Domestikasyon
Ang domestikasyon ay isang proseso kung saan ang isang populasyon ng mga hayop o halaman ay nabago sa lebel na henetiko sa isang proseso ng seleksiyon upang palakasin ang mga katangian na magiging kapakinabangan sa mga tao. Ang domestikasyon ay iba sa pagpapaamo sa dahilang sa domestikasyon, ang pagbabago sa ekspresyong penotipo at henotipo ng hayop ay nangyayari samantalang ang pagpapaamo ay simpleng proseso kung saan ang mga hayop ay nasanay sa presensiya ng tao. Sa Konbensiyon ng Dibersidad na Biolohiko, ang isang domestikadong espesye ay inilalarawan bilang "isang epesye na ang prosesong ebolusyonaryo ay naimpluwensiyahan ng mga tao upang matagpo ang mga pangangailangan nito".[1] Kaya ang naglalarawang katangian ng domestikasyon ay ang artipisyal na seleksiyon nito ng mga tao. Nadala ng mga tao ang mga populasyong hayop na ito sa ilalim ng kontrol at pangangalaga nito sa malawak na mga dahilan: upang mag prodyus ng pagkain o mahahalagang mga komoditad (gaya ng lana, bulak, silk), para tumulong sa iba't ibang mga uri ng paggawa (gaya ng pagiging sasakyan, proteksiyon at para sa digmaan), pagsasaliksik siyentipiko o simpleng bilang kasama o bilang palamuti. Sa paglipas ng libo libong mga taon, ang maraming mga domestikadong espesye ay naging buong hindi katulad ng mga natural na ninuno nito. Ang tenga ng mais ay dosenang mga beses na ngayon ng sukat ng mga ligaw na ninuno nitong teosinte. Ang isang parehong pagbabago ay nagbago sa ligaw na mga strawberry at domestikadong strawberry.
Kasaysayan
[baguhin | baguhin ang wikitext]Inilarawan ni Charles Darwin kung paanong ang proseso ng domestikasyon ay kinasasangkutan ng parehong mga elementong may kamalayan at metodikal. Ang rutinang mga interaksiyon ng mga tao sa mga hayop at halaman ay lumilikha ng mga presyur na seleksiyon (pagpili) na nagsasanhi sa pang-aangkop (adaptation) habang ang espesye ay nagbabago sa presensiya ng tao, paggamit o kultibasyon. Ang sinasadyang selektibong pagpaparami (selective breeding) ay ginagamit rin upang lumikha ng ninanais na pagbabago na kadalasan ay pagkatapos ng simulang domestikasyon. Ang mga pwersang ito, walang kamalayang natural na seleksiyon at metodikal na pagpaparaming selektibo ay maaaring parehong gumampan ng mga papel sa mga proseso ng domestikasyon sa buong kasaysayan.[2] Ang parehong ito ay inilarawan mula sa perpsektibo ng tao bilang mga proseso ng seleksiyong artipisyal. Ang domestikasyon ng trigo ay nagbibigay ng isang halimbawa. Ang mga ligaw o lagalag na trigo ay nahuhulog sa lupa upang muling binhian ang sarili nito kapag hinog na ngunit ang mga domestikadong trigo ay nanatili sa tangkay para sa mas madaling pag-aani. May ebidensiya na ang mahalagang pagbabagong ito ay nangyari sanhi ng isang randomang mutasyon malapit sa pagsisimula ng kultibasyon ng trigo. Ang trigo na may mutasyong ito ay inaani at nagiging buto para sa susunod na panananim. Kaya sa hindi pagkakatanto, ang mga sinaunang magsasaka ay pumili para sa mutasyong ito na kundi ay mamamatay. Ang resulta ay ang domestikadong trigo na umaasa sa mga magsasaka para sa sarili nitong reproduksiyon at pagkalat.[3] Ang mutasyon ang hindi tanging paraan kung saan ang artipisyal na seleksiyon at natural na seleksiyon ay gumagana.
Inilarawan ni Darwin kung paanong ang mga natural na bariasyon sa mga indbidwal na halaman at hayop ay sumusuporta rin sa seleksiyon ng mga bagong katangian. Ipinagpalagay na ang mas maamong aberahange mga lobo na may kaunting takot sa mga tao ay pumili ng sarili nito bilang mga domestikong aso sa loob ng maraming mga henerasyon. Nagawa ng mga lobong ito na yumabong sa pamamagitan ng pagsunod sa mga tao upang maghanap ng pagkain malapit sa mga apuyan at basurahan ng mga tao. Kalaunan, ang isang simbiyotikong relasyon ay umunlad sa pagitan ng mga tao at mga proto-asong ito. Ang mga aso ay kumakain , mga itinapong pagkain at natagpuan ng mga tao na ang aso ay makapagbababala sa mga ito sa papalapit na panganib, tumulong sa pangangaso, magsilbing mga alagang hayop[4] , magbigay ng init o magdagdag sa suplay ng pagkain ng mga ito. Habang nagpapatuloy ang relasyong ito, ang tao ay kalaunang nagpanatili ng mga nagpaamo sa sariling mga lobo at nagparami ng mga ito sa mga uri ng hayop na umiiral sa modernong panahon.
Sa mga kamakailang panahon, ang selektibong pagpaparami ay mahusay na nagpapaliwanag kung paano ang nagpapatuloy na mga proseso ng domestikasyon ay kadalasang gumagana. Ang ilang mga mahusay na alam na ebidensiya ng kapangyarihan ng selektibong pagpaparami ay nagmula sa eksperimento ng siyentipikong Ruso na Dmitri K. Belyaev noong mga 1950. Ang kanyang pangkat ay gumugol ng maraming mga taon sa pagpaparami ng mga silver fox (Vulpes vulpes) at pumili lamang ng mga indibidwal na nagpakita ng kaunting takot sa mga tao. Kalaunan, pinili lamang ng pangkat ni Belyaev ang mga fox na nagpakita ng pinaka-positibong tugon sa mga tao. Siya ay nagkamit ng isang populasyon ng mga kulay gray na fox na ang pag-aasal at hitsura ay malaking nabago. Ang mga napiling ito ay hindi na nagpapakita ng anumang takot sa mga tao at karaniwang nagwawagayway ng mga buntot nito at dumidila sa mga tagapag-alang tao upang magpakita ng pagmamahal sa mga ito. Ang mga fox na ito ay may mas hindi matigas na mga tenga, nakaikot na mga buntot at ibang mga katangiang karaniwang matatagpuan sa mga aso.[5] Sa kabila ng tagumpay ng eksperimentong ito, lumilitaw na ang selektibong pagpaparami ay hindi palaging nagkakamit ng domestikasyon. Ang mga pagtatangka na idomestika ang maraming mga uri ng ligaw na mga hayop ay naging hindi matagumpay. Ang halimbawa nito ang zebra. Bagaman ang apat na espesye ng zebra ay maaaring makipagtalik sa at bahagi ng parehong henus sa mga kabayo at asno, ang mga pagtatangka sa domestikasyon ng mga ito ay nabigo.[6] Ang mga paktor gaya ng temperamento, istrakturang panlipunan at kakayahan na dumami o magtalik sa pagkakabihag ng mga hayop na ito ay gumagampan ng isang papel sa pagtukoy kung ang isang espesye ay matagumpay na madodomestika.[2] Sa kasaysayan ng tao hanggang sa ngayon, ang tanging ilang mga espesye ng malalaking mga hayop ay nadomestika.
Mga hayop
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ayon sa biologong ebolusyonaryong si Jared Diamond, ang espesye ng hayop ay dapat magtagpo sa anim na kriterya upang maisaalang alang para sa domestikayon.[7] Ang mga ito ang: mababagong diyeta, kakayahan na maparami o mapagtalik sa pagkakabihag nito, kaaya-ayang disposisyon, temperamento at mababagong herarkiyang panlipunan nito.
Talaan ng mga dinomestikang hayop ng mga tao
[baguhin | baguhin ang wikitext]Espesye at subespesye | Ligaw na ninuno nito | Petsa | Lokasyon ng pinagmulan | Layunin | Larawan | Digri at uri ng domestikasyon | Saklaw sa kaparangan vs pagkakabihag |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Aso (Canis lupus familiaris) | Lobong gray (Canis lupus) | sa pagitan ng 30,000 BC at 15,000 BC[8] | Eurasya | karne, pelt, mga alagang hayop, palabas, pangangaso, drapto, pagsasaliksik, mga relihiyon, pag-aaway, pagpapatakbo, transportasyon, paggawa, rescuing, pag-gabay, pagseserbisyo, pagkakawan, pagga-guwardiya, pagpapastol, kontrol ng peste | maamo; malaking mga pagbabagong pisikal at pag-aasal | Labis na karaniwan sa pagkakabihag, ang mga kamag-anak nitong ligaw ay higit na hindi karaniwan | |
Domestikadong Tupa (Ovis aries) | Mouflon (Ovis orientalis) | sa pagitan ng 11,000 BC at 9000 BC[9][10] | Timogkanlurang Asya | hibla, karne, gatas, katad, pelt, vellum, mga alagang hayop, palabas, pagpapatakbo, mga relihiyon, pagsasaliksik, pagga-guwardiya, pag-aaway, palamuti | Ilang mga pagbabagong pisikal | ||
Domestikong baboy (Sus scrofa domesticus) | Wild boar (Sus scrofa) | 9000 BC[11] | Malapit na Silangan, Tsina | karne, katad, pagsasaliksik, palabas, pagpapatakbo, pag-aaway, paggawa, mga alagang hayop | Ilang mga pagbabagong pisikal | ||
Domestikong kambing (Capra aegagrus hircus) | Kambing na ligaw (Capra aegagrus) | 8000 BC[12] | Iran | gatas, karne, hibla, paggawa, balat, buhok, palabas, pagpapatakbo, mga relihiyon, pag-aaway, paglilinis, mga alagang hayop | Mga katamtamang pagbabagong pisikal | ||
Baka (Bos primigenius taurus) | Aurochs (Bos primigenius) (ekstinto) | 8000 BC[13][14] | Europa, Asya and North Africa | karne, gatas, katad, hides, paggawa, pag-aararo, drapto, vellum, dugo, transportasyon, pertilisasyon ng lupa, pag-aaway, palabas, mga alagang hayop, mga relihiyon | Ilang mga pagbabagong pisikal | Karaniwan sa pagkakabihag, ang mga ligaw na kamag-anak nito ay ekstinto | |
Zebu (Bos primigenius indicus) | Aurochs (Bos primigenius) (ekstinto) | 8000 BC | India | karne, gatas, katad, hides, paggawa, pag-aararo, drapto, vellum, dugo, transportasyon, pertilisasyon ng lupa, pag-aaway, palabas, pagpapatakbo, mga relihiyon | Domestikado | Ang mga ligaw na ninuno nito ay ekstinto | |
Pusa (Felis catus) | Pusang ligaw (Felis silvestris) | 7500 BC[15][16][17][18] | Malapit na Silangan | kontrol ng peste, mga alagang hayop, palabas, pelt, karne, pagsasaliksik | maamo, Ilang mga pagbabagong pisikal | ||
Manok (Gallus gallus domesticus) | Red Junglefowl (Gallus gallus) | 6000 BC[19] | India and Timogsilangang Asya | karne, mga itlog, mga balahibo, katad, palabas, pagpapatakbo, palamuti, pag-aaway, mga alagang hayop | Ilang mga pagbabagong pisikal | ||
Guinea pig (Cavia porcellus) | Montane Guinea Pig (Cavia tschudii) | 5000 BC[20] | Peru | karne, mga alagang hayop, palabas, pagpapatakbo, pagsasaliksik | Mga katamtamang pagbabagong pisikal | ||
Asno (Equus africanus asinus) | Aprikanong ligaw na asno (Equus africanus) | 5000 BC[21][22] | Ehipto | transportasyon, paggawa, pag-aararo, drapto, mount, karne, gatas, mga alagang hayop, pagpapatakbo, pagga-guwardiya | Mga katamtamang pagbabagong pisikal | ||
Domestikadong pato (Anas platyrhynchos domesticus) | Patong Mallard (Anas platyrhnchos) | 4000 BC | Tsina | karne, taba, foie gras, mga balahibo and down, dugo, mga itlog, mga alagang hayop, palabas, pagpapatakbo, palamuti | Domestikado | ||
Tubig buffalo (Bubalus bubalis) | Wild water buffalo (Bubalus arnee) | 4000 BC | India, Tsina | paggawa, pag-aararo, drapto, mount, pag-aaway, karne, palabas, pagpapatakbo, gatas | Domestikado | ||
Kabayo (Equus ferus caballus) | Kabayong ligaw (Equus ferus) | 4000 BC[23] | Eurasyan Steppes | karne, transportasyon, paggawa, pag-gabay, pagseserbisyo, pangangaso, execution, pag-aararo, drapto, mount, pag-aaway, palabas, mga kasal, pagpapatakbo, mga relihiyon, gatas, mga alagang hayop | Domestikado | Karaniwan sa pagkakabihag, labis na bihira sa kaparangan | |
Domestikado Silkmoth (Bombyx mori) | Wild Silkmoth (Bombyx mandarina) | 3000 BC | Tsina | silk, pagkain, mga alagang hayop, karne | Domestikado | ||
Domestikong kalapati (Columba livia domestica) | Batong kalapati (Columba livia) | 3000 BC | Mediterranean Basin | palabas, mga kasal, messenger, karne, pagpapatakbo, mga alagang hayop | Artipisyal na pinili sa maraming mga uri kabilang ang mga karneng breed, pagpapatakbo/mensaherong mga bred at mga fancy plummage | ||
Domestikong gansa (Anser anser domesticus) | Greylag Goose (Anser anser) | 3000 BC | Ehipto | karne, taba, foie gras, mga balahibo and down, mga itlog, palabas, pagga-guwardiya, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Llama (Lama glama) | Guanaco (Lama guanicoe) | 2400 BC[24] | Peru | transportasyon, paggawa, drapto, mount, karne, palabas, mga kasal, pagpapatakbo, mga alagang hayop, pagga-guwardiya | Domestikado | ||
Alpaca (Vicugna pacos) | Vicuña (Vicugna vicugna) | 2400 BC[24] | Peru | gatas, transportasyon, hibla, karne, palabas, mga alagang hayop, pagga-guwardiya | Domestikado | ||
Domestikadong guineafowl (Numida meleagris) | Helmeted Guineafowl (Numida melegris) | 2400 BC[25] | Africa | karne, mga itlog, kontrol ng peste, palabas, alarming, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Ferret (Mustela putorius furo) | Europaan polecat (Mustela putorius) | 1500 BC | Europa | pangangaso, kontrol ng peste, palabas, pagpapatakbo, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Ringneck dove (Streptopelia risoria) | African Collared Dove (streptopelia roseogrisea) | 500 BC | North Africa | palabas, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Bali cattle (Bos javanicus domestica) | Banteng (Bos javanicus) | Unknown | Timogsilangang Asya, Java | karne, gatas, palabas, pagpapatakbo, paggawa, pag-aararo, drapto | Domestikado | ||
Gayal (Bos frontalis) | Gaur (Bos gaurus) | Unknown | Timogsilangang Asya | karne | Domestikado | ||
Domestikado turkey (Meleagris gallopavo) | Wild Turkey (Meleagris gallopavo) | 180[24] | Mexico, Estados Unidos | karne, mga balahibo, mga itlog, palabas, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Goldfish (Carassius auratus auratus) | PRusyan carp (Carassius gibelio) | 300–400 | Tsina | mga alagang hayop, palabas, pagpapatakbo, palamuti | Domestikado | ||
Domestic rabbit (Oryctolagus cuniculus) | Europaan Rabbit (Oryctolagus cuniculus) | 600[26] | Europa | karne, pelt, hibla, mga alagang hayop, palabas, pagpapatakbo, pagsasaliksik | Domestikado | ||
Domestic Canary (Serinus canaria domestica) | Atlantic Canary (Serinus canaria) | 15th century | Canary Islands, Europa | mga alagang hayop, pagsasaliksik, palabas, mining, pag-aaway | Domestikado | ||
Kalabaw (Bubalus bubalis carabenesis) | Wild water buffalo (Bubalus arnee) | 17th century | Pilipinas | paggawa, pag-aararo, drapto, mount, pag-aaway, karne, gatas, palabas, pagpapatakbo | Domestikado | ||
Siamese na nag-aaway na isda (Betta splendens) | Unknown species of the genus Betta | 19th century | Thailand | pag-aaway, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Koi (Cyprinus carpio haematopterus) | Common carp (Cyprinus carpio) | 1820s | Hapon | palamuti, palabas, mga alagang hayop | Domestikado | ||
Domestikadong silver fox (Vulpes vulpes) | Red fox (Vulpes vulpes) | 1950s | Unyong Sobyet, Rusya | pelt, pagsasaliksik, mga alagang hayop | maamo, Ilang mga pagbabagong pisikal | Maliit na domestikong populasyon, ang mga ligaw na kamag-anak nito ay katamtamang karaniwang | |
Domestikado hedgehog (Atelerix albiventris) | Four-toed Hedgehog (Atelerix albiventris) | 1980s | Sentral na Aprika at Silanganing Aprika | mga alagang hayop | Domestikado | ||
Society Finch (Lonchura striata domestica) | White-rumped Munia (Lonchura striata) | mga alagang hayop uncertain | Hapon | mga alagang hayop, pagsasaliksik | Domestikado | ||
Yak (Bos grunniens) | Wild Yak (Bos mutus) | 2500 BC | Tibet | gatas, transportasyon, paggawa, pag-aararo, mount, pagpapatakbo, pag-aaway, karne, hibla | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Fancy rat and Lab rat | Brown rat (Rattus norvegicus) | 1800s | UK | mga alagang hayop, pagsasaliksik, palabas | Domestikado | Karaniwan sa pagkakabihag at sa kaparangan | |
Domestikado Dromedary Camel (Camelus dromedarius) | Wild Dromedary Camel (Camelus dromedarius) | 4000 BC | Arabia | transportasyon, paggawa, pangangaso, pag-aararo, drapto, mount, palabas, mga kasal, pagpapatakbo, mga relihiyon, pag-aaway, gatas, karne | Domestikado | Moderately Karaniwan sa pagkakabihag, maliit na lagalag na populasyon, ang mga tunay na ligaw na dromedaryo ay maaaring ekstinto | |
Domestikadong Kamelyong Bactrian (Camelus bactrianus) | Ligaw na Kamelyong Bactrian (Camelus bactrianus) | 2500 BC | Sentral na Asya | gatas, transportasyon, paggawa, pangangaso, pag-aararo, drapto, mount, pag-aaway, palabas, mga kasal, pagpapatakbo, mga relihiyon, karne, hair | Domestikado sa pagkakabihag | Katamtamang karaniwan sa pagkakabihag, kritikal na nanganganib sa kaparangan | |
Guppy (Poecilia reticulata some strains)[27] | Guppy (Poecilia reticulata) | Unknown | Barbados, Brazil, Guyana | mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Fancy mouse | House mouse (Mus musculus) | 1100 BC | Tsina | mga alagang hayop, pagsasaliksik, pagpapatakbo, pagkain | maamo, malaking mga pagbabagong pisikal | Karaniwan sa pagkakabihag at sa kaparangan |
Semidomestikado, rutinang nabibihag-bred, o ang estado ng domestikasyon ay hindi malinaw
[baguhin | baguhin ang wikitext]May mga hayop na malawak na ginamit o inalagaan bilang mga hayop ng mga tao ngunit hindi malaking nabago mula sa mga uring ligaw na hayop. Ang karamihan ng mga hayop sa tablang ito ay kahit papaano medyo nabago mula sa mga ninuno nitong ligaw sa pamamagitan ng malawak na pakikipag-ugnayan nito sa mga tao. Ang marami ay hindi maaaring palayain sa kaparangan o sa isang paraan ay nakasalalay sa mga tao.
Espesye at subespesye | Ligaw(wild) na ninuno nito | Petsa | Lokasyon ng pinagmulan | Layunin | Larawan | Digri at uri ng domestikasyon | Saklaw sa kaparangan vs pagkakabihag |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Western honey bee (Apis mellifera) | Western honey bee (Apis mellifera) | 4000 BC | Europa, Asya at Aprika | pulot, wax, polinasyonon | Domestikado | ||
Italian bee (Apis mellifera ligustica) | Italian bee (Apis mellifera ligustica) | 1880s | Italya | honey, pollination | Madaling i-domestika | ||
Europaan dark bee (Apis mellifera mellifera) | Europaan dark bee (Apis mellifera mellifera) | mga modernong panahon | Europa | honey, pollination | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Carniolan honey bee (Apis mellifera carnica) | Carniolan honey bee (Apis mellifera carnica) | mga alagang hayopa uncertain | Slovenia | honey, pollination | Madaling i-domestika | ||
Indian Peafowl (Pavo cristatus) | Indian Peafowl (Pavo cristatus) | 500 BC | India | palabas, mga balahibo, karne, landscaping, palamuti, mga alagang hayop, garden bird | Nasa/maamo in capticity | ||
Budgerigar (Melopsittacus undulatus) | Budgerigar (Melopsittacus undulatus) | 1850s | Australia | mga alagang hayop, palabas, talking bird | Plumage changes, some breeds are physically larger | ||
Corn snake (Pantherophis gutttatus) | Corn snake (Pantherophis guttatus) | 1960s | Estados Unidos | mga alagang hayop | Domestikado | ||
Java Sparrow (Padda oryzivora) | Java Sparrow (Padda oryzivora) | Ming Dynasty | Tsina | mga alagang hayop | Maaaring i-domestika and mga non-wild coloration pied at fancy colored Javas mula sa mahabang Asyanong captivity lines | ||
Cockatiel (Nymphicus hollandicus) | Cockatiel (Nymphicus hollandicus) | 1870s | Australia | mga alagang hayop, palabas, talking bird | |||
American mink (Neovison vison) | American mink (Neovison vison) | 19th century | North America | fur, mga alagang hayop, ratting | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Asian elephant (Elephas maximus) | Asian elephant (Elephas maximus) | 2000 BC | Indus Valley Civilization | paggawa, pag-aararo, transportasyon, mount, pangangaso, palabas, pagpapatakbo, pag-aaway, execution, ceremonies, mga kasal | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Indian elephant (Elephas maximus indicus) | Indian elephant (Elephas maximus indicus) | Unknown | India | paggawa, ceremonies, mga kasal, mga relihiyon, mount, transportasyon | Semi-domestikado | ||
Addax (Addax nasomaculatus) | Addax (Addax nasomaculatus) | 2500 BC | Ehipto | karne, horns, katad, skin | Nasa/maamo sa pagkakabihag | Maliit na bihag na populasyon ngunit nanganganib sa kaparangan | |
Scimitar oryx (Oyrx dammah) | Scimitar oryx (Oyrx dammah) | 2320-2150 BC | Ehipto | karne, hides, mga relihiyon, ceremonies, horns | Nasa/maamo sa pagkakabihag | Maliit na bihag na populasyon ngunit halos ekstinto sa kaparangan | |
Muscovy Duck (Cairina moschata) | Muscovy Duck (Cairina moschata) | 700–600 BC[24] | South America | karne, taba, mga balahibo, mga itlog, palabas, mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Cochineal (Dactylopius coccus) | Cochineal (Dactylopius coccus) | 700–500 BC[24] | Chile, Mexico | dye | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Crimsonspotted Rainbowfish (Melanotaenia duboulayi) | Crimsonspotted Rainbowfish (Melanotaenia duboulayi) | 1920s | Eastern Australia | mga alagang hayop, kontrol ng peste | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Long-tailed Chinchilla (Chinchilla lanigera) | Long-tailed Chinchilla (Chinchilla lanigera) | 1930s | Andes | mga alagang hayop, fur, pagsasaliksik | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Short-tailed Chinchilla (Chinchilla chinchilla) | Short-tailed Chinchilla (Chinchilla chinchilla) | 1930s | Andes | fur | Raised sa pagkakabihag | ||
Water flea (Daphnia magna) | Water flea (Daphnia magna) | 1930s | North America, Eurasya, Africa | pagsasaliksik | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Zebra Finch (Taeniopygia guttata) | Zebra Finch (Taeniopygia guttata) | 20th century | Australia | mga alagang hayop, palabas | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Axolotl (Ambystoma mexicanum) | Axolotl | 20th century | Mexico | pagsasaliksik, mga alagang hayop | Mga katamtamang pagbabagong pisikal | ||
Australian Green Tree Frog (Litoria caerulea) | Australian Green Tree Frog | late 20th century | Australia | mga alagang hayop | |||
Argentine Horned Frog (Ceratophrys ornata) | Argentine Horned Frog | late 20th century | Argentina | mga alagang hayop | |||
Cranwell's horned frog (Ceratophrys cranwelli) | Cranwell's Horned Frog | late 20th century | Argentina | mga alagang hayop | |||
Mopani worm (Gonimbrasia belina) | Mopani worm (Gonimbrasia belina) | 1950s | Katimugang Aprika | karne | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Common eland (Taurotragus oryx) | Common eland (Taurotragus oryx) | Unknown | Zimbabwe, Timog Aprika, Kenya | karne, gatas, katad, hides, horns | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Diamond Dove (Geopelia cuneata) | Diamond Dove (Geopelia cuneata) | Unknown | Australia | mga alagang hayop | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Muskox (Ovibos moschatus) | Muskox (Ovibos moschatus) | 1960s | Estados Unidos | wool, karne, gatas | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Grey-banded kingsnake (Lampropeltis alterna) | Grey-banded kingsnake (Lampropeltis alterna) | mga alagang hayopa uncertain | Texas, New Mexico, Chihuahua | mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Central Bearded Dragon (Pogona vitticeps) | Central Bearded Dragon (Pogona vitticeps) | 1970s | Australia | mga alagang hayop | Mga katamtamang pagbabagong pisikal | ||
Sugar glider (Petaurus breviceps) | Sugar glider (Petaurus breviceps) | 1980s | Australia | mga alagang hayop | Domestikado | ||
Indian gray mongoose (Herpestes edwardsii) | Indian gray mongoose (Herpestes edwardsii) | mga alagang hayopa uncertain | India | pag-aaway, kontrol ng peste, mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Capybara (Hydrochoerus hydrochaeris) | Capybara (Hydrochoerus hydrochaeris) | mga alagang hayopa uncertain | South America | karne, pelt, balat, mga alagang hayop | |||
Indian Palm Squirrel (Funambulus palmarum) | Indian Palm Squirrel (Funambulus palmarum) | mga alagang hayopa uncertain | India | mga alagang hayop | madaling mapaamo | ||
Lawson's Dragon (Pogona henrylawsoni) | Lawson's Dragon (Pogona henrylawsoni) | 1980s | Australia | mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Buff-tailed bumblebee (Bombus terrestris) | Buff-tailed bumblebee (Bombus terrestris) | 1980s | Europa | wax, pollination | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Golden Pheasant (Chrysolophus pictus) | Golden Pheasant (Chrysolophus pictus) | mga alagang hayopa uncertain | Tsina | karne, palamuti, garden bird | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Sika deer (Cervus nippon) | Sika deer (Cervus nippon) | Unknown | Hapon, Tsina | karne, antlers | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Mandarin Duck (Aix galericulata) | Mandarin Duck (Aix galericulata) | Unknown | Tsina | karne, taba, palamuti | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Ehiptoian mongoose (Herpestes ichneumon) | Ehiptoian mongoose (Herpestes ichneumon) | Unknown | Ehipto | kontrol ng peste, mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Asiatic honey bee (Apis cerana) | Asiatic honey bee (Apis cerana) | Unknown | South and Timogsilangang Asya | honey, pollination | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Haponese Cormorant (Phalacrocorax capillatus) | Haponese Cormorant (Phalacrocorax capillatus) | 960 AD | Hapon | fishing | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Great Cormorant (Phalacrocorax carbo) | Great Cormorant (Phalacrocorax carbo) | 960 AD | Tsina | fishing | maamo sa pagkakabihag | ||
Haponese Quail (Coturnix japonica) | Haponese Quail (Coturnix japonica) | 1100–1900 | Hapon | karne, mga itlog, mga alagang hayop | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Common carp (Cyprinus carpio) | Common carp (Cyprinus carpio) | 1200–1500 | Europa, Asya | karne | Maamo sa pagkakabihag | ||
House cricket (Acheta domestica) | House cricket (Acheta domestica) | 12th century | Southwestern Asia, Tsina, Hapon | karne, pagkain, pag-aaway, mga alagang hayop | Domestikado sa pagkakabihag | ||
Europaan mink (Mustela lutreola) | Europaan mink (Mustela lutreola) | 1800s | Europa | fur | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
King Quail (Coturnix chinensis) | King Quail (Coturnix chinensis) | mga alagang hayopa uncertain | Asya, Australia | mga alagang hayop | |||
Grey Francolin (Francolinus pondicerianus) | Grey Francolin (Francolinus pondicerianus) | mga alagang hayopa uncertain | India, Pakistan | karne, mga alagang hayop, pag-aaway | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Lowland Paca (Cuniculus paca) | Lowland Paca (Cuniculus paca) | Unknown | Mexico, Argentina | karne, mga alagang hayop | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Steppe Lemming (Lagurus lagurus) | Steppe Lemming (Lagurus lagururs) | Unknown | Steppes | mga alagang hayop | |||
Degu (Octodon degus) | Degu (Octodon degus) | 1990s | Chilean Andes | mga alagang hayop, pagsasaliksik | |||
Mongolian gerbil (Meriones unguiculatus) | Mongolian gerbil (Meriones unguiculatus) | 1990s | Mongolia | mga alagang hayop, pagsasaliksik | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Crucian carp (Carassius carassius) | Crucian carp (Carassius carassius) | 2000s | England, Rusya | karne, mga alagang hayop | |||
Indian honey bee (Apis cerana indica) | Indian honey bee (Apis cerana indica) | Unknown | India | honey, pollination | Nasa/maamo sa pagkakabihag | ||
Semi-Domestikado Reindeer | Reindeer (Rangifer tarandus) | 3000 BC | Asian subarctic. | karne, gatas, transportasyon, paggawa, drapto, mount, hides, pagpapatakbo, katad, antlers | SemiDomestikado | ||
White Cockatoo (Cacatua alba) | White Cockatoo (Cacatua alba) | Tang Dynasty | Tsina | mga alagang hayop, palabas | |||
Fallow Deer (Dama dama) | Fallow Deer (Dama dama) | 1000 BC | Mediterranean Basin | karne, hides, antlers | SemiDomestikado | ||
Europaan medicinal leech (Hirudo medicinalis) | Europaan medicinal leech (Hirudo medicinalis) | 800 BC | Europa, Asya | dugoletting, surgery | |||
Rose-ringed Parakeet (Psittacula krameri) | Rose-ringed Parakeet (Psittacula krameri) | Unknown | Africa, Asya | mga alagang hayop, talking bird | |||
Roman Snail (Helix pomatia) | Roman Snail (Helix pomatia) | 100 AD | Europa | karne | |||
Stingless bee (Melipona beecheii) | Stingless bee (Melipona beecheii) | 180 AD | Mexico, Amazon Basin | honey, pollination | SemiDomestikado | ||
Mute Swan (Cygnus olor) | Mute Swan (Cygnus olor) | 1000-1500 | Europa | karne, landscaping, mga balahibo, garden bird | SemiDomestikado | ||
Ostrich (Struthio camelus) | Ostrich (Struthio camelus) | 19th century | Africa | karne, mga itlog, mga balahibo, katad, taba, oil, mount, pagpapatakbo | SemiDomestikado | ||
Common fruit fly (Drosophila melanogaster) | Common fruit fly (Drosophila melanogaster) | 1910s | Australia, Timog Aprika | pagsasaliksik, pagkain | |||
Yellow-collared Lovebird (Agapornis personatus) | Yellow-collared Lovebird (Agapornis personatus) | 1920s | Tanzania | mga alagang hayop | |||
Fischer's Lovebird (Agapornis fischeri) | Fischer's Lovebird (Agapornis fischeri) | 1920s | East-Central Africa | mga alagang hayop | |||
Turquoise Parrot (Neophema pulchella) | Turquoise Parrot (Neophema pulchella) | 20th century | Australia | mga alagang hayop, palabas | |||
African clawed frog (Xenopus laevis) | African clawed frog (Xenopus laevis) | 1950s | Timog Aprika | mga alagang hayop, pagsasaliksik | |||
Sea-Monkey (Artemia salina x nyos) | Brine shrimp (Artemia salina) | 1950s | Lake Urmia, Iran | mga alagang hayop | |||
American bison (Bison bison) | American bison (Bison bison) | 20th century | North America | karne, katad, hides | SemiDomestikado | ||
Ball python (Python regius) | Ball python (Python regius) | 1960s | Africa | mga alagang hayop | Captive bred | ||
Eclectus Parrot (Eclectus roratus) | Eclectus Parrot (Eclectus roratus) | 1980s | Australia, Indonesia, New Guinea, Solomon Islands | mga alagang hayop | |||
Salmon-crested Cockatoo (Cacatua moluccensis) | Salmon-crested Cockatoo (Cacatua moluccensis) | 1980s | Maluku Islands | mga alagang hayop, palabas, talking bird | |||
Greater Rhea (Rhea americana) | Greater Rhea (Rhea americana) | 1990s | South America | karne, mga itlog, mga balahibo, katad, taba, oil | SemiDomestikado | ||
Emu (Dromaius novaehollandiae) | Emu (Dromaius novaehollandiae) | 1990s | Australia | karne, mga itlog, mga balahibo, katad, taba, oil | SemiDomestikado | ||
Pale Gerbil (Gerbillus perpallidus) | Pale Gerbil (Gerbillus perpallidus) | Unknown | Ehipto | mga alagang hayop | |||
Persian jird (Meriones persicus) | Persian jird (Meriones persicus) | Unknown | Iran | mga alagang hayop | |||
Fat-tailed Gerbil (Pachyuromys duprasi) | Fat-tailed Gerbil (Pachyuromys duprasi) | Unknown | Ehipto, Libya, Tunisia, Algeria | mga alagang hayop | |||
Green Iguana (Iguana iguana) | Green Iguana (Iguana iguana) | 1990s | South America | mga alagang hayop, karne, katad | Captive bred | ||
Black Spiny-tailed Iguana (Ctenosaura similis) | Black Spiny-tailed Iguana (Ctenosaura similis) | mga alagang hayopa uncertain | Central America | mga alagang hayop, karne | Captive bred | ||
Leopard gecko (Eublepharis macularius) | Leopard gecko (Eublepharis macularius) | 20th century | Pakistan | mga alagang hayop | katamtamang pagbabagong pisikal | ||
Green Tree Python (Morelia viridis) | Green Tree Python (Morelia viridis) | mid 1990s | New Guinea, Indonesia, Australia | mga alagang hayop | Captive bred | ||
Western Rosella (Platycercus icterotis) | Western Rosella (Platycercus icterotis) | Unknown | Southwest Australia | mga alagang hayop | |||
Red-tailed Black Cockatoo (Calyptorhynchus banksii) | Red-tailed Black Cockatoo (Calyptorhynchus banksii) | late 1990s | Australia | mga alagang hayop | |||
Gouldian Finch (Erythrura gouldiae) | Gouldian Finch (Erythrura gouldiae) | late 1990s | Australia | mga alagang hayop, palabas | |||
Rusty-spotted cat (Prionailurus rubiginosus) | Rusty-spotted cat (Prionailurus rubiginosus) | mga alagang hayopa uncertain | India, Sri Lanka | mga alagang hayop | Madaling i-domestika | ||
Star Finch (Neochmia ruficauda) | Star Finch (Neochmia ruficauda) | mga alagang hayopa uncertain | Australia | mga alagang hayop, palabas | |||
Eurasyan Siskin (Carduelis spinus) | Eurasyan Siskin (Carduelis spinus) | mga alagang hayopa uncertain | Europa, Asya | mga alagang hayop, singing | |||
Crested Gecko (Rhacodactylus ciliatus) | Crested Gecko (Rhacodactylus ciliatus) | Unknown | New Caledonia | mga alagang hayop | Captive bred | Medyo Karaniwan sa pagkakabihag, halos ekstinto sa kaparangan | |
Common kusimanse (Crossarchus obscurus) | Common kusimanse (Crossarchus obscurus) | Unknown | West Africa | mga alagang hayop | Nabihag na bred | ||
Kissing gourami (Helostoma temminckii) | Kissing gourami (Helostoma temminckii) | Hindi alam | Thailand, Indonesia | karne, mga alagang hayop | Domestikado |
Mga halaman
[baguhin | baguhin ang wikitext]Gaya ng mga hayop, ang mga halaman ay dinomestika rin ng mga tao para sa kapakanibangan ng mga ito. Ang mga dinomestikang halamang ito mula sa mga ligaw na ninuno nito ay kinabibilangan ng saging, mansanas, ubas at marami pang iba. Ang mga pinakaunang mga pagtatangkang pantao sa pagdodomestika ng halaman ay nangyari sa Timog-Kanluraning Asya. May sinaunang ebidensiya para sa may kamalayang kultibasyon at pagpili ng pag-aasal ng mga halaman sa bago ang Neolitikong mga pangkat sa Syria. Ang mga butil ng rye na may mga dometikong katangian ay narekober mula sa mga kontekstong epi-Paleolitiko(mga 11,050 bago ang kasalukuyan) sa Abu Hereyra sa Syria[28] ngunit ito ay lumilitaw na isang lokalisadong phenomenon na nagresulta mula sa kultibasyon ng mga tayo ng ligaw na rye kesa sa depinitibong hakbang tungo sa domestikasyon. Noong 10,000 BCE, ang halamang bottle gourd (Lagenaria siceraria) na ginamit bilang isang lalagyan bago ang pagdating ng teknolohiyang seramiko ay lumilitaw na dinomestika. Ang domestikadong bottle gourd ay umabot sa mga Amerika mula sa Asya noong 8000 BCE na pinakamalamang na sanhi ng migrasyon ng mga tao mula sa Asya tungo sa Amerika.[29] Ang mga pananim na cereal ay unang dinomestika noong 9000 BCE sa Matabang Gasuklay sa Gitnang Silangan. Ang unang mga domestikadong pananim ay pangkalatahang mga taunan na may mga malalaking buto o mga prutas. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga pulse gaya ng mga gisantes(pea) at mga butil gaya ng trigo. Ang Gitnang Silangan ay lalong angkop sa mga espesyeng ito. Ang tuyong tag-init ay kaaya-aya sa ebolusyon ng mga may malalaking butong taunang halaman at ang iba't ibang mga matataas na lugar ay tumungo sa malaking iba ibang uri ng espesye. Habang ang domestikasyon ay nangyayari, ang mga tao ay nagsimulang lumipat mula sa pagiging lipunang mangangaso-tagatipon tungo sa isang nailagay na pamayanang agrikultural. Ang patuloy na domestikasyon ay unti-unti na isang proseso ng pagsubok at pagkakamali na nangyayari nang pahinto hinto. Sa paglipas ng mga panahon, mga perennial at mga maliliit na mga puno ay nagsimulang idomestika kabilang ang mga mansanas at olibo. Ang ilang mga halaman ay hindi nadomestika hanggang kamakailan lamang gaya ng maning macadamia at pecan. Sa ibang mga bahagi ng daigdig, ang iba't ibang mga espesye ng halaman ay dinomestika. Sa mga Amerika, ang kalabasa, mais at sitaw(bean) at marahil ay kamoteng kahoy ay bumubuo ng diyeta dito. Sa Silangang Asya, ang millet, bigas at soya ang pinakamahalagang mga pananim. Ang mga domestikadong espesye ng halaman ay kadalasang nag-iiba mula sa mga ligaw na kamag-anak nito sa mga mahuhulaang paraan. Ang mga pagkakaibang ito ay tinatawag na sindromang domestikasyon at kinabibilangan [30] mas mataas na mga rate ng herminasyon, mas mahuhulaan at sabay sabay na herminasyon, tumaas na sukat ng mga organong reproduktibo nito, isang kagawian para sa mga hinog na buto na manatili sa halaman kesa matanggal at mahulog sa lupa, nabawasang mga pagtatanggol na pisikal at kemikal at pagbabago sa paglalaang biomasa.
Mga mikrorganismo
[baguhin | baguhin ang wikitext]Kabilang sa mga dinomestikang mikroorganismo para sa pagkain ng tao ang: kabute, lebadura(paghuhurno, paggawa ng alak at pagluluto), mga amag(para sa paggawa ng keso, tempeh, Quorn, Pu-erh at ilang mga sausage, bakterya(para sa keso, yogurt, kephir, buttermilk, maasim na krema at kombucha tea). Ang mga dinomestikang mikroorganismo para sa medisina at agham ang mga virus(para sa mga bakuna at pagsasaliksik), bakterya(para sa paggawa ng mga droga) at mga amag(para sa paggawa ng mga antibiotiko).
Tignan din
[baguhin | baguhin ang wikitext]Mga sanggunian
[baguhin | baguhin ang wikitext]- ↑ See Article 2 (Use of Terms) of the Convention on Biological Diversity
- ↑ 2.0 2.1 Diamond, Jared (1999). Guns, Germs, and Steel. New York: Norton Press. ISBN 0-393-31755-2.
{{cite book}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Zohary, D. & Hopf, M. (2000). Domestication of Plants in the Old World Oxford: Oxford Univ. Press.
- ↑ Taking Care of Dog's Immunity. Naka-arkibo 2019-05-02 sa Wayback Machine. Reviewner. Hinango noong 02 ng Mayo 2019.
- ↑ Lyudmila N. Trut (1999). "Early Canid Domestication: The Farm-Fox Experiment" (PDF). American Scientist. Sigma Xi, The Scientific Research Society. 87 (March–April): 160–169. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 2010-02-15. Nakuha noong 2011-06-25.
{{cite journal}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Clutton-Brock, J. (1981) Domesticated Animals from Early Times. Austin: Univ. Texas Press.
- ↑ Diamond, Jared (1998). Guns, Germs, and Steel. Vintage. pp. 169–174. ISBN 978-0-09-930278-0.
{{cite book}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ [http://dienekes.blogspot.com/2008/10/dog-domestication-in-aurignacian biothes name="Worldfirst">MSNBC : World's first dog lived 31,700 years ago, ate big
- ↑ Krebs, Robert E. & Carolyn A. (2003). Groundbreaking Scientific Experiments, Inventions & Discoveries of the Ancient World. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0-313-31342-3.
{{cite book}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Simmons, Paula; Carol Ekarius (2001). Storey's Guide to Raising Sheep. North Adams, MA: Storey Publishing LLC. ISBN 978-1-58017-262-2.
{{cite book}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Giuffra E, Kijas JM, Amarger V, Carlborg O, Jeon JT, Andersson L (2000). "The origin of the domestic pig: independent domestication and subsequent introgression". Genetics. 154 (4): 1785–91. PMC 1461048. PMID 10747069.
{{cite journal}}
: Unknown parameter|month=
ignored (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link) - ↑ Melinda A. Zeder, Goat busters track domestication Naka-arkibo 2012-02-04 sa Wayback Machine. (Physiologic changes and evolution of goats into a Domestikado animal), April 2000.
- ↑ "Late Neolithic megalithic structures at Nabta Playa (Sahara), southwestern Ehipto". Inarkibo mula sa orihinal noong 2010-10-09. Nakuha noong 2012-09-25.
{{cite web}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Source : Laboratoire de Préhistoire et Protohistoire de l'Ouest de la France [1] Naka-arkibo 2009-06-26 sa Wayback Machine., (sa Pranses).
- ↑ [2], domestication of the cat on Cyprus, National Geographic.
- ↑ "Oldest Known Pet Cat? 95DOGGIES00-Year-Old Burial Found on Cyprus". National Geographic News.
{{cite web}}
: Unknown parameter|accessmga alagang hayopa=
ignored (tulong); Unknown parameter|mga alagang hayopa=
ignored (tulong); line feed character in|title=
at position 17 (tulong) - ↑ Muir, Hazel. "Ancient remains could be oldest pet cat". New Scientist.
{{cite news}}
: Unknown parameter|accessmga alagang hayopa=
ignored (tulong); Unknown parameter|mga alagang hayopa=
ignored (tulong) - ↑ Walton, Marsha. "Ancient burial looks like human and pet cat". CNN.
{{cite news}}
: Unknown parameter|accessmga alagang hayopa=
ignored (tulong); Unknown parameter|mga alagang hayopa=
ignored (tulong) - ↑ West B., Zhou B-X. (1989). "Did chickens go north? New evidence for domestication" (PDF). World’s Poultry Science Journal. 45 (3): 205–18. doi:10.1079/WPS19890012. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 2004-07-29. Nakuha noong 2012-09-25.
{{cite journal}}
: line feed character in|title=
at position 13 (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ History of the Guinea Pig (Cavia porcellus) in South America, a summary of the current state of knowledge
- ↑ Beja-Pereira, Albano; atbp. "African Origins of the Domestic
Donkey". Science. 304 (1781). doi:10.1126/science.1096008. PMID 15205528.
{{cite journal}}
: Explicit use of et al. in:|author=
(tulong); Unknown parameter|laysummary=
ignored (tulong); Unknown parameter|mga alagang hayopa=
ignored (tulong); line feed character in|title=
at position 32 (tulong) - ↑ Roger Blench, The history and spread of donkeys in AfricaPDF (235 KB)
- ↑ The Domestication of the Horse; see also Domestication of the horse
- ↑ 24.0 24.1 24.2 24.3 24.4 D.L Johnson and B.K. Swartz, Jr. Evidence for Pre-Columbian Animal Domestication in the New World Naka-arkibo 2020-01-10 sa Wayback Machine.
- ↑ "Guinea Fowl". Inarkibo mula sa orihinal noong 2010-06-23. Nakuha noong 2012-10-11.
{{cite web}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Interesting Rabbit Domestication History". Inarkibo mula sa orihinal noong 2016-03-04. Nakuha noong 2012-10-11.
{{cite web}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ name="Guideon, et. al." Guideon, Khoo; Kok Fang Lim, Damien K. Y., Fan Chen, Woon Kiong Chan, Tit Meng Lim, Violet P. E. Fang (2002). "Genetic Diversity within and Among Feral Populations and Domestikado Strains of the Guppy (Poecilia reticulata) in Singapore". Marine Biotechnology. 4 (4): 367–378. doi:10.1007/s10126-002-0007-z.
{{cite journal}}
: Unknown parameter|accessmga alagang hayopa=
ignored (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)[patay na link] - ↑ Hillman G, Hedges R, Moore A, Colledge S, Pettitt P (2001). "New evidence of Lateglacial cereal cultivation at Abu Hureyra on the Euphrates". Holocene. 11 (4): 383–393. doi:10.1191/095968301678302823.
{{cite journal}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link) - ↑ Erickson DL, Smith BD, Clarke AC, Sandweiss DH, Tuross N (2005). "An Asian origin for a 10,000-year-old domesticated plant in the Americas". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 102 (51): 18315–20. doi:10.1073/pnas.0509279102. PMC 1311910. PMID 16352716.
{{cite journal}}
: Unknown parameter|month=
ignored (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link) - ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2010-12-12. Nakuha noong 2012-09-26.
{{cite web}}
: CS1 maint: archived copy as title (link) CS1 maint: date auto-translated (link)