Panitikan ng Pilipinas sa Espanyol

Panitikan ng Pilipinas sa Espanyol ( Kastila: Literatura filipina en español  ; Filipino: Literaturang Pilipino sa Espanyol ) ay isang kalipunan ng panitikan na ginawa ng mga Pilipinong manunulat sa wikang Kastila . Sa ngayon, ang korpus na ito ang pangatlo sa pinakamalaki sa buong korpus ng panitikan ng Pilipinas ( Panitikan ng Pilipinas sa Filipino ang una, na sinusundan ng Panitikang Pilipino sa Ingles ). Ito ay bahagyang mas malaki kaysa sa panitikan ng Pilipinas sa mga wikang bernakular. Gayunpaman, dahil sa napakakaunting mga nadagdag dito sa nakalipas na 30 taon, inaasahan na ang una ay malapit nang maabutan ang ranggo nito.

Kasaysayan

Ayon kay Mariñas (1974) ang Panitikan ng Pilipinas sa Espanyol ay maaaring hatiin sa 5 yugto  :

1. Mga Akda ng Relihiyosong Espanyol Tungkol sa Pilipinas (1593–1800)
2. Yugto ng Paghubog (1800–1900)
3. Yugto ng Nasyonalista (1883–1903)
4. Ang Ginintuang Panahon (1903–1966)
5. Mga Makabagong Akda (1966–kasalukuyan)

Mga gawaing panrelihiyon ng Espanyol tungkol sa Pilipinas (1593–1800)

Ang pagdating ng mga Espanyol noong 1565 ay nagdala ng mga tagapatnugot ng kultura at wika ng mga Espanyol. Ang mga mananakop na Espanyol, na namamahala mula sa Mexico para sa korona ng Espanya, ay nagtatag ng isang mahigpit na sistema ng uri na nagpataw ng Romano Katolisismo sa katutubong populasyon. Ang mga misyonerong Augustinian at Franciscano, na sinamahan ng mga sundalong Espanyol, ay hindi nagtagal ay nagpalaganap ng Kristiyanismo sa bawat isla. Ang kanilang misyon ay ipinatupad sa pamamagitan ng sapilitang paglipat ng mga katutubo sa panahong ito, dahil ang mga nailipat na katutubo ay bumaling sa mga dayuhan, at ang nakabalangkas na relihiyon bilang bagong sentro ng kanilang buhay. Ang mga pari at prayle ay nangaral sa mga lokal na wika at nagbigay trabaho sa mga katutubo bilang mga tagapagsalin, na lumikha ng isang bilingual na antas na kilala bilang ladinos .

Ang mga katutubo, na tinatawag na "indios", sa pangkalahatan ay hindi tinuturuan ng Espanyol, ngunit ang mga indibiduwal na bilingual, lalo na ang makatang-tagasalin na si Gaspar Aquino de Belén, ay gumawa ng debosyonal na tula na nakasulat sa Romanong sulat sa wikang Tagalog . Ang Pasyon, na sinimulan ni Aquino de Belen, ay isang salaysay ng pasyon, kamatayan at muling pagkabuhay ni Hesukristo, na kumalat sa maraming bersyon. Nang maglaon, ang Mexican ballads of chivalry, ang corrido, ay nagbigay ng modelo para sa sekular na panitikan. Ang mga salaysay ng taludtod, o komedya, ay isinagawa sa mga wikang rehiyonal para sa karamihang hindi marunong bumasa at sumulat. Isinulat din ang mga ito sa alpabetong Romano sa mga pangunahing wika at malawak na ipinakalat.

Noong unang bahagi ng ika-17 siglo, isang Pilipinong Intsik na tagapaglimbag, si Tomás Pinpin, ang nagtakdang magsulat ng isang libro sa romanisadong ponetikang kathang sulat. Ang kanyang layunin ay turuan ang kanyang mga kapwa nagsasalita ng Tagalog ng mga prinsipyo ng pag-aaral ng Espanyol. Ang kanyang aklat, na inilathala ng Dominican press (kung saan siya nagtrabaho) ay lumabas noong 1610. Hindi tulad ng gramatika ng misyonero (na itinakda ni Pinpin sa uri), ang aklat ng katutubo ay tumatalakay sa wika ng mga kolonisador sa halip na sa mga kolonisado. Ang aklat ni Pinpin ang kauna-unahang gawaing isinulat at inilimbag ng isang katutubong Pilipino.  Dahil dito, ito ay mayamang nakapagtuturo para sa kung ano ang sinasabi nito sa atin tungkol sa mga interes na nagpasigla sa pagsasalin ng Tagalog at, sa pamamagitan ng implikasyon, ang pagbabagong Tagalog sa unang bahagi ng panahon ng kolonyal. Isinalin ni Pinpin ang pagsasalin sa mga simpleng paraan upang matulungan at mahikayat ang mga mambabasang Tagalog na matuto ng Espanyol.

Yugto ng paghubog (1800–1873)

Sa tinaguriang 'Yugto ng paghubog', sinimulang kilalanin ng mga manunulat na Pilipino ang Pilipinas na isang hiwalay na uri mula sa Espanya at ikinodigo ang mga ito sa iba't ibang anyo ng pagpapahayag.

Kabilang sa mga unang Pilipino na gumawa ng mga ito ay si Luis Rodríguez Varela, isang mestisong ipinanganak sa Tondo (na probinsya sa labas ng mga pader ng Maynila ngunit ngayon ay inkorporada bilang isang distrito) noong 1768.

Kabilang sa mga akda, ang pinakaunang kinikilalang akda sa panahong ito ay ang " Proclama historial que para animar a los vasallos que el Señor Don Fernando VII tiene en Filipinas a que defendian a su Rey del furor de su falso amigo Napoleón, primer Emperador de fanceses, escribe, dedicada at imprime a su costa Don Luis Rodríguez Varela" . Tulad ng ipinahayag ng pamagat, ang akda ay puno ng mga damdaming maka-Espanyol.

Noong 1810, makalipas ang isang taon ng paglalathala ng nasabing akda, si Fernández de Folgueras, Gobernador Heneral sa Pilipinas ay pinagkalooban ng 'Office of the Censor' na maglimbag ng tatlong aklat. Ang mga aklat ay pinamagatang: " Elogio a las Provincias de los Reynos de la España Europea ", " Elogio a la mujer" at " El Parnaso Filipino" . Ang huling aklat, isang koleksyon ng mga tula na isinulat ng iba't ibang makatang Pilipino noong panahong iyon, ay isa pa rin sa pinakamahalagang akda sa buong korpus ng Panitikang Pilipino sa Espanyol. At bagama't binatikos ito nang husto noong kasagsagan nito (noong 1814), taglay nito ang merito ng pagiging unang aklat tungkol sa Pilipinas sa Kastila na puro pampanitikan at hindi didaktiko o relihiyoso.

Nakita rin sa panahong ito ang paglalathala ng mga akda ni José Vergara, isa sa kinatawan ng Pilipinas sa Spanish Cortes ; at Juan Atayde (1838–1896), isang opisyal ng militar. Karamihan sa mga akdang inilathala sa mga taong ito ay tula.

Ngunit dahil karamihan sa mga taong may kaalaman sa Espanyol ay yaong mga kabilang sa Catholic hierarchy, ang mga relihiyosong gawain ay bumubuo pa rin ng malaking bahagi ng corpus.

Sa kanyang pananatili bilang Vicar General ng Archdiocese of Manila, itinatag Padre Pedro Peláez, SJ, (1812–1863) ang " El Católico Filipino", isang pahayagan ng relihiyosong kalikasan. Habang naglilingkod sa nasabing posisyon, nagturo din siya sa Unibersidad ng Santo Tomas at nagsilbing tagasulat sa " La Genereción", isang pahayaganl na inilathala sa Madrid. Sa kanyang mga gawa, malaki ang ginawa ni Peláez sa pagtatanggol ng kanyang kapwa Pilipino.

Bagama't una itong inilimbag nang walang pagkakakilanlan, isang flyer na inilathala sa Madrid noong 1862 na pinamagatang " Documentos importantes para la cuestión pendiente sobre la provisión de curatos en Filipinas" ay iniugnay din sa kanya. Si Peláez din ang unang gumamit ng katagang perla de oriente upang tukuyin ang Pilipinas. Ito ay ginawang tanyag kalaunan ni José Rizal sa kanyang huling tula at ang modernong pagsasalin sa Filipino ng pambansang awit . Ang termino ay unang ginamit noong 1855 sa kanyang akda na pinamagatang " Sermón de San Andrés " .

Sa pagkamatay ni Peláez, ipinagpatuloy ng isa pang pari ang laban para sa pagkakakilanlan sa sarili sa katauhan ni Fr. José Apolonio Burgos (1837–1877). Si Burgos ay isang estudyante ni Peláez sa UST . Isang taon pagkatapos ng lindol noong 1863 na kumitil sa buhay ng kanyang guro, binigyan niya ang pahayagang Madrid na " La Verdad" ng " Manifesto que a la noble Nación Española dirigen los leales filipinos " upang ipagtanggol ang mabibigat na batikos ng mga regular na pari laban sa mga Pilipino ng panahong iyon. Nagawa rin niyang maglathala ng " El Eco Filipino" upang ulitin ang panawagan ng reporma sa gobyerno at hierarchy ng Pilipinas.

Ang iba pa niyang kapansin-pansing mga gawa ay ang " Mare Magnum" (1851), " Estado de Filipinas a la llegada de los españoles" (nawitten noong 1871 ngunit nai-publish noong 1894 pagkatapos ng kamatayan), " Ciencias y costumbres de los filipinos" (1868), " Cuentos y leyendas filipinas" (1860), " Es verdad los milagros" (1860) at " Los Reyes Filipinos" .

Sa pagbubukas ng Suez Canal, maraming Espanyol ang dumating sa Pilipinas. Ang ilan ay nag-aral pa sa mga isla na nagsilang ng ilang publikasyon tulad ng " La Oceanía Española", " El Comercio" at " La Voz de España" .

Nasyonalistang yugto (1883–1903)

Ang pagbubukas ng mga daungan ng Pilipinas sa dayuhang komersyo, ang paglipat sa isang ekonomiyang pang-eksport, at ang pagtatatag ng mga regular na rutang pandagat sa pagitan ng Pilipinas at Espanya ay nagdulot ng mga pagbabago sa lipunan at ekonomiya sa Pilipinas. Ang mas mayayamang pamilya na nakinabang sa pag-unlad ng ekonomiya ng Pilipinas noong huling bahagi ng ika-19 na siglo ay nagpadala ng kanilang mga anak sa Espanya at Europa upang samantalahin ang mga pagkakataong pang-edukasyon na iniaalok sa kanila ng liberalisadong patakarang kolonyal ng Espanyol noong panahong iyon. Ang mga edukadong kabataang ito, na tinatawag ding ilustrados, ay magiging tagapagsalita ng mga hinaing at mithiin ng kanilang mga tao. Nagtipon sila sa paligid ng Circulo Hispano-Filipino ng Madrid, na itinatag noong 1882, na pagkatapos ay umunlad sa Asociación Hispano-Filipina, at mula 1888 pataas ay nagsimulang magsulat ang mga kabataang ito para sa pahayagang La Solidaridad, na may mga propagandistang intensyon at nasyonalistang adhikain. Marami sa mga ilustrado na ito ay mga pangunahing tauhan din ng Rebolusyong Pilipino, na nagtapos sa kalayaan ng Pilipinas mula sa Espanya at ang paglipat ng Pilipinas sa Estados Unidos ng Amerika .

Isang mabisang kasangkapan sa pagtataguyod ng nasyonalismong Pilipino sa Espanyol ang pundasyon ng La Solidaridad (mas magiliw na tinatawag na La Sol ng mga miyembro ng kilusang propaganda) noong Pebrero 15, 1885. Sa tulong ng organ na ito, naipahayag ng mga pambansang bayaning Pilipino tulad nina José Rizal, Graciano Lopez Jaena, Marcelo H. del Pilar, at iba pa ang kanilang mga damdamin.

Marahil, ang pinakakilalang patnugot ng La Sol ay si Graciano Lopez Jaena (1856–1896). Ilan sa kanyang mga tanyag na gawa ay kinabibilangan ng " Fray Botod" at " La Hija del Fraile " .

Sinubukan din ni Pedro Paterno na magtatag ng ilang pahayagan tulad ng " La Patria ", " El Libera ", " Soberanía Nacional " at " Asamblea Filipina " . Naging paraan din ito kung saan nakapag-limbag ang mga Filipino ng kanilang mga gawa sa wikang Espanyol.

Ang mga nobelang Pilipino sa wikang Espanyol ay bihira. At bukod sa Noli Me Tángere at El Filibusterismo ni José Rizal, inilathala ni Paterno ang isang naunang nobela na pinamagatang " Ninay" noong 1885. Ang akda ay naglalarawan ng lokal na kulay at isa sa mga inspirasyon na nagbunsod kay José Rizal na magsulat ng kanyang sarili.

Bukod sa " Ninay ", nakapaglathala si Paterno ng " Doña Perfecta " (1876), isang nobela; at " Sampaguita" (1880), isang koleksyon ng mga tula; " La antigua civilización tagalog" (1887), " El cristianismo en la antigua civilización tagalog" (1892), at " La familia tagala en la historia universal", lahat ng expositories.

Kung naipakilala ni Paterno ang mga Tagalog sa mundo, si Isabelo de los Reyes (magiliw na tinawag na Don Belong ng mga kontemporaryo) ay ganoon din ang ginawa para sa mga Ilokano .

Noong 1882, inilathala ni Don Belong ang kanyang " La invasión de Limahong" . Dahil dito, pinasok niya ang mundo ng pamamahayag na nagbigay sa kanya ng lahat ng mga outlet na kailangan niya upang ipahayag ang kanyang nasyonalismo. Ang ilan sa mga pahayagang pinagtrabahuan niya ay ang " <i id="mwqQ">El Diario de Manila</i> ", " La Oceanía Española ", " Revista Catolica ", " El Progreso ", " El Republicano " at " El Heraldo " .

Itinuring na tagapagtatag ng kilusang manggagawa sa Pilipinas, itinatag ni Don Belong ang " La actividad del obrero" noong 1902 na nagsilbing pangunahing tinig ng uring manggagawa. Nang maglaon, itinatag niya ang Iglesia Filipina Independiente bilang isang pag-aalsa sa mga pang-aabuso ng herarkiya ng Katoliko sa kanyang bayan . Ang pundasyon ng simbahan ay naging instrumento sa pagsasalin ng Banal na Kasulatan sa Ilokano .

Ang ilan sa mga kilalang gawa ni Don Belong ay kinabibilangan ng " El Folklore Filipino" (1889), " Las Islas Visaya en la Época de la Conquista" (1889), " Historia de Filipinas" (1889) at " Historia de Ilocos" (1890). ).

Sinasabi rin ng panahon iyon ang mga gawa nina José Rizal, Antonio Luna, Eduardo de Lete, Emilio Jacinto, José Palma, Felipe Calderón at Apolinario Mabini .

Sa Cebu, ang unang pahayagang Espanyol, El Boletín de Cebú, ay inilathala noong 1886.

Ang Ginintuang Panahon (1903–1966)

Kabalintunaan, ang pinakamalaking bahagi ng panitikang Espanyol ng mga katutubong Pilipino ay isinulat noong panahon ng komonwelt ng mga Amerikano, dahil ang wikang Kastila ay nangingibabaw pa rin sa mga intelektwal na Pilipino. Ang isa sa mga pangunahing manunulat ng bansa, si Claro Mayo Recto, ay nagpatuloy sa pagsulat sa Espanyol hanggang 1960. Ang iba pang kilalang manunulat sa wikang Kastila, lalo na noong panahon ng mga Amerikano ay sina Francisco Alonso Liongson ( El Pasado Que Vuelve, 1937), Isidro Marfori, Cecilio Apóstol ( Pentélicas, 1941), Fernando Ma. Guerrero ( Crisálidas, 1914), Flavio Zaragoza Cano ( Cantos a España at De Mactán a Tirad ) at iba pa. Ang Maynila, Cebu, Bacolor at marami pang ibang mga lungsod at bayan sa buong Pilipinas ay may bahagi ng mga manunulat sa Espanyol, na karamihan sa kanila ay umunlad noong mga unang dekada ng siglo.

Kabilang sa mga pahayagang inilathala sa Espanyol ay ang El Renacimiento, La Democracia, La Vanguardia, El Pueblo de Iloílo, El Tiempo at iba pa. Tatlong magasin, The Independent, Philippine Free Press at Philippine Review ang inilathala sa wikang Ingles at Espanyol.

Noong 1915, ang mga lokal na pahayagan ay nagsimulang maglathala ng mga seksyon sa Ingles at pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig at ang pagkawasak ng Intramuros kung saan nakabatay ang malaking bahagi ng komunidad ng Espanya, nagsimulang bumaba ang panitikang Hispano-Filipino at ang bilang ng mga libro at magasin na isinulat ng Filipino sa Espanyol. ang mga may-akda ay lubhang nabawasan.

Mga makabagong gawa (1966–kasalukuyan)

Kahit na ang kinalabasan ng panitikan ng Pilipinas sa Espanyol ay nabawasan sa mga huling taon, mayroon pa ring ilang kilalang manunulat, tulad ni José del Mar, na nanalo ng Zóbel Prize ( Premio Zóbel ) para sa kanyang gawa, Perfiles, noong 1965, Francisco Zaragoza (1914–1990). ), may-akda ng "Castala Íntima", Guillermo Gómez Rivera, akademikong direktor ng Academia Filipina de la Lengua Española ( Philippine Academy of the Spanish Language ), Edmundo Farolan, direktor ng "Revista Filipina" at tumanggap ng Premio Zobel noong 1982 para sa ang kanyang akdang tula na "Tercera Primavera" o Lourdes Castrillo Brillantes, isang kilalang Pilipinong babaeng manunulat, may-akda ng " 80 Años del Premio Zóbel " (80 Years of the Zóbel Prize), isang compilation ng Spanish literature na isinulat ng mga Filipino.

Mga kilalang manunulat sa Espanyol

• Antonio Abad (1894–1970)
• Sinabi ni Fr. Francisco Ignacio Alcina, SJ (1610–1674)
• Rosauro Almario (1886–1933)
• Uldarico A. Alviola (1883–1966)
• Cecilio Apóstol (1877–1938)
• Jesús Balmori (1887–1948)
• Lourdes Castrillo Brillantes
• Edmundo Farolán
• Guillermo Gómez Rivera (b. 1936)
• Fernando María Guerrero (1873–1929)
• León María Guerrero III (1915–1982)
• Francisco Alonso Liongson (1896–1965)
• Graciano López Jaena (1856–1896)
• Apolinario Mabini (1864–1903)
• José Palma (1876–1903)
• Marcelo H. del Pilar (1850–1896)
• Claro M. Recto (1890–1960)
• José Rizal (1861–1896)

Mga kilalang gawa sa wikang Espanyol na isinulat ng mga Pilipinong may-akda

• Noli Me Tangere at El Filibusterismo, parehong isinulat ni Jose Rizal sa Espanyol. Ang mga nobela ay lumikha ng kontrobersya sa hanay ng mga Espanyol na awtoridad sa Pilipinas. Nakatulong sila sa paglikha ng pagkakakilanlang Pilipino noong panahon ng kolonyal na Espanyol sa pamamagitan ng pag-caricature at paglalantad ng mga pang-aabuso ng pamahalaang kolonyal ng Espanya at awtoridad sa relihiyon.
• Impresiones na isinulat ni Antonio Luna sa Espanyol. Ito ay isang koleksyon ng mga artikulo na naunang isinulat para sa pahayagang La Solidaridad na naglalarawan sa Espanya, mga Kastila, at ang kanilang mga asal sa isang kritikal, nakakasira at sarkastikong paraan.
• La oveja de Nathan na isinulat ng 1929 Premio Zóbel awardee na si Antonio Abad sa Espanyol. Itinakda noong Unang Digmaang Pandaigdig, ang nobelang ito ay masiglang nagpapahayag ng pagnanais ng bansang Pilipino para sa kalayaan mula sa Estados Unidos sa pamamagitan ng kuwento ni Mariano Bontulan, isang batang linotypist sa isang opisina ng pag-imprenta ng gobyerno, na ang trabaho ay nagbibigay-daan sa kanya upang maging bihasa sa mga pandaigdigang isyu, na sa huli ay nag-udyok sa kanya. sa kanya na magpatala upang lumaban sa Unang Digmaang Pandaigdig sa panig ng mga Amerikano sa pag-asang makitang matupad ng Estados Unidos, bilang kapalit, ang pangako nitong kalayaan ng Pilipinas. Ang aklat ay nanalo kay Antonio Abad ng Premio Zóbel award noong 1929.
• Mi casa de Nipa na isinulat ng 1927 Premio Zóbel awardee na si Jesus Balmori . Ito ay isang koleksyon ng mga tula na nanalo sa kanya ng 1940 Commonwealth Literary Award para sa tula. Ang libro ay nai-publish noong 1941. Ang koleksyon ng mga tula na ito ay itinuturing na kasukdulan ng karera ni Jesus Balmori bilang isang makata, dahil sa wakas ay nakamit niya ang kanyang hangarin na lumikha ng isang makatang estetika ng Filipino, na nagtagumpay sa modernismong Espanyol bilang isang paraan ng pagkamit ng isang bagong yugto ng panitikan, ang kasukdulan ng Ginintuang Panahon ng Espanyol -panitikang Filipino.
• Cuentos de Juana: narraciones malayas de las Islas Filipinas na isinulat ng 1956 Premio Zóbel awardee na si Adelina Gurrea . Ito ay isang koleksyon ng mga maikling kwento na nagtatampok ng katutubong alamat ng isla ng Negros, tulad ng tamao, ang tic-tic, ang asuang, ang camá-camá, ang bagát at ang cafre . Unang inilathala sa Espanya noong 1943, ang aklat pagkatapos ay nanalo ng unang gantimpala para sa panitikan sa isang paligsahan na ginanap ng Latin Union Writers' Association sa Paris noong 1951.
• Quis ut Deus: o, el teniente Guimo, el brujo revolucionario de Yloilo na isinulat ng 1975 Premio Zóbel awardee na si Guillermo Gómez Rivera sa Espanyol. Inilathala noong 2015, isinalaysay ng nobela ang alamat ni Teniente Guimo, ang aswang ng alamat ng Ilongo at isang sundalo ng Philippine Revolutionary Government sa Iloilo na lumaban sa pagsalakay ng mga Amerikano. Ginawaran ng Instituto Juan Andrés at Grupo de Investigación Humanismo-Europa ng Espanya ang may-akda ng 2015 I Premio Jose Rizal de las Letras Filipinas para sa pagkakalathala ng nobelang ito.
• El diario de Frankie Aguinaldo na isinulat ng 1982 Premio Zóbel awardee na si Edmundo Farolan sa Espanyol. Ang libro ay nai-publish noong 2016. Sa anyo ng pilosopikal na antropolohiya at alinsunod sa tradisyon ng mga nobelang eksistensyal tulad nina Niebla ni Miguel de Unamuno at Nausea ni Jean-Paul Sartre, ang nobelang ito ay nagsasalaysay ng buhay ni Frankie Aguinaldo, ang alter-ego ng may-akda. Si Edmundo Farolan ay ginawaran ng 2017 III Premio Jose Rizal de las Letras Filipinas para sa paglalathala ng kanyang nobela.

Tingnan din

• Philippine Academy of the Spanish Language
• Panitikan ng Pilipinas
• Panitikan ng Pilipinas sa Ingles
• Panitikan ng Pilipinas sa Filipino
• panitikan sa wikang Espanyol

 

Mga panlabas na kawing

• Online E-book ng La Primera Imprenta en Filipinas: Reseña Histórica Bio-Bibliográfica con tres apéndices ni Manuel Artigas y Cuerva. Nai-publish noong 1910.
• Revista Filipina Filipino magazine na nakatuon sa wikang Espanyol at panitikan.