Malaybalay
Malaybalay Siyudad sa Malaybalay Lungsod ng Malaybalay | |
|---|---|
 | |
 Mapa ng Bukidnon na pinapakita ang lokasyon ng Lungsod ng Malaybalay | |
 | |
.svg)  Malaybalay Lokasyon sa Pilipinas | |
| Mga koordinado: 8°09′23″N 125°08′00″E / 8.1564°N 125.1333°E | |
| Bansa |  Pilipinas |
| Rehiyon | Hilagang Mindanao (Rehiyong X) |
| Lalawigan | Bukidnon |
| Distrito | Pangalawang Distrito ng Bukidnon |
| Mga barangay | 46 (alamin) |
| Pagkatatag | 15 Hunyo 1877 |
| Ganap na Bayan | 19 Oktubre 1907 |
| Ganap na Lungsod | 11 Pebrero 1998 |
| Pamahalaan | |
| • Manghalalal | 115,928 botante (2022) |
| Lawak | |
| • Kabuuan | 969.19 km2 (374.21 milya kuwadrado) |
| Taas | 1,200 m (3,937 tal) |
| Populasyon (Senso ng 2020) | |
| • Kabuuan | 190,712 |
| • Kapal | 200/km2 (510/milya kuwadrado) |
| • Kabahayan | 43,839 |
| Ekonomiya | |
| • Kaurian ng kita | ika-1 klase ng kita ng lungsod |
| • Antas ng kahirapan | 22.30% (2021)[2] |
| • Kita | (2020) |
| • Aset | (2020) |
| • Pananagutan | (2020) |
| • Paggasta | (2020) |
| Sona ng oras | UTC+8 (PST) |
| Kodigong Pangsulat | 8700 |
| PSGC | 101312000 |
| Kodigong pantawag | 88 |
| Uri ng klima | Tropikal na kagubatang klima |
| Mga wika | Wikang Binukid Sebwano |
| Websayt | malaybalaycity.gov.ph |
Malaybalay, opisyal bilang Lungsod ng Malaybalay, (Sebwano: Dakbayan sa Malaybalay; Bukid: Banuwa ta Malaybalay), o sa simpleng tpangalan bilang Malaybalay City, ay isang 1st class na lungsod at kabisera ng mga lalawigan ng Bukidnon, Pilipinas. Ayon sa senso ng 2020, ito ay may populasyon na 190,712 sa may 43,839 na kabahayan.
Ito ay dating bahagi ng lalawigan ng Misamis Oriental bilang isang munisipal na distrito sa huli ika-19 siglo. Nang ang mga espesyal na lalawigan ng Agusan (ngayon Agusan del Norte at Agusan del Sur) at ang mga lalawigan (Bukidnon) ay nilikha noong 1907, ang Malaybalay ay itinalaga bilang ang kabisera ng Bukidnon. Ito ay pormal na naitatag bilang isang bayan sa 19 Oktubre 1907 at naging isang lungsod noong 11 Pebrero 1998 sa bisa ng Republic Act 8490.[3]
Ang Lungsod ng Malaybalay ang sentro ng pagdaraus ng Kaamulan Festival, na ginaganap taun-taon mula sa kalagitnaan ng Pebrero-Marso 10.[4]
Pinagmulan ng salita
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang Malaybalay ay mula sa isang Cebuano na parirala na kung saan ay nangangahulugang "bahay ng mga Malay".
Heograpiya
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang Lungsod ng Malaybalay na kabisera ng lungsod ng Bukidnon, ay nasa gitnang bahagi ng lalawigan. Ito ay napapalibutan sa silangan ng bayan ng Cabanglasan at ang Pantaron Range, na naghihiwalay sa Bukidnon mula sa lalawigan ng Agusan del Sur at Davao del Norte; sa kanluran ang munisipalidad ng Lantapan at Bundok ng Kitanglad; sa hilaga ang munisipalidad ng Impasugong; at sa timog ay ang Valencia City at ang munisipalidad ng San Fernando.[5][6]
Ang pinakamalapit na pier at mga paliparan sa Cagayan de Oro City, na kung saan ay 91 kilometro ang layo.
Klima
[baguhin | baguhin ang wikitext]| Datos ng klima para sa Malaybalay, Bukidnon (1981–2010, ekstrima 1949–2012) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Buwan | Ene | Peb | Mar | Abr | May | Hun | Hul | Ago | Set | Okt | Nob | Dis | Taon |
| Sukdulang taas °S (°P) | 34.0 (93.2) |
35.2 (95.4) |
35.5 (95.9) |
36.2 (97.2) |
36.2 (97.2) |
34.0 (93.2) |
33.0 (91.4) |
33.5 (92.3) |
34.0 (93.2) |
34.0 (93.2) |
34.8 (94.6) |
33.6 (92.5) |
36.2 (97.2) |
| Katamtamang taas °S (°P) | 29.0 (84.2) |
29.4 (84.9) |
30.6 (87.1) |
31.7 (89.1) |
31.2 (88.2) |
29.8 (85.6) |
29.0 (84.2) |
29.1 (84.4) |
29.5 (85.1) |
29.6 (85.3) |
30.0 (86) |
29.5 (85.1) |
29.9 (85.8) |
| Arawang tamtaman °S (°P) | 23.4 (74.1) |
23.5 (74.3) |
24.1 (75.4) |
24.9 (76.8) |
25.1 (77.2) |
24.5 (76.1) |
24.0 (75.2) |
23.9 (75) |
24.1 (75.4) |
24.2 (75.6) |
24.3 (75.7) |
23.9 (75) |
24.2 (75.6) |
| Katamtamang baba °S (°P) | 17.9 (64.2) |
17.6 (63.7) |
17.6 (63.7) |
18.1 (64.6) |
19.1 (66.4) |
19.2 (66.6) |
18.9 (66) |
18.8 (65.8) |
18.7 (65.7) |
18.9 (66) |
18.6 (65.5) |
18.3 (64.9) |
18.5 (65.3) |
| Sukdulang baba °S (°P) | 11.7 (53.1) |
10.0 (50) |
12.0 (53.6) |
12.5 (54.5) |
14.0 (57.2) |
12.6 (54.7) |
14.2 (57.6) |
15.0 (59) |
15.3 (59.5) |
14.9 (58.8) |
13.1 (55.6) |
12.5 (54.5) |
10.0 (50) |
| Katamtamang pag-ulan mm (pulgada) | 142.5 (5.61) |
106.1 (4.177) |
112.5 (4.429) |
115.6 (4.551) |
224.8 (8.85) |
313.5 (12.343) |
323.3 (12.728) |
294.4 (11.591) |
315.7 (12.429) |
314.7 (12.39) |
176.1 (6.933) |
130.7 (5.146) |
2,569.9 (101.177) |
| Araw ng katamtamang pag-ulan (≥ 0.1 mm) | 16 | 13 | 13 | 12 | 18 | 23 | 24 | 22 | 24 | 23 | 18 | 16 | 222 |
| Katamtamang kahalumigmigang relatibo (%) | 85 | 84 | 81 | 80 | 83 | 86 | 88 | 88 | 88 | 88 | 86 | 85 | 85 |
| Sanggunian: PAGASA[7][8] | |||||||||||||
Lupain
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang kabuuang lawak ng lungsod ay 96,919 hectares (239,490 acres), kung saan 13% ng kabuuang lugar ng Bukidnon ang nasasakupan. Tinatayang 65% kalupaan ay nauuri bilang forestland/timberland at ang natitirang 35% ay hindi maaring gamitin sa agrikultura o para sa industriya.
Demograpiko
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Cebuano at ang Bukid ay ang mga umiiral na medium ng komunikasyon sa lungsod. Higit sa kalahati ng populasyon ng lungsod ay mga katutubong nagsasalita ng wikang ito. Iba pang mga mga wika tulad ng mga Maranao ay sinasalita sa pamamagitan ng ang mga Maranao ng mga tao. Ang Hiligaynon ay ginagamit din sa pamamagitan ng kanyang katutubong nagsasalita ng pamumuhay sa lungsod.
| Taon | Pop. | ±% p.a. |
|---|---|---|
| 1918 | 16,428 | — |
| 1939 | 18,816 | +0.65% |
| 1948 | 16,458 | −1.48% |
| 1960 | 32,522 | +5.84% |
| 1970 | 47,074 | +3.76% |
| 1975 | 65,198 | +6.75% |
| 1980 | 60,779 | −1.39% |
| 1990 | 94,722 | +4.54% |
| 1995 | 112,277 | +3.24% |
| 2000 | 123,672 | +2.09% |
| 2007 | 144,065 | +2.13% |
| 2010 | 153,085 | +2.23% |
| 2015 | 174,625 | +2.54% |
| 2020 | 190,712 | +1.75% |
| Sanggunian: PSA[9][10][11][12] | ||
Relihiyon
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang karamihan ng populasyon sundin ang Kristiyanismo, na kung saan ay tungkol sa 77% ng populasyon. Romano Katolisismo ay ang pinakamalaking Kristiyano sekta sa lungsod.[13] Malaybalay ay ang sentro ng Diyosesis ng Malaybalay na kung saan ay sumasaklaw sa mga lalawigan ng Bukidnon (maliban para sa mga ang bayan ng Malitbog na kung saan ay sa ilalim ng Archdiocese ng Cagayan de Oro), ang bayan ng Wao, Lanao del Sur, at Brgy. Buda sa Davao City. Ito ay sumasaklaw sa isang lugar ng 8, 294 square kilometro. San Isidro ang mga Magsasaka Cathedral ay ang pinakamalaking simbahan sa lungsod na kung saan ay matatagpuan sa tabi ng Plaza Rizal. Iba pang mga Christian faiths ay Bautismo, Ikapitong-Araw Adventists, Born Again, Protestante, at iba pa.
Ekonomiya
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang Lungsod ay higit sa lahat isang pang-agrikultura na lugar, at ang kanyang mga produkto isama ang bigas, mais, tubo, mga gulay, munggo, root crops at komersyal na mga pananim tulad ng goma, kape, saging at pinya. Sa panahon ng nakaraang taon, mais ginamit upang maging ang mga pre-nangingibabaw na pag-crop sa lungsod. Ngunit bilang ang mais sa lugar na nagbigay ng paraan upang sugarcane, agri-bukid (manok, baboy), at mga lugar ng tirahan, sugarcane (306,600 metric tons) at kanin (30,318 MT) ay dumating out ngayon bilang ang nangingibabaw na mga pananim sa mga tuntunin ng produksyon ng dami. Ang mga produkto ay karaniwang ibinebenta sa lokal na merkado, o sa kalapit na bayan ng lalawigan. Mayroon ding mga magsasaka sa paggawa ng mas malaking dami ng mais at bigas na ibenta ang kanilang mga produkto sa Cagayan de Oro. Agri-based na industriya lalo na ang mga poultry at babuyan, ngayon ay umunlad sa Lungsod. Ang mga bukid ay tinulungan sa pamamagitan ng malalaking mga korporasyon tulad ng San Miguel, Purefoods, Monterey at Mabilis. Iba pang agri-based na industriya sa Lungsod isama ang mga Asyano Hybrid Pilipinas (feed processing), Goma Tex (goma sapatos manufacturing), at Monasteryo ng mga Sakahan (mani at iba pang mapangalagaan ang mga pagkain). Gayundin kapansin-pansing ay ang 12 mga baka ranches na makagawa ng isang average ng 470 ulo taun-taon.
Lokal na pamahalaan
[baguhin | baguhin ang wikitext]| Juan Melendez | 1906-1908 |
| Fernando Damasco | 1909-1913 |
| Jose Ruiz | 1914-1918 |
| Juan Melendez | 1924-1936 |
| Faustino Caterial | 1936-1937 |
| Catalino Damasco | 1937-1939 |
| Gerardo Pimentel | 1940-1941 |
| Salvador Alberto | 1943-1947 |
| Teofilo Salcedo | 1948-1951 |
| Fortunato Carbajal, Sr. | 1951-1954 |
| Lorenzo S. Dinlayan | 1955-1971 |
| Timoteo C. Ocaya | 1972-1979 |
| Edilberto B. Mamawag | 1979-1980* |
| Reginaldo N. Tilanduca | 1980-1986 |
| Violeta T. Labaria | 1986* |
| Almaco A. Villanueva | 1987* |
| Rogelio M. Bides | 1988* |
| Reginaldo N. Tilanduca | 1988-1992 |
| Bob Tabios-Casanova | Abril 1992-Hunyo 1992 |
| Nicolas C. Jurolan | 1992-2001 |
| Florencio T. Flores, Jr. | 2001-2010 |
| Ignacio W. Zubiri | 2010 hanggang kasalukuyan |
| * - Itinalaga | |
Mga barangay
[baguhin | baguhin ang wikitext]
| Barangay | Geographic District | Type | Population (2015)[9] |
|---|---|---|---|
| Aglayan | South Highway | Urban | 7,594 |
| Bangcud | South Highway | Urban | 5,111 |
| Busdi | Upper Pulangi | Rural | 2,377 |
| Cabangahan | South Highway | Rural | 3,015 |
| Caburacanan | Upper Pulangi | Rural | 1,150 |
| Can-ayan | North Highway | Rural | 5,870 |
| Capitan Angel | North Highway | Rural | 1,160 |
| Casisang | South Highway | Urban | 25,696 |
| Dalwangan | North Highway | Rural | 7,004 |
| Imbayao | North Highway | Rural | 1,833 |
| Indalasa | Upper Pulangi | Rural | 1,690 |
| Kalasungay | North Highway | Urban | 8,272 |
| Kibalabag | North Highway | Rural | 1,158 |
| Kulaman | Upper Pulangi | Rural | 1,341 |
| Laguitas | South Highway | Rural | 3,233 |
| Patpat | North Highway | Rural | 3,833 |
| Linabo | Basakan | Urban | 6,933 |
| Apo Macote | Basakan | Rural | 4,903 |
| Miglamin | Basakan | Rural | 3,188 |
| Magsaysay | South Highway | Rural | 3,001 |
| Maligaya | Basakan | Rural | 2,113 |
| Managok | Basakan | Rural | 7,200 |
| Manalog | North Highway | Rural | 969 |
| Mapayag | South Highway | Rural | 979 |
| Mapulo | Upper Pulangi | Rural | 1,260 |
| Barangay 1 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 5,293 |
| Barangay 2 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 969 |
| Barangay 3 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 788 |
| Barangay 4 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 456 |
| Barangay 5 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 186 |
| Barangay 6 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 741 |
| Barangay 7 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 2,298 |
| Barangay 8 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 675 |
| Barangay 9 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 9,022 |
| Barangay 10 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 2,942 |
| Barangay 11 (Poblacion) | Poblacion | Urban | 3,209 |
| Saint Peter | Upper Pulangi | Rural | 2,324 |
| San Jose | South Highway | Urban | 6,856 |
| San Martin | Basakan | Rural | 3,088 |
| Santo Niño | Basakan | Rural | 1,675 |
| Silae | Upper Pulangi | Rural | 2,629 |
| Simaya | Basakan | Rural | 4,161 |
| Sinanglanan | Basakan | Rural | 3,262 |
| Sumpong | North Highway | Urban | 9,302 |
| Violeta | Basakan | Rural | 2,199 |
| Zamboanguita | Upper Pulangi | Rural | 1,667 |
| Total | 174,625 | ||
Edukasyon
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Sa mga kolehiyo at unibersidad
[baguhin | baguhin ang wikitext]- Bukidnon State University (BSU)
- San Isidro College (TAMA)
- Mindanao Sining at Teknolohiko Institute (MATI)
- STI College-Malaybalay
Pangunahing at sekundaryong mga paaralan
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang lungsod ay may 64 mga pangunahing/elementarya at 13 sekundaryong paaralan, sa ilalim ng ang Division ng Malaybalay City. Halos bawat barangay ay may hindi bababa sa isang pangunahing/mababang paaralan, habang ang pangalawang paaralan ay madiskarteng matatagpuan sa mga lugar na may mas mataas na populasyon. Karamihan ng mga pangunahing at sekundaryong mga paaralan ay tatakbo sa pamamagitan ng pamahalaan sa pamamagitan ng Kagawaran ng Edukasyon.[14] Ang kasamang mga talahanayan ay naglilista ng mga elementarya at sekundaryong mga paaralan sa Dibisyon ng Malaybalay City.[15]
Mga kapatid na lungsod
[baguhin | baguhin ang wikitext]Lokal na
Valencia, Bukidnon, Philippines- Tandag, Pilipinas
- Marawi, Pilipinas
- Tagum, Pilipinas
- Baguio, Pilipinas
- Iligan City, Pilipinas
International
Ürümqi, China- Lhasa, China
Mga sanggunian
[baguhin | baguhin ang wikitext]- ↑
"Province: Bukidnon". PSGC Interactive. Quezon City, Philippines: Philippine Statistics Authority. Nakuha noong 12 Nobyembre 2016.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "PSA Releases the 2021 City and Municipal Level Poverty Estimates". Pangasiwaan ng Estadistika ng Pilipinas. 2 Abril 2024. Nakuha noong 28 Abril 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Malaybalay City Profile[patay na link]
- ↑ Cultural and Historical Sites & Events
- ↑ "Commission on Population - Malaybalay City Profile". Inarkibo mula sa orihinal noong 2008-08-28. Nakuha noong 2008-04-30.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Sombrito, Elvira. "Soil Redistribution Studies Using Fallout 137Cs" (PDF). International Atomic Energy Agency. Nakuha noong 9 Setyembre 2010.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)[patay na link] - ↑
"Malaybalay City, Bukidnon Climatological Normal Values". Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Oktubre 2018. Nakuha noong 18 Oktubre 2018.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑
"Malaybalay City, Bukidnon Climatological Extremes". Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Oktubre 2018. Nakuha noong 18 Oktubre 2018.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ 9.0 9.1
Census of Population (2015). "Region X (Northern Mindanao)". Total Population by Province, City, Municipality and Barangay. PSA. Nakuha noong 20 Hunyo 2016.
{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑
Census of Population and Housing (2010). "Region X (Northern Mindanao)". Total Population by Province, City, Municipality and Barangay. NSO. Nakuha noong 29 Hunyo 2016.
{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑
Censuses of Population (1903–2007). "Region X (Northern Mindanao)". Table 1. Population Enumerated in Various Censuses by Province/Highly Urbanized City: 1903 to 2007. NSO.
{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: url-status (link) - ↑
"Province of Bukidnon". Municipality Population Data. Local Water Utilities Administration Research Division. Nakuha noong Disyembre 17, 2016.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Archived copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2008-05-09. Nakuha noong 2008-05-09.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (tulong)CS1 maint: archived copy as title (link) CS1 maint: date auto-translated (link)CS1 maint: Archived copy as title (link) - ↑ City of Malaybalay - Basic Services Naka-arkibo 2008-05-02 sa Wayback Machine.
- ↑ "Division of Malaybalay City Map" (sa wikang Ingles). 2012-10-20. Inarkibo mula sa orihinal noong 2016-09-13. Nakuha noong 2016-09-27.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)