Pumunta sa nilalaman

Luzones

Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
Ang mga Luzones ay mga tao mula sa isla ng Luzon sa Pilipinas .

Luzones ( Portuges: Luções ; pwede ding Luzones sa Espanyol ) ay isang demonym na ginamit ng mga Portuges na mandaragat sa Malaysia noong unang bahagi ng ika 1500s, na tumutukoy sa mga Kapampangan at Tagalog na naninirahan sa Manila Bay, na noon ay tinatawag na Lusong ( Kapampangan : Lusung, Portuges: Luçon ).[1] Ginamit din ang termino para sa mga Tagalog na naninirahan sa rehiyon ng Timog Katagalugan, sa islas ng Luzon.

Sa kalaunan, ang terminong "Luzones" ay tumutukoy sa mga naninirahan sa isla ng Luzon, at sa kalaunan, ay magiging eksklusibo sa mga tao sa gitnang lugar ng Luzon (ngayon ay Central Luzon ) na nasa Hilagang bahagi ng Pilipinas.

Wala sa mga Portuges na manunulat na unang gumamit ng termino noong unang bahagi ng 1500s ang pumunta mismo sa Lusong, kaya ang termino ay partikular na ginamit upang ilarawan ang mga marino na nanirahan o nakipagkalakalan sa Malay Archipelago noong panahong iyon. Ang huling kilalang paggamit ng terminong Portuges sa mga natitirang tala ay noong unang bahagi ng 1520s, nang ang mga miyembro ng ekspedisyon ni Ferdinand Magellan, lalo na sina Antonio Pigafetta, at Rodrigo de Aganduru Moriz ay gumamit ng termino upang ilarawan ang mga marino mula sa Lusong na kanilang nakatagpo sa kanilang mga paglalakbay. Kabilang dito ang isang "batang prinsipe" na nagngangalang Ache[2] na kalaunan ay nakilala bilang Rajah Matanda. Si Rajah Matanda ang hari ng Maynila bago pah dumating ang mga Espanyol sa Pilipinas sa pamamagitan ng dagat.


May mga panukala na palitan ang pangalan ng kasalukuyang rehiyon ng Gitnang Luzon sa Luzones [Notes 1] o isang pagdadaglat ng kasalukuyang mga lalawigan ng rehiyon.

Pangunahing mapagkukunan at ortograpiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Kasama sa mga natitirang pangunahing dokumento na tumutukoy sa Luzones (bilang Luções ) ang mga account ni Fernão Mendes Pinto (1614); Tomé Pires (na ang mga nakasulat na dokumento ay inilathala noong 1944);[1] at ang mga nakaligtas sa ekspedisyon ni Ferdinand Magellan, kabilang ang mga miyembro ng ekspedisyon na sina Gines de Mafra[1] at Rodrigo de Aganduru Moriz[1] at ang iskolar na Italyano na si Antonio Pigafetta[1] na nagsilbing ekspedisyon ng pangunahing eskriba, at inilathala ang kanyang salaysay noong 1524. Nasa Pilipinas siya noong taong iyan bago pah namatay si Magellan.


Ang mga orihinal na sanggunian na ito ay ipinagpaliban sa ortograpiyang Portuges para sa termino, na binabaybay ito ng Luções. Nang maglaon, binabaybay ng mga may-akda, ang pagsulat pagkatapos ng Ingles na maging opisyal na wika ng Pilipinas, gamit ang Ingles at Espanyol na ortograpiya, "Luzones."[3]

Maynila bilang "Luçon"

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga ulat ng Portuges at Espanyol mula sa unang bahagi ng hanggang kalagitnaan ng1500s ay nagsasaad na ang Maynila ay kapareho ng Kaharian ng Luzon[Notes 2]( Portuges : Luçon (luma) o Lução ( moderno ),[4] (mula sa Tagalog o Malay na pangalang Lusong ), at ang mga mamamayan ay tinawag na " Luções ".[2][5][1]

Ang salaysay ni Magellan expedition member Rodrigo de Aganduru Moriz tungkol sa mga pangyayari noong 1521 ay partikular na naglalarawan kung paano ang ekspedisyon ni Magellan, noon sa ilalim ng pamumuno ni Sebastian Elcano pagkamatay ni Magellan, nakuha ng isa sa mga Luções: Prinsipe Ache, na kalaunan ay kilala bilang Raja Matanda ("ang Matandang Hari") at noon ay nagsisilbing admiral para sa hukbong dagat ng Brunei.[2] Inilarawan ni Aganduru Moriz ang "batang prinsipe" bilang " Prinsipe ng Luzon – o Maynila, na pareho."[2] pinatunayan ng kapwa miyembro ng ekspedisyon nasi Gines de Mafra[1] at ang ulat ng eskriba ng ekspedisyon na si Antonio Pigaffetta at ang kanyang diaryo ginawang mga libro.

Ang pagiging Hari ng Luzon ni Ache ay higit pang pinatunayan ng mga Bisayang kaalyado ni Miguel Lopez de Legaspi, na, nang malaman niyang gusto niyang "kaibiganin" ang pinuno ng Luzon, ay humantong sa kanya na sumulat ng isang liham kay Ache na kanyang tinawag bilang Hari ng Luzon.

Ang Kapampangan researcher na si Ian Christopher Alfonso, gayunpaman, ay naniniwala na ang demonym na Luções ay malamang na sapat na malawak upang isama ang mga Kapampangan na mga mandaragat, tulad ng mga mandaragat mula sa Hagonoy at Macabebe na kalaunan ay magiging kasangkot sa 1572 away ng Bangkusay Channel.[6]

Mga contactos sa Portuges (1510s hanggang 1540s)

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga Portuges ay unang nagtatag ng presensya sa Maritime Southeast Asia nang makuha nila ang Malacca noong 1511, [7] at ang kanilang pakikipag-ugnayan sa mga marino na inilarawan nila bilang Luções (mga taong mula sa " lusong "), ang lugar na kilala ngayon bilang Manila Bay ay naging ang unang ulat sa Europa tungkol sa mga Tagalog, gaya ng isinalaysay ni Anthony Reid:

Ang mga unang ulat sa Europa tungkol sa mga Tagalog ay nag-uuri sa kanila bilang "Mga Luzon", isang nominal na Muslim na komersyal na mga tao na nakikipagkalakalan sa labas ng Maynila, at "halos isang tao" sa mga Malay ng Brunei.

Mga paglalarawan ng kultura, organisasyong panlipunan at mga aktibidad sa kalakalan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Binanggit ni Pires na ang mga Luzones ay "karamihan ay mga pagano" at hindi gaanong pinahahalagahan sa Malacca noong siya ay naroroon, bagama't binanggit din niya na sila ay malalakas, masipag, bigay sa kapaki-pakinabang na mga gawain. Ang paggalugad ni Pires ay humantong sa kanya upang matuklasan na sa kanilang sariling bansa, ang mga Luções ay mayroong "mga pagkain, waks, pulot, mababang uri ng ginto," ay walang hari, at pinamamahalaan sa halip ng isang grupo ng mga matatanda. Nakipagkalakalan sila sa mga tribo mula sa Borneo at Indonesia at ang mga historyador ng Pilipinas ay nagpapansin na ang wika ng mga Luções ay isa sa 80 iba't ibang wika na sinasalita sa Malacca[8] Nang dumating ang barko ni Magellan sa Pilipinas, nabanggit ni Pigafetta na mayroong mga Luzones doon na nangongolekta ng sandalwood. Napansin ni Pigafetta ang presensya ng Luzones na nagkarga ng kanilang barko sa Timor.[9]

Mga aksyon sa hukbong-dagat at militar

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Nang dumating ang mga Portuges sa Timog-silangang Asya noong unang bahagi ng 1500s, nasaksihan nila ang aktibong pakikilahok ng mga Luzones sa mga usaping pampulitika at pang-ekonomiya ng mga naghahangad na kontrolin ang estratehikong highway ng Strait of Malacca . Halimbawa, nagpasya ang dating sultan ng Malacca na kunin muli ang kanyang lungsod mula sa Portuges gamit ang isang fleet ng mga barko mula sa Lusung noong 1525 AD. [10] Ang isang tanyag na Luzones ay ang Regimo de Raja, na hinirang ng mga Portuges sa Malacca bilang Temenggung ( Jawi : تمڠۢوڠ ) o Gobernador at Heneral. Binanggit ni Pires na ang mga Luzone at Malay (mga katutubo ng Malacca) ay nanirahan sa Mjmjam (Perak) at nanirahan sa dalawang magkahiwalay na pamayanan at "madalas na magkasalungat" o sa tunggalian sa isa't isa. [11]

Nabanggit ni Pinto na mayroong ilang Luzones sa Islamic fleets na nakipagdigma sa mga Portuges sa Pilipinas noong ika-16 na siglo. Noong 1539, ang mga Pilipino (Luções) ay naging bahagi ng isang hukbong Batak-Menangkabau na kumubkob sa Aceh, gayundin ng armada ng Aceh na nagtaas ng pagkubkob sa ilalim ng pamumuno ng Turkish na si Heredim Mafamede na ipinadala mula sa Suez ng kanyang tiyuhin, si Suleiman, Viceroy ng Cairo. Nang hulihin ng fleet na ito ang Aru sa Strait of Malacca, naglalaman ito ng 4,000 Muslim mula sa Turkey, Abyssinia, Malabar, Gujarat at Luzon, at kasunod ng kanyang tagumpay, nag-iwan si Heredim ng isang piniling garison doon sa ilalim ng utos ng isang Pilipino na nagngangalang Sapetu Diraja. Si Sapetu Diraja, ay inatasan noon ng Sultan ng Aceh ng tungkulin ng paghawak sa Aru (hilagang-silangan ng Sumatra) noong 1540. Ang mga Pilipino ay maaring ma tratong mga mercenaryo sa Asya.

Sinabi rin ni Pinto na isa ang pinangalanang pinuno ng mga Malay na natitira sa Moluccas Islands pagkatapos ng pananakop ng mga Portuges noong 1511. Sinabi ni Pigafetta na isa sa kanila ang namumuno sa armada ng Brunei noong 1521.

Gayunpaman, ang Luzones ay hindi lamang lumaban sa panig ng mga Muslim. Sinabi ni Pinto na tila kabilang din sila sa mga katutubo ng Pilipinas na nakipaglaban sa mga Muslim noong 1538.

Sa Mainland Southeast Asia, tinulungan ng Luzones ang hari ng Burmese sa kanyang pagsalakay sa Siam noong 1547 AD. Kasabay nito, ang Luzones ay nakipaglaban sa tabi ng haring Siamese at hinarap ang parehong hukbong elepante ng haring Burmese sa pagtatanggol sa kabisera ng Siamese sa Ayuthaya. [12] Ang aktibidad ng militar at kalakalan ng Luções ay umabot hanggang sa Sri Lanka sa Timog Asya kung saan natuklasan sa mga libingan ang Lungshanoid pottery na ginawa sa Luzon. [13]

Iminungkahi ng mga iskolar na maaari silang maging mga mersenaryo na pinahahalagahan ng lahat ng panig. Ang Luzones ay nagkaroon ng militar at komersyal na mga interes pangunahin sa buong Timog-silangang Asya na may kaunting abot sa Silangang Asya at Timog Asya, kaya't ang Portuges na sundalong si Joao de Barros ay itinuring ang mga Luções na militar at komersyal na aktibo sa buong rehiyon, "ang pinaka-mahilig makipagdigma at magiting sa mga bahaging ito." [14]

Luzones bilang mga mandaragat

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga Luzones ay mga pioneer seafarer din, at naitala na ang mga Portuges ay hindi lamang mga saksi kundi mga direktang benepisyaryo din ng pagkakasangkot ni Lusung. Pinili ng maraming Luzones ang Malacca bilang kanilang base ng operasyon dahil sa estratehikong kahalagahan nito. Nang sa wakas ay nakuha ng mga Portuges ang Malacca noong 1512 AD, ang mga residenteng Luzones ay humawak ng mahahalagang posisyon sa pamahalaan sa dating sultanato. Sila rin ay mga malalaking exporter at may-ari ng barko na regular na nagpapadala ng mga junks sa China, Brunei, Sumatra, Siam at Sunda. Isang opisyal ng Lusung na nagngangalang Surya Diraja taun-taon ay nagpadala ng 175 toneladang paminta sa Tsina at kinailangang bayaran ang Portuges ng 9000 cruzados sa ginto upang mapanatili ang kanyang taniman. Ang kanyang mga barko ay naging bahagi ng unang kalipunan ng mga Portuges na nagsagawa ng opisyal na pagbisita sa imperyong Tsino noong 1517 AD.[15]

Hindi nagtagal ay umasa ang mga Portuges sa mga burukrata ng Luzones para sa pangangasiwa ng Malacca at sa mga mandirigma, barko at piloto ng Luzones para sa kanilang mga pakikipagsapalaran sa militar at komersyal sa Silangang Asya.

Sa pamamagitan ng mga Luzones na regular na nagpapadala ng mga barko sa China nadiskubre ng mga Portuges ang mga daungan ng Canton noong 1514 AD. At sa mga barko ng Luzones naipadala ng mga Portuges ang kanilang unang diplomatikong misyon sa Tsina noong 1517 AD. Ang mga Portuges ay dapat magpasalamat sa mga Luzones nang sa wakas ay itinatag nila ang kanilang base sa Macao noong kalagitnaan ng 1500s.[16] Ma mauna pa kay sa Espanyol ang mga Portugeso sa Asya.

Nakatulong din ang Luzones sa paggabay sa mga barkong Portuges upang matuklasan ang Japan. Unang narinig ng Kanluraning mundo ang Japan sa pamamagitan ni Marco Polo at pagkatapos ay ang Portuges. Ngunit sa pamamagitan ng Luzones nagkaroon ang Portuges ng kanilang unang pakikipagtagpo sa mga Hapones. Inatasan ng haring Portuges ang kanyang mga nasasakupan na kumuha ng mahuhusay na piloto na maaaring gumabay sa kanila sa kabila ng karagatan ng Tsina at Malacca. Noong 1540 AD, ang kadahilanan ng haring Portuges sa Brunei, si Brás Baião, ay nagrekomenda sa kanyang hari ng trabaho ng mga piloto ng Lusung dahil sa kanilang reputasyon bilang "mga tumutuklas."[17] Kaya sa pamamagitan ng mga navigator ng Luzones na natagpuan ng mga barkong Portuges ang kanilang daan patungo sa Japan noong 1543 AD. Noong 1547 AD, nakatagpo ng Jesuit missionary at Catholic saint na si Francis Xavier ang kanyang unang Japanese convert mula sa Satsuma na lumuwas sa barko ng Lusung sa Malacca.

Pakikipag-ugnayan sa mga nakaligtas sa ekspedisyon ni Magellan (1521)

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Bukod sa Portuges, nakatagpo din ang Luzones ng mga nakaligtas sa Ekspedisyon ni Magellan, na nasa ilalim ng pamumuno ni Sebastian Elcano, noong 1521. Ang engkwentro na ito ay binanggit ng expedition scribe na si Antonio Pigafetta at malawak na inilarawan sa isang account ng mga miyembro ng expedition na sina Gines de Mafra, Rodrigo de Aganduru Moriz, bukod sa iba pa.[1]

Ang Aganduru Moriz account ay naglalarawan kung paano ang mga tripulante ni Elcano ay inatake sa isang lugar sa timog-silangang dulo ng Borneo ng isang Bruneian fleet na pinamumunuan ng isa sa mga Luzones.[18] Iginiit ng mga mananalaysay gaya nina William Henry Scott at Luis Camara Dery na ang kumander na ito ng Fleet ng Brunei ay talagang batang prinsipe na si Ache ng Maynila,[1][18] na apo ng sultan ng Brunei na kalaunan ay naging Rajah Matanda ng Maynila.[1][18]

Sa ilalim ng utos ng kanyang lolo na Sultan ng Brunei, nauna nang sinibak ni Ache ang Buddhist na lungsod ng Loue sa Southwest Borneo dahil sa pagiging tapat sa lumang relihiyon at pagrerebelde laban sa awtoridad ng Sultanate.[19] Noon ay nanalo pa lamang si Ache ng isang tagumpay sa hukbong-dagat noong panahong iyon, at papunta na sana siya upang pakasalan ang isang pinsan[18] – isang tipikal na kaugalian kung saan nagkaroon ng impluwensya at kapangyarihan ang mga maharlikang Tagalog noong panahong iyon.[1][20] Ito ay isang tradisyon na maari ring makikita sa ibang bansa ng timog silangang asya.

Iminumungkahi ni Dery na ang desisyon ni Ache sa pag-atake ay malamang na naiimpluwensyahan ng pagnanais na ibalik ang barko ni Elcano sa Manila bay, para gamitin bilang leverage laban sa kanyang pinsan, ang pinuno ng Tondo,[18] na nang-aagaw ng teritoryo mula sa ina ni Ache, na namumuno noon sa Maynila.[2] Gusto ng inay ni Ache meron katahimikan sa kanilang dalawa.

Gayunpaman, nagawang talunin at makuha ni Elcano si Ache. Ayon kay Scott, pinalaya si Ache pagkatapos magbayad ng ransom. Gayunpaman, iniwan ni Ache ang isang Moor na nagsasalita ng Espanyol sa Elcano's Crew upang tulungan ang barko sa pagbabalik sa Espanya, "isang Moor na nakakaunawa ng isang bagay sa ating wikang Castilian, na tinawag na Pazeculan."[21] Ang kaalamang ito ng wikang Kastila ay nakakalat sa Karagatang Indian at maging sa Timog-silangang Asya pagkatapos ng pananakop ng Castilian sa Emirato ng Granada ay pinilit ang mga Muslim na nagsasalita ng Espanyol sa Granada na lumipat sa buong mundo ng Muslim hanggang sa Islamikong Maynila.[22] Marami ding Muslim sa Mindanao katulad din ng Maynila.

Katapusan ng mga makasaysayang sanggunian (pagkatapos ng 1571)

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga pagtukoy sa Portuges sa "Luções" ay natapos pagkatapos ng pagdating ni Miguel Lopez de Legaspi sa Maynila, ang sabi ni Anthony Reid:

" Nawawala ang mga Luzon sa mga paglalarawan ng kapuluan pagkatapos ng pananakop ng mga Espanyol sa Maynila noong 1571, na malamang na naaasimila sa diaspora ng Malay. "

Ang mga Kastila kasama ang kanilang mga kaalyado na Mexican at Bisaya ay pinagsamantalahan ang mga dibisyong pampulitika sa Luzon upang suportahan ang isang paksyon laban sa isa pa. Ang apo ni Miguel Lopez de Legaspi, isang conquistador na ipinanganak sa Mexico, si Juan de Salcedo, ay nagtuloy ng isang romansa sa prinsesa ng Tondo, si Kandarapa (bilang ang Tondo ay isang karibal na Hindu na pulitika ng Muslim Manila).[23] Madaling inilipat ng mga Luções ang katapatan mula sa Ottoman Caliphate patungo sa Iberian Union pagkatapos ng pagsasama ng mga Espanyol sa Luzon. Unang una guinamit na mercenaryo ng mga Portugueso laban sa mga Turco at tapos yan pumunta sa mga Espanyol ang serbisyo ng mg Luzones.

Ang aklat na Wakan Sansai Zue, isang salin sa Hapon ng kasaysayan ng Ming era, ay nagtala na bago dumating ang Espanya, tinukoy ng emperador ng Tsina ang mga pinuno ng Luzon bilang "mga hari" (呂宋國王). Gayunpaman, pagkatapos ng pananakop ng mga Espanyol, ang mga pinuno ng Luzon ay tinukoy lamang bilang mga panginoon o prinsipe (呂宋國主).[24]

Tingnan din

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Mga talababa

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ Spanish derivation Luzones is more preferred than original Portuguese name Luções as Philippines was ruled by Spain.
  2. ↑ Scott (1994) notes that Spanish chroniclers continued to use the terms "king" and "kingdom" to describe the rulers and states of Tondo and Maynila until late 1571, when Martin de Goiti's first forays into Bulacan and Pampanga impressed to the Spanish that the alliances of Tondo and Maynila with the Kapampangan states did not include territorial claim or absolute command, although these aren't necessary for kinghood. San Buenaventura (1613, as cited by Junker, 1990 and Scott, 1994) later noted that Tagalogs only applied the term hari (king) to foreign monarchs, rather than their own leaders. Nonetheless, the rulers of Luzon and Manila still referred to themselves initially as raja which could only mean king.

Mga pinagmumulan

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 971-550-135-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 de Aganduru Moriz, Rodrigo (1882). Historia general de las Islas Occidentales a la Asia adyacentes, llamadas Philipinas. {{cite book}}: |work= ignored (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  3. ↑ Fluckiger, Steven James (2018). "The Will to Trade: The Bruneian Incorporation of the Pre-Hispanic Manila Region". Explorations. 14: 18–36. {{cite journal}}: |hdl-access= requires |hdl= (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  4. ↑ p. 12: https://ec.europa.eu/translation/portuguese/magazine/documents/folha61_pt.pdf
  5. ↑ Pigafetta, Antonio (1524). Relazione del primo viaggio intorno al mondo.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  6. ↑ Alfonso, Ian Christopher B. (2016). The Nameless Hero: Revisiting the Sources on the First Filipino Leader to Die for Freedom. Angeles: Holy Angel University Press. ISBN 9789710546527.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  7. ↑ Newton, Arthur Percival (1929) The Cambridge History of the British Empire p. 11
  8. ↑ Rosey Wang Ma. "Chinese Muslims in Malaysia, History and Development". Inarkibo mula sa orihinal noong 2006-07-17. Nakuha noong 2023-10-18.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  9. ↑ The Mediterranean Connection By William Henry Scott (Published in "Philippine Studies" ran by Ateneo de Manila University Press)
  10. ↑ Barros, Joao de, Decada terciera de Asia de Ioano de Barros dos feitos que os Portugueses fezarao no descubrimiento dos mares e terras de Oriente [1628], Lisbon, 1777, courtesy of William Henry Scott, Barangay: Sixteenth-Century Philippine Culture and Society, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1994, page 194.
  11. ↑ The Suma Oriental of Tomé Pires: An Account of the East, from the Red Sea to Japan, Volume 2
  12. ↑ Ibidem, page 195.
  13. ↑ "Quest of the Dragon and Bird Clan; The Golden Age (Volume III)" -Lungshanoid (Glossary)- By Paul Kekai Manansala
  14. ↑ The Mediterranean Connection by William Henry Scott Page 138 (Published By: Ateneo de Manila University) Taken from "Translated in Teixera, The Portuguese Missions, p. 166."
  15. ↑ 21. Ibidem, page 194.
  16. ↑ Pires, Tome, A suma oriental de Tome Pires e o livro de Francisco Rodriguez: Leitura e notas de Armando Cortesão [1512 – 1515], translated and edited by Armando Cortesão, Cambridge: Hakluyt Society, 1944.
  17. ↑ Bayao, Bras, Letter to the king dated Goa 1 November 1540, Archivo Nacional de Torre de Tombo: Corpo Cronologico, parte 1, maco 68, doc. 63, courtesy of William Henry Scott, Barangay: Sixteenth-Century Philippine Culture and Society, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1994, page 194.
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 18.3 18.4 Dery, Luis Camara (2001). A History of the Inarticulate. Quezon City: New Day Publishers. ISBN 971-10-1069-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  19. ↑ Tom Harrisson, Brunei's Two (or More) Capitals, Brunei Museum Journal, Vol. 3, No. 4 (1976), p. 77 sq.
  20. ↑ Santiago, Luciano P.R. (1990). "The Houses of Lakandula, Matanda, and Soliman [1571–1898]: Genealogy and Group Identity". Philippine Quarterly of Culture and Society. 18 (1).{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  21. ↑ 'El libro que trajo la nao Vitoria de las amistades que hitieron con 10s Reyes de Maluco" (Archivo General de Indias, Indiferente General 1528), text in Mauricio Obregon, La primera vuelta al Mundo (Bogota, 1984), p. 300.
  22. ↑ Damiao de Gois, Cronica do felicissimo rei de. Manuel (Lisboa, 1566), part 2, p. 113.
  23. ↑ Ordoñez, Minyong (2012-08-19). "Love and power among the 'conquistadors'". Philippine Daily Inquirer (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2017-09-28.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  24. ↑ Wakan Sansai Zue, Paginas 202-216
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Luzones&oldid=2125932"