Ensiklopedya

Ang isang santaláalaman, ensiklopedya, ensiklopidya, ensayklopidya, o ensayklopidiya (wikang Espanyol: enciclopedia, wikang Ingles: encyclopedia) ay isang koleksiyon ng mga kaalaman ng tao.

Ang terminong ito ay nagmula sa salitang Griyego na εγκύκλιος παιδεία, enkyklios paideia ("sa loob ng sirkulo ng pagturo"). Mula sa salitang εγκύκλιος, na may ibig sabihing hugis sirkito na binubuo ng mga salitang κύκλος o sirkito at παιδεία, o pagtuturo.

Ang mga ensiklopedya ay maaaring naglalaman ng malawak na kaalaman sa iba't ibang larangan (Ang Encyclopædia Britannica ay isang kilalang halimbawa), or maaring naglalaman lamang patungkol sa isang partikular na larangan (tulad ng mga ensiklopedya ng medisina o pilosopiya). Mayroon din mga ensiklopedya na naglalaman ng paksa tungkol sa isang partikular na kultura o pangbansang panannaw, tulad ng Great Soviet Encyclopedia.

Ang mga tao ay bumuo ng maraming ensiklopedya sa kasaysayan nito, ngunit ang terminong ensiklopedya ay ginamit lamang noong ika-16 daantaon.

Mga naunang ensiklopedya

Maraming naunang manunulat (tulad ni Aristotle) ang sumubok na isulat ang buong kaalman ng tao. Ngunit si John Harris ay ang madalas na kinikilala sa pagbu noong 1704 ng format na ginagamit ng mga ensiklopedya ngayon sa pamamagitan ng kanyang Lexicon technicum. Ang doktor na si Sir Thomas Browne ay gumamit ng salitang ensiklopedya upang tawagin ang pinagsamsang refuted Vulgar Errors na tinatawag din bilang Pseudodoxia Epidemica noong 1646 (ika-6 na edisiyon 1676). Ang kinikilalang Encyclopædia Britannica ay mayroong mapakumbabang pinagmulaanan: mula 1768 hangang 1771 tatlong tomo ang naipalimbag. Maari na ang pinakakinikilalang sa mga naunang ensiklopedya ay ang French Encyclopédie ni Jean Baptiste le Rond d'Alembert at ni Denis Diderot na nabuo noong 1772 (28 tomo, 71,818 na artikulo, 2,885 na larawan o ilustrasyon).

Ang hirarkiyal na kaayusan at ang paglaki ng mga santaláalaman ay bagay na bagay sa disk-based o on-line na pormang pangkompyuter, at ang karamihan ng mga nakasulat na santaláalaman ay lumipat na sa ganitong paraan ng paglimbag sa katapusan ng Ika-20 siglo. Disk-based (kadalasang sa pormang CD-ROM) ay murang murang magagawa at napakadaling dalahin kung saan saan. At maari din magsama ng mga impormasyong hindi magagawa sa nakasulat sa papel na porma tulad ng mga animation, audio, at video. Hyperlinking mula sa mga iba't ibang bagay ay malaki din ang naitutulong, dahil makakatipid sa oras sa pagbuklat ng mararaming tomo ng kasulatan. Ang on-line na ensiklopedya ay nagbibigay naman ng impormasyong dynamic - ang mga makabagong impormasyon ay maaring agad-agad na maidadagdag sa dokumento na hindi kaya ng pormang statiko tulad ng galing sa CD-ROM o libro.

Ang mga impormasyon sa nakalimbag na santaláalaman a nangangailangan ng isang hirarkiyal na kaayusan, at kadalasan ang ginagamit na paraan ay ang pagaayos ng mga impormasyon base sa alphabeto ng mga titulo. Sa pamamagitan ng dynamic na porma, ang ganitong klaseng kaayusan ay hindi na kinakailangan. Ngunit, karamihan ng mga elektronik na santaláalaman ay nagbibigay pa rin ng kaayusan sa mga artikulo nito tulad ng pagaayos ayon sa paksa o ang pangkaraniwang ayos base sa alphabeto.

Ang artikulong ito ay parte ng Wikipedia, na isang santaláalaman.

Patungkol sa pagbaybay

Hindi mali ang mga baybay na encyclopedia, encyclopaedia, o encyclopædia. Gayon man sa kasaysayan, kumakatawan sa isang napakalumang pagkakamali ang dalawang nahuli. Ayon sa Oxford English Dictionary, isang "psuedo-Greek" ang baybay na may ae o æ at "isang anyo na lubusang mali (sinasabing maling pagbasa) na nangyayari sa MSS. ni Quintilian, Pliny, at Galen". Sinusulat ng Oxford English Dictionary na di matagpuan ang æ sa orihinal na Griyego enkyklios paideia para sa "edukasyong encyclical", isinisalarawan bilang "ang sirkulo ng sining at agham na inaayunan ng mga Griyego bilang kailangan sa isang liberal na edukasyon".

Pinapahayag ng Oxford English Dictionary na ang baybay na may æ ay "pinangalagaan na maging lipas na sa pamamagitan ng katotohanan na may pamagat na Latin bilang Encyclopædia Britannica ang karamihan ng mga tinatawag na mga gawa. Kinabibilangan ng gayong ensiklopedya ang pinagbigkis na anyo na æ sa kanyang opisyal na pangalan.

Di bababa sa kalahati ang pagkabanggit sa Oxford English Dictionary sa mga tinatawag na "maling" baybay. Di naghahayag ng pagpili ang Oxford English Dictionary o ang Webster's Third New International Dictionary, bagaman nilalagay ng Britanikong Oxford English Dictionary ang anyong æ sa una, at nilalagay naman Amerikanong Webster sa ikalawa.

Tingnan ang listahan ng mga ensiklopedya para sa mga link sa isang partikular na santaláalaman.

Tingnan din

• Kasaysayan ng agham at teknolohiya
• Ensiklopedista
• Aklatan at agham pang-impormasyon
• Panitikan
• Leksikograpiya
• Diksiyonaryo
• Paggawa ng mga reperensiya
• Pauly-Wissowa

Mga tanyag na ensiklopedista bago mag-1700

• Suidas
• Vincent ng Beauvais (Vicente ng Beauvais)
• Bartholomeus de Glanvilla (Bartolome ng Ingglaterra)
• John Henry Alsted
• Louis Moréri
• John Jacob Hoffman
• Pierre Bayle, para sa mga edisyong nasa Internet, pumunta sa www.lett.unipmn.it Naka-arkibo 2003-04-23 sa Wayback Machine.
• Vincenzo Coronelli
• Theodor Zwinger (1533-1588)
• Sir Thomas Browne (1605-82), tingnan ang penelope.uchicago.edu
• Pliny the Elder
• San Isidoro ng Seville (San Isidro ng Sevilla)
• Hrabanus Maurus
• Ensiklopedyang Yongle

Mga kawing panlabas

• Isang malaking listahan ng mga link sa mga diksiyonaryo at ensiklopedya (huling binago Nob. 1999) Naka-arkibo 2005-12-28 sa Wayback Machine.
• Online free encyclopedia Naka-arkibo 2007-01-16 sa Wayback Machine.
• Encyclopedia meta-search ng CNET Naka-arkibo 2005-02-06 sa Wayback Machine. (kabilang ang Wikipedia)
• Encyclopedia Meta Search Naka-arkibo 2003-08-03 sa Wayback Machine. (hinahanap ang malapit sa 20 nasa Internet na ensiklopedya sa isang hanapan, kabilang ang Wikipedia)