpropose ng paggamit ng "vx" sa halip ng "ux" para sa ŭ upang malutas ang problemang ito, subalit bihirang ginagamit ang varianteng ito ng sistema.

Sistema Y

name = Sistema Y

type = Alpabeto

altname = Y-sistemo, ipsilono-kodo

ipa-note = wala

Ĉ = Cy

Ĝ = Gy

Ĥ = X

Ĵ = Jy

Ŝ = Sy

Ŭ = W

Halimbawa: eĥoŝanĝoj ĉiuĵaŭde ("echo-change every Thursday") ay naging "exosyangyo cyiujyawde".

Normal na ortograpiya:

Ĉiuj homoj estas denaske liberaj kaj egalaj laŭ digno kaj rajtoj. Ili posedas racion kaj konsciencon, kaj devus konduti unu al alia en spirito de frateco.

Ĉiuj rajtoj kaj liberecoj difinitaj en tiu ĉi Deklaracio validas same por ĉiuj homoj, sen kia ajn diferencigo, ĉu laŭ raso, haŭtkoloro, sekso, lingvo, religio, politika aŭ alia opinio, nacia aŭ socia deveno, posedaĵoj, naskiĝo aŭ alia stato. Plie, nenia diferencigo estu farata surbaze de la politika, jurisdikcia aŭ internacia pozicio de la lando aŭ teritorio, al kiu apartenas la koncerna persono, senkonsidere ĉu ĝi estas sendependa, sub kuratoreco, ne-sinreganta aŭ sub kia ajn alia limigo de la suvereneco.

Sistema Y:

Cyiuj homoj estas denaske liberaj kaj egalaj law digno kaj rajtoj. Ili posedas racion kaj konsciencon, kaj devus konduti unu al alia en spirito de frateco.

Cyiuj rajtoj kaj liberecoj difinitaj en tiu cyi Deklaracio validas same por cyiuj homoj, sen kia ajn diferencigo, cyu law raso, hawtkoloro, sekso, lingvo, religio, politika aw alia opinio, nacia aw socia deveno, posedajyoj, naskigyo aw alia stato. Plie, nenia diferencigo estu farata surbaze de la politika, jurisdikcia aw internacia pozicio de la lando aw teritorio, al kiu apartenas la koncerna persono, senkonsidere cyu gyi estas sendependa, sub kuratoreco, ne-sinreganta aw sub kia ajn alia limigo de la suvereneco.

Mga lawaran

• 
  Ang watawat ng Esperanto
• 
  Si L. L. Zamenhof na 16 taon.
• 
  Libro para sa nag-iingles
• 
  Libro sa Esperanto, 1923
• 
  Alpabeto ng Esperanto para sa bata
• 
  Keyk para sa kaarawan sa Esperanto

Pag-aaral mapagkukunan

• Kurso Saluton! Audiovisual na kapaligiran sa pag-aaral

Tingnan din

• Araw ni Zamenhof
• Finvenkismo