Pumunta sa nilalaman

Biyolohikal na kasarian

Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
(Idinirekta mula sa Kasariang biyolohikal)
Tungkol sa natatanging katangian ng mga organismong nagpaparami nang sekswal ang artikulo na ito. Para sa kilos o gawain, tingnan ang Gawaing seksuwal ng tao. Para sa ibang mga gamit ng salitang kasarian, tingnan ang Kasarian (paglilinaw). Para sa ibang mga gamit ng salitang seks, tingnan ang Seks (paglilinaw).

Ang biyolohikal na kasarian o seks (Ingles: sex) ay ang katangian na tumutukoy kung ang isang organismong nagpaparami nang sekswal ay gumagawa ng mga gametong lalaki o babae.[1][2] Ang mga organismong lalaki ay gumagawa ng maliliit na gametong nakagagalaw (spermatozoa, tamod o sperm, bulo o pollen), habang ang mga babaeng organismo ay gumagawa ng mga gametong mas malaki at hindi nakagagalaw (ova, madalas tinatawag na itlog o egg cell sa Ingles).[3] Ang mga organismong gumagawa ng parehong uri ng gameto ay tinatawag na mga hermaphrodite.[2][4] Sa pagpaparaming sekswal, ang mga gametong lalaki at babae ay nagsasama upang bumuo ng mga sigoto o zygote, na nagiging mga supling na nagmamana ng mga katangian mula sa bawat magulang.

Ang mga lalaki at babae ng isang species ay maaaring may mga pisikal na pagkakatulad (monomorpismong sekswal o sexual monomorphism) o mga pagkakaiba (dimorpismong sekswal o sexual dimorphism) na sumasalamin sa iba't ibang puwersang pamparami sa kani-kanilang kasarian. Ang pagpili ng katalik at pagpiling sekswal o sexual selection ay maaaring mapabilis ng ebolusyon ng mga pagkakaibang pisikal sa pagitan ng mga kasarian.

Ang mga terminong lalaki at babae ay karaniwang hindi nalalapat sa mga species na walang pagkakaibang sekswal kung saan ang mga indibidwal ay isomorpiko o isomorphic (magkapareho ng itsura o magkamukha) at ang mga gametes ay isogamo o isogamous (hindi matukoy sa laki at hugis), tulad ng berdeng alga na Ulva lactuca. Ang ilang mga uri ng pagkakaiba sa paggamit o functional differences sa pagitan ng mga gameto, tulad ng sa fungi,[5] ay maaaring tukuyin bilang mga uri ng pagtatalik o mating types.[6]

Ang kasarian ng isang buhay na organismo ay tinutukoy ng mga gene nito. Karamihan sa mga mamalya ay may sistemang pampasiya-kasariang XY o XY sex-determination system, kung saan ang mga mamalyang lalaki ay kadalasang nagdadala ng mga kulaylawas o chromosome na X at Y (XY), at ang mga mamalyang babae ay karaniwang nagdadala ng dalawang kromosomang X (XX). Kabilang sa iba pang mga sistemang pampasiya-kasariang kromosomal sa mga hayop ang sistemang ZW sa mga ibon, at ang sistemang X0 sa mga insekto. Kasama sa iba't ibang sistemang pangkapaligiran ang pagpasiya ng kasarian batay sa temperatura sa mga reptilya at mga krustaseo o crustacean.[7]

Pagpaparaming sekswal

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Pagpaparaming sekswal
Karagdagang impormasyon: Isogamya at Anisogamya
Ang siklo ng buhay ng mga organismong nagpaparami nang sekswal ay umiikot sa mga yugtong haploide o haploid at diploide o diploid

Ang pagpaparaming sekswal ay isang proseso na eksklusibo sa mga eukaryota kung saan ang mga organismo ay gumagawa ng mga supling na nagtataglay ng isang seleksyon ng mga katangiang genetic mula bawat magulang. Ang mga katangiang genetic ay nakapaloob sa deoxyribonucleic acid (DNA) ng mga kromosoma. Ang mga selula o cells ng mga eukaryota ay may isang pangkat ng magkapares na mga kromosomang homologo, isa mula sa bawat magulang, at ang yugtong doble-kromosoma o double-chromosome na ito ay tinatawag na "diploide o diploid". Sa pagpaparaming sekswal, ang mga diploideng organismo ay gumagawa ng inispesyalisang mga sex cell na haploide o haploid na tinatawag na mga gameto sa pamamagitan ng meiosis,[8] na sa bawat isa ay may iisang pangkat ng mga chromosome. Ang meiosis ay kinasasangkutan ng isang yugto ng genetic recombination sa pamamagitan ng chromosomal crossover, kung saan ang mga rehiyon ng DNA ay nagpapalitan sa pagitan ng pinagtugmang pares ng mga kromosoma, upang bumuo ng mga bagong kromosomang may bago at natatanging kumbinasyon ng mga gene ng mga magulang sa bawat isa. Pagkatapos, ang mga kromosoma ay pinaghihiwalay sa mga solong pangkat sa loob ng mga gameto. Sa gayon, ang bawat gameto sa mga supling ay may kalahati ng genetic material ng ina at kalahati ng ama.[9] Ang kumbinasyon ng chromosomal crossover at pagpupunla o fertilization, na pinagsasama-sama ang dalawang solong pangkat ng mga chromosome upang makagawa ng bagong diploide na sigoto, ay nagreresulta sa mga bagong organismong naglalaman ng iba't ibang pangkat ng mga katangiang genetic ng bawat magulang.

Sa mga hayop, ang yugtong haploide ay nangyayari lamang sa mga gameto, ang mga selulang haploide na dumadaan sa espesyalisasyon upang magsama para bumuo ng isang sigoto na bubuo sa isang bagong diploideng organismo. Sa mga halaman, ang diploide na organismo ay gumagawa ng mga sporang haploide sa pamamagitan ng meiosis na may kakayahang sumailalim sa paulit-ulit na paghahati ng selula upang makabuo ng mga multiselular na organismong haploide. Sa alinmang kaso, ang mga gameto ay maaaring magkatulad sa panlabas na anyo (isogamya) tulad ng sa berdeng alga na Ulva o maaaring magkaiba sa laki at iba pang aspeto (anisogamya).[10] Ang pagkakaiba ng laki ay pinakamalaki sa oogamya, isang uri ng anisogamya kung saan ang isang maliit at nakagagalaw na gameto ay sumasama sa isang gametong mas malaki at hindi nakagagalaw.[11]

Ayon sa konbensyon, ang mas malaking gameto (tinatawag na ovum, itlog, o egg cell) ay itinuturing na babae, habang ang mas maliit na gameto (tinatawag na spermatozoon, tamod, o sperm cell) ay itinuturing na lalaki. Ang isang indibidwal na eksklusibong gumagawa ng malalaking gameto ay babae, at ang isang eksklusibong gumagawa ng maliliit na gameto ay lalaki.[12] Ang isang indibidwal na gumagawa ng parehong uri ng gameto ay isang hermaphrodite. Sa ilang mga kaso, ang mga hermaphrodite ay nagagawang makipagtalik sa sarili at nakakagawa ng mga supling nang mag-isa, nang hindi nangangailangan ng kapareha o asawa.

Mga hayop

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga hoverfly na nakikipagtalik

Karamihan sa mga hayop na nagpaparami nang sekswal ay gumugugol ng kanilang buhay bilang diploide, at ang yugtong haploide stage ay natitira sa mga gametong single-cell o iisa ang selula.[13] Ang mga gameto ng mga hayop ay may mga anyong panlalaki at pambabae—tamod (spermatozoa) at mga itlog (egg cell). Ang mga gameto na ito ay nagsasama-sama upang bumuo ng mga bilig o embryo na lumalaki bilang mga bagong organismo.

Ang gametong lalaki, ang tamod o spermatozoon (ginagawa sa mga vertebrates sa loob ng bayag o testes), ay isang maliit na selula na naglalaman ng isang mahabang flagellum (isang mala-buntot na organulo) na nagtutulak dito.[14] Ang tamod ay lubhang nabawasang mga selula, na nagkukulang sa maraming bahaging panselula na kinakailangan para sa paglaking embriyoniko. Ang mga ito ay iniespesyalisa para sa paggalaw, naghahanap ng isang egg cell, at nagsasanib rito sa isang proseso na tinatawag na pagpupunla.

Ang mga gametong babae ay mga egg cell. Sa mga bertebrado o vertebrate, ang mga ito ay ginagawa sa loob ng mga bahay-itlog o ovary. Ang mga ito ay malaki at hindi kumikibo na mga selula na naglalaman ng mga sustansya at mga selular na sangkap na kinakailangan para sa pagbuo ng embryo.[15] Ang mga egg cell ay madalas na nauugnay sa iba pang mga selula na sumusuporta sa pagbuo ng embryo, na bumubuo sa isang itlog. Sa mga mamalya, ang napunlang embryo ay lumalaki naman sa loob ng babae at direktang tumatanggap ng nutrisyon mula sa ina nito.

Ang mga hayop ay madalas nakagagalaw at naghahanap ng kapareha o asawa sa kabaligtarang kasarian para sa pakikipagtalik. Ang mga hayop na nakatira sa tubig ay maaaring makipagtalik gamit ang panlabas na pagpupunla, kung saan ang mga itlog at tamod ay inilalabas sa at nagsasama-sama sa loob ng nakapalibot na tubig.[16] Karamihan sa mga hayop na nakatira sa labas ng tubig, gayunpaman, ay gumagamit ng panloob na pagpupunla, kung saan direktang inililipat ang tamod sa loob ng babae upang maiwasan ang pagkatuyo ng mga gameto.

Sa karamihan ng mga ibon, ang pagdumi at pagpaparami ay parehong ginagawa sa pamamagitan ng iisang butas sa likuran na tinatawag na cloaca—ang lalaki at babaeng ibon ay nagdidikitian ng cloaca upang ilipat ang tamod, isang proseso na tinatawag na "cloacal kissing".[17] Sa marami sa iba pang mga hayop panlupa, ang mga lalaki ay gumagamit ng mga espesyal na organong pangkasarian upang tulungan ang paglipat ng tamod—ang mga organong pangkasariang panlalaki na ito ay tinatawag na mga organong intromittent. Sa mga tao at iba pang mga mamalya, ang organong panlalaki na ito ay kilala bilang titi o penis, na pumapasok sa pambabaeng reproductive tract (tinatawag na kaluban o vagina) upang makamit ang inseminasyon—isang proseso na tinatawag na pakikipagtalik. Ang titi ay naglalaman ng isang tubo kung saan ang semilya (isang likido na naglalaman ng tamod) ay naglalakbay. Sa mga babaeng mamalya, ang kaluban ay kumokonekta sa bahay-bata o uterus, isang organong direktang sumusuporta sa pagbuo ng isang napunlang embryo sa loob nito (isang proseso na tinatawag na pagbubuntis o gestation).

Dahil sa kanilang kakayahang makagalaw, ang pag-uugaling sekswal ng mga hayop ay maaaring magsangkot ng sapilitang pakikipagtalik o panggagahasa. Ang tromatikong inseminasyon, halimbawa, ay ginagamit ng ilang species ng insekto upang inseminahin ang mga babae sa pamamagitan ng isang sugat sa lukab ng tiyan—isang prosesong nakakasira sa kalusugan ng babae.

Mga halaman

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga bulaklak ang naglalaman ng mga organong sekswal ng mga halamang namumulaklak, kadalasang naglalaman ng mga bahaging panlalaki at pambabae.

Tulad ng mga hayop, ang mga halamang panlupa ay may mga espesyalisadong gametong lalaki at babae.[18][19] Sa mga halamang may buto, ang mga gametong lalaki ay ginawa ng mga pinaliit na lalaking gametophyte na nakapaloob sa matitigas na balat at bumubuo ng bulo o pollen. Ang mga gametong babae ng mga halamang may buto ay nasa loob ng mga ovule. Kapag napapunla na, ang mga ito ay bumubuo ng mga buto na, tulad ng mga itlog, ay naglalaman ng mga sustansyang kinakailangan para sa paunang pag-unlad ng halamang embryonic.

Ang mga cone na babae (kaliwa) at lalaki (kanan) ang naglalaman ng mga organong pangkasarian ng mga pino at iba pang mga konipero.

Ang mga bulaklak ng mga halamang namumulaklak ay naglalaman ng kanilang mga organong sekswal. Ang mga bulaklak ay kadalasang hermaphroditic o naglalaman ng parehong panlalaki at pambabae na organong sekswal. Ang mga bahaging pambabae, sa gitna ng isang bulaklak, ay ang mga pistil, na binubuo ng isang carpel, isang estilo, at isang stigma sa bawat yunit. Dalawa o higit pa sa mga yunit-pamparami na ito ay maaaring pagsamahin upang makabuo ng isang tambalang pistil kung saan ang pinagsanib na mga carpel ay bumubuo ng isang obaryo. Sa loob ng mga carpel ay may mga ovule na nagiging mga buto pagkatapos ng pagpupunla. Ang mga bahaging panlalaki ng bulaklak ay ang mga stamen. Ang mga ito ay binubuo ng mahahabang filament na nakaayos sa pagitan ng pistil at mga talulot o petal na gumagawa ng bulo o pollen sa mga anther sa kanilang mga dulo. Kapag dumapo ang butil ng bulo sa stigma sa ibabaw ng istilo ng carpel, tumutubo ito upang makabuo ng tubo ng bulo o pollen tube na lumalaki pababa sa pamamagitan ng mga limaymay o tissue ng istilo patungo sa carpel, kung saan naghahatid ito ng mga nukleo ng gametong lalaki upang pagpunlain ang isang ovule na sa kalaunan ay bubuo sa isang buto.

Ang ilang mga halamang hermaphroditic ay nakakapaglihi sa sarili o self-fertile, ngunit ang mga halaman ay nag-evolve ng iba't ibang mga mekanismo ng hindi pagkakatugma sa sarili o self-incompatibility upang maiwasan ang pagpupunla sa sarili o self-fertilization, na kinasasangkutan ng sequential hermaphroditism, sistemang pangkilalang molekular o molecular recognition system, at mekanismong morpolohikal o morphological mechanism gaya ng heterostyly.[20]:73, 74

Sa mga pino at iba pang konipero, ang mga organong pangkasarian ay ginawa sa loob ng mga cone na may mga anyong panlalaki at pambabae. Ang mga cone na lalaki ay mas maliit kaysa sa mga cone na babae at gumagawa ng bulo o pollen na dinadala ng hangin papunta sa mga cone na babae. Ang mas malaking mga cone na babae ay mahahaba ang buhay, karaniwang mas matibay, at naglalaman ng mga ovule sa loob ng mga ito na nagiging mga buto pagkatapos ng pagpupunla.

Dahil ang mga halamang may buto ay hindi nakagagalaw, umaasa sila sa mga pamamaraang pasibo o passive para sa pagdala ng mga butil ng bulo o pollen sa ibang halaman. Marami sa kanila, kabilang ang mga konipero at damo, ay gumagawa ng magaan na pollen na dinadala ng hangin sa mga kalapit na halaman. Ang ilang halamang namumulaklak ay may mas mabigat at mas malagkit na bulo na inispesyalisa upang magamit ang transportasyon ng mga insekto o mas malalaking mga hayop gaya ng mga hummingbird at mga paniki na maaaring maakit sa mga bulaklak na naglalaman ng mga gantimpala tulad ng nektar at bulo. Ang mga hayop na ito ay nagdadala ng bulo habang lumilipat sila sa iba pang mga bulaklak, na naglalaman din ng mga organong pamparaming babae na nagreresulta sa polinasyon.

Mga kolatkolat o fungi

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga kabute o mushroom ay binubuo bilang bahagi ng pagpaparaming sekswal ng mga fungi

Karamihan sa mga kolatkolat o fungi ay nagpaparami nang sekswal at may parehong yugtong haploide at diploide sa kanilang mga siklo ng buhay. Ang mga fungus na ito ay karaniwang isogamo, walang espesyalisasyon ng lalaki at babae: ang mga haploide na fungi ay lumalaki sa pakikipag-ugnayan sa isa't isa at pagkatapos ay pinagsasanib ang kanilang mga selula. Sa ilan sa mga kasong ito, ang pagsasanib ay asimetriko, at ang selula na nagdo-donate lamang ng nukleo (at hindi kasama ang iba pang materiyal na selular) ay maaaring ituring na "lalaki".[21] Ang mga fungus ay maaari ring magkaroon ng mas kumplikadong allelic mating system, na may ibang mga kasarian na hindi tumpak na mailalarawan bilang lalaki, babae, o hermaphroditic.[22]

Ang ilang fungi, kabilang ang lebadura ng panadero o baker's yeast, ay may mga uri ng pagtatalik na lumilikha ng dualidad na katulad ng mga gampaning panlalaki at pambabae. Ang lebadura na may parehong uri ng pagtatalik ay hindi magsasanib sa isa't isa upang bumuo ng mga selulang diploide, tanging sa mga lebadura na nagdadala ng ibang uri ng pagtatalik lamang.[23]

Maraming species ng mas matataas na kolatkolat o higher fungi ay gumagawa ng kabute o mushroom bilang bahagi ng kanilang pagpaparaming sekswal. Sa loob ng kabute, ang mga selulang diploide ay nabubuo at kalaunan ay nahahati sa mga sporang haploide. Ang tangkad ng kabute ay nakakatulong sa pagpapakalat ng mga anak na ito na ginawa sa pamamaraang sekswal.[kailangan ng sanggunian]

Mga sistemang sekswal

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Sistemang sekswal

Ang isang sistemang sekswal ay isang pamamahagi ng mga tungkuling panlalaki at pambabae sa mga organismo sa isang species.[24]

Mga hayop

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Humigit-kumulang 95% ng mga species ng hayop ay may hiwalay na lalaki at babaeng mga indibidwal, at sinasabing gonochoric. Halos 5% ng mga species ng hayop ay hermaphroditic.[24] Ang mababang porsyento na ito ay dahil sa napakalaking bilang ng mga species ng mga insekto, kung saan walang hermaphroditism.[25] Halos 99% ng mga bertebrado ay gonochoric, at ang natitirang 1% na hermaphroditic ay halos puro isda.[26]

Mga halaman

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang karamihan ng mga halaman ay bisexual,[27](p212) maaring hermaphrodite (na parehong may stamen at pistil sa iisang bulaklak) o monoecious.[28][29] Sa dioecious na mga species, ang lalaki at babae ay nasa magkahiwalay na halaman.[30] Halos 5% ng mga halamang namumulaklak ay dioecious, na nagreresulta mula sa halos 5,000 malayang pinagmulan.[31] Ang dioecy ay karaniwan sa gymnosperms, kung saan halos 65% ng mga species ay dioecious, ngunit karamihan sa mga konipero ay monoecious.[32]

Ebolusyon ng sex

[baguhin | baguhin ang wikitext]
</img>
Iba't ibang anyo ng anisogamya:
A) anisogamya ng mga selulang nakagagalaw,
B) oogamya (itlog o egg cell at tamod o sperm cell),
C) anisogamya ng mga selulang hindi nakagagalaw (itlog o egg cell at spermatia).
</img>
Iba't ibang anyo ng isogamya:
A) isogamya ng mga selulang nakagagalaw,
B) isogamya ng mga selulang hindi nakagagalaw,
C) pagsasama o conjugation.

Karaniwang tinatanggap na ang isogamya ay ninuno ng anisogamya[33] at ang anisogamya ay malayang umusbong nang ilang beses sa iba't ibang grupo ng mga eukaryota, kabilang ang mga protista, mga algae, mga halaman, at mga hayop.[25] Ang ebolusyon ng anisogamya ay magkasingkahulugan sa pinagmulan ng lalaki at sa pinagmulan ng babae.[34] Ito rin ang unang hakbang patungo sa dimorpismong sekswal[35] at nakaimpluwensya sa ebolusyon ng iba't ibang pagkakaibang pangkasarian.

Gayunpaman, ang ebolusyon ng anisogamya ay walang iniwang ebidensyang posil o fossil evidence[36] at hanggang 2006 ay wala pang ebidensyang genetic para sa ebolusyonaryong ugnayan sa pagitan ng mga kasarian at mga uri ng pagtatalik.[37] Hindi malinaw kung ang anisogamya ay unang humantong sa ebolusyon ng hermaphroditism o sa ebolusyon ng gonochorism.[27](p213)

Pero isang 1.2 bilyong taong gulang na posil mula sa Bangiomorpha pubescens ang nagbigay ng pinakamatandang tala ng posil para sa pagiiba ng mga uring reproduktibo na panlalaki at pambabae at ipinakita na ang mga kasarian ay maagang nag-evolve sa mga eukaryota.[38]

Ang orihinal na anyo ng kasarian ay panlabas na pagpupunla. Ang panloob na pagpupunla, o kasarian gaya ng alam natin, ay nag-evolve nang maglaon[39] at nangibabaw sa mga bertebrado pagkatapos ng kanilang paglitaw sa lupa.[40]

Mga sistemang pampasiya-kasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tinutulungan ng kasarian (sex) ang pagkalat ng mga kapaki-pakinabang na katangian sa pamamagitan ng rekombinasyon. Inihahambing ng mga diagram ang ebolusyon ng dalas ng allele sa isang sekswal na populasyon (itaas) at isang asekswal na populasyon (ibaba). Ang vertical axis ay nagpapakita ng dalas o frequency at ang horizontal axis ay nagpapakita ng panahon. Ang mga allele na a/A at b/B ay nangyayari nang random. Ang mga kapaki-pakinabang na mga allele na A at B, na malayang umusbong, ay maaaring pagsamahin nang mabilisan sa pamamagitan ng pagpaparaming sekswal sa pinakakapaki-pakinabang na kumbinasyong AB. Ang pagpaparaming asekswal ay umaabot nang mas matagal upang makamit ang kumbinasyong ito dahil maaari lamang itong makabuo ng AB kung ang A ay lumitaw sa isang indibidwal na mayroon nang B o kabaligtaran.

Ang biyolohikal na sanhi sa isang organismo na maging isang kasarian o iba pa ay tinatawag na pagpapasiya ng kasarian o sex-determination sa Ingles. Ang sanhing ito ay maaaring genetic, pangkapaligiran o environmental, haplodiploidy, o maraming mga salik.[25] Sa loob ng mga hayop at iba pang mga organismo na may mga genetic na sistemang pampasiya-kasarian, ang salik pantukoy ay maaaring ang pagkakaroon ng isang kromosomang pangkasarian. Sa mga halamang dimorpiko ang sekswalidad, tulad ng Ginkgo biloba,[20]:203 ang liverwort na Marchantia polymorpha o ang dioecious na species sa genus ng mga halamang namumulaklak na Silene, ang kasarian ay maaari ring mapasiya sa pamamagitan ng mga kormosomang pangkasarian.[41] Ang mga sistemang hindi genetic ay maaaring gumamit ng mga pahiwatig sa kapaligiran o environmental cues, tulad ng temperatura sa panahon ng maagang pag-unlad ng mga buwaya, upang mapasiya ang kasarian ng mga supling.[42]

Ang pagpapasiya ng kasarian ay madalas naiiba sa pagiiba ng kasarian. Ang pagpapasiya ng kasarian ay ang pagtatalaga para sa yugto ng paglaki patungo sa pagiging lalaki o babae habang ang pagiiba ng kasarian ay ang landas patungo sa pagbuo ng phenotype (ang panlabas o pisikal na anyo ng isang organismo).[43]

Genetic

[baguhin | baguhin ang wikitext]

XY na pagpapasiya ng kasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tulad ng mga tao at karamihan sa iba pang mga mamalya, ang karaniwang langaw ng prutas ay may sistemang pampasiya-kasariang XY o XY sex-determination system.

Ang mga tao at karamihan sa iba pang mga mamalya ay may sistemang pampasiya-kasariang XY o XY sex-determination system: ang kromosomang Y ay nagdadala ng mga salik na responsable sa pag-trigger sa pagiging lalaki. Ibig sabihin nito na ang XY na pagpapasiya ng kasarian ay madalas nakabatay sa pagkakaroon o kawalan ng kromosomang Y. Ang gametong lalaki ang tumutukoy sa kasarian ng supling.[44] Sa sistemang ito, ang mga mamalyang XX ay karaniwang babae at ang mga XY ay karaniwang lalaki.[25] Gayunpaman, ang mga indibidwal na may XXY o XYY ay mga lalaki, habang ang mga indibidwal na may X at XXX ay mga babae.[7] Hindi katulad ng ibang mga mamalya, ang platypus, isang mamalyang monotrema o monotreme, ay may sampung kromosomang pangkasarian; ang mga babae ay may sampung kromosomang X, at ang mga lalaki ay may limang kromosomang X at limang kromosomang Y. Ang lahat ng mga itlog o egg cell ng mga platypus ay mayroong limang kromosomang X, samantalang ang mga tamod o sperm cell nila ay maaaring magkaroon ng limang kromosomang X o limang kromosomang Y.[45]

Ang XY na pagpapasiya ng kasarian ay matatagpuan rin sa iba pang mga organismo, kabilang ang mga insekto tulad ng karaniwang langaw ng prutas (common fruit fly),[46] at ilang mga halaman.[47] Sa ilang mga kaso, ang bilang ng mga kromosomang X ang siyang tumutukoy sa kasarian ng supling sa halip na pagkakaroon ng isang kromosomang Y.[7] Sa mga langaw ng prutas, ang mga indibidwal na may XY ay lalaki at ang mga indibidwal na may XX ay babae; gayunpaman, ang mga indibidwal na may XXY o XXX ay maaari ring maging babae, at ang mga indibidwal na may X ay maaaring maging mga lalaki.[48]

ZW na pagpapasiya ng kasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Sa mga ibon, na mayroong sistemang pampasiya-kasariang ZW o ZW sex-determination system, ang kromosomang W ang nagdadala ng mga salik na responsable para sa pagiging babae, at ang kusang pagusbong ay ang pagiging lalaki.[49] Sa kasong ito, ang mga indibidwal na ZZ ay lalaki at ang mga ZW ay babae. Ang babaeng gameto ang tumutukoy sa kasarian ng mga supling. Ang sistemang ito ay ginagamit ng mga ibon, ilang mga isda, at ilang mga krustaseo o crustacean.[7]

Ang karamihan ng mga paruparo (butterfly) at mga gamugamo (moth) ay mayroon ding sistemang pampasiya-kasariang ZW. Ang mga babae ay maaaring magkaroon ng Z, ZZW, at kahit ZZWW.[50]

X0 na pagpapasiya ng kasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Sa sistemang pampasiya-kasariang X0 o X0 sex-determination system, ang mga lalaki ay may isang kromosomang X (X0) habang ang mga babae ay may dalawa (XX). Ang lahat ng iba pang mga kromosoma sa mga organismong diploide na ito ay naka-pares, ngunit ang mga organismo ay maaaring magmana ng isa o dalawang kromosomang X. Ang sistemang ito ay matatagpuan sa karamihan ng mga araknid, mga insekto tulad ng isdang pilak o silverfish (Apterygota), tutubi (Paleoptera) at tipaklong (Exopterygota), at ilang mga nematoda, krustaseo, at gastropoda.[51][52]

Sa mga kuliglig sa bukid, halimbawa, ang mga insekto na may iisang kromosomang X ay nagiging lalaki, habang ang mga may dalawa ay nagiging babae.[53]

Sa nematode na Caenorhabditis elegans, karamihan ng mga uuod ay mga hermaphrodite na nakakapaglihi sa sarili o self-fertilizing at may karyotype na XX, ngunit ang mga paminsan-minsang abnormalidad sa pagmana ng mga kromosoma ay maaaring magbunga ng mga indibidwal na may iisang X chromosome lamang—ang mga X0 na indibidwal na ito ay mga lalaking nakapaglilihi (at kalahati ng kanilang mga supling ay mga lalaki).[54]

Z0 na pagpapasiya ng kasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Sa sistemang pampasiya-kasariang Z0 o Z0 sex-determination system, ang mga lalaki ay may dalawang kromosomang Z samantalang ang mga babae ay may isa. Ang sistemang ito ay matatagpuan sa ilang mga species ng gamugamo o moth.[55]

Pangkapaligiran

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Para sa maraming mga species, ang kasarian (sex) ay hindi pinapasiya ng mga minanang katangian, ngunit sa halip ay pinapasiya ng pangkapaligirang mga salik tulad ng temperaturang naranasan sa panahon ng pagusbong o mamaya sa buhay.

Sa pako na Ceratopteris at iba pang homosporous na species ng mga pako, ang likas na kasarian ay hermaphrodite, ngunit ang mga indibidwal na tumutubo sa lupa na dati nang sumuporta ng mga hermaphrodite ay naiimpluwensyahan ng pheromone naantheridiogen na maging lalaki.[56] Ang mga larva ng bonelliidae ay magiging lalaki lamang kapag nakatagpo sila ng isang babae.[25]

Sequential hermaphroditism

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga clownfish ay nagsisimula bilang mga lalaki; ang pinakamalaking isda sa isang pangkat ay nagiging babae

Ang ilang mga species ay maaaring magbago ng kasarian sa kabuuan ng kanilang buhay, isang phenomenon na tinatawag na sequential hermaphroditism.[57] Ang mga isdang teleost ay ang tanging angkang bertebrado kung saan nangyayari ang sequential hermaphroditism. Sa mga clownfish, ang mas maliliit na isda ay mga lalaki, at ang nangingibabaw at pinakamalaking isda sa isang grupo ay nagiging babae; kapag ang isang dominanteng babae ay nawala, ang kanyang kapareha o asawang lalaki ay nagbabago ng kasarian (nagiging babae). Sa maraming mga wrasse ang kabaligtaran ang totoo—ang isda ay babae sa una at nagiging lalaki kapag umabot sila sa isang tiyak na sukat.[58] Ang sequential hermaphroditism ay nangyayari rin sa mga halaman tulad ng Arisaema triphyllum.

Pagpapasiya ng kasaria na nakadepende sa temperatura

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Maraming mga reptilya, kabilang ang lahat ng mga buwaya at karamihan ng mga pagong, ay may pagpapasiya ng kasaria na nakadepende sa temperatura. Sa mga species na ito, ang temperaturang naranasan ng mga embryo sa panahon ng kanilang pag-usbong ang nagpapasiya sa kanilang kasarian.[25] Sa ilang mga pagong, halimbawa, ang mga lalaki ay nabubuo sa mas mababang temperatura kaysa sa mga babae; ngunit ang mga babaeng Macroclemys naman ay nabubuo sa mga temperaturang mas mababa sa 22 °C o higit sa 28 °C, habang ang mga lalaki ay nabubuo sa pagitan ng mga temperaturang iyon.[59]

Haplodiploidy

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang ilang mga insekto, kabilang ang mga pukyutan o honey bees at mga langgam, ay gumagamit ng sistemang pampasiya-kasariang haplodiploide.[60] Ang mga diploide na bubuyog at langgam sa pangkalahatan ay babae, at ang mga haploideng indibidwal (na nabubuo mula sa mga itlog na hindi napunla) ay mga lalaki. Ang sistemang pampasiya-kasarian na ito ay nagreresulta sa mataas na bias sa mga ratio ng kasarian, dahil ang kasarian ng mga supling ay pinapasiya ng pagpupunla (arrhenotoky o pseudo-arrhenotoky ang nagreresulta sa mga lalaki) sa halip na ng assortment ng mga kromosoma habang nagaganap ang meiosis.[61]

Rasyo ng kasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mapang nagpapahiwatig ng kasarian ng mga tao sa bawat bansa.[62]
  Mga bansang mas marami ang mga lalaki kaysa mga babae.
  Mga bansang may parehong bilang ng mga lalaki at mga babae (tinutuos na ang rasyo ay may 3 significant figure, ibig sabihin, 1.00 lalaki sa 1.00 babae).
  Mga bansang may marami ang mga babae kaysa mga lalaki.
  Walang datos

Ang isang rasyo ng kasarian o sex ratio ay ang rasyo ng kalalakihan at kababaihan sa isang populasyon. Gaya ng paliwanag ng prinsipyo ni Fisher, dahil sa mga kadahilanang ebolusyonaryo, ito ay kadalasang halos 1:1 sa mga species na nagpaparami nang sekswal.[63][64] Gayunpaman, maraming mga species ang lumilihis sa pantay na sex ratio, mapa paminsan-minsan o permanente. Halimbawa nito ang ilang mga species na parthenogenic, mga organismong paminsan-minsang nakikipagtalik tulad ng mga aphid, ilang mga eusocial na putakti o wasp, mga bubuyog, mga langgam, at mga anay o termite.[65]

Ang rasyo ng kasarian ng mga tao o human sex ratio ay partikular na kinaiintersan ng mga antropologo at mga demograpo. Sa mga lipunang pantao, ang mga sex ratio sa pagpanganak ay maaring lubhang mapilipit ng mga salik tulad ng edad ng ina sa pagpapanganak[66] at ng paglalaglag batay sa kasarian o sex-selective abortion at pagpatay ng mga sanggol o infanticide. Ang pagkahantad sa mga pesticide at iba pang mga pangkapaligirang contaminant ay maari ring mga makahulugang salik na nakaapekto rito.[67] Noong 2014, ang kabuuang rasyo ng kasarian ng daigdig sa pagpanganak ay tinatayang nasa 107 lalaki sa 100 babae (1,000 lalaki kada 934 babae).[68]

Mga pagkakaibang pangkasarian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tingnan din: Mga pagkakaibang pangkasarian sa medisina, Mga pagkakaibang pangkasarian sa katalinuhan, Ang ''neuroscience'' ng mga pagkakaibang pangkasarian, at Mga pagkakaibang pangkasarian sa pisyolohiya ng tao

Ang anisogamya ay ang pangunahing pagkakaiba ng lalaki at babae.[69][70] Sinabi ni Richard Dawkins na posibleng bigyang-kahulugan ang lahat ng pagkakaiba sa pagitan ng mga kasarian bilang nagmumula dito.[71]

Kasama sa mga pagkakaibang pangkasarian sa mga tao ang karaniwang mas malaking sukat at mas maraming buhok sa katawan ng mga lalaki, at ang mas malalaking mga suso, mas malalawak na mga balakang, at mas mataas na porsyento ng taba sa katawan ng mga babae. Sa ibang mga species, maaaring may mga pagkakaiba sa kulay, laki, o iba pang mga tampok nila, at maaaring napakatingkad ng mga ito na ang mga magkaibang kasarian ay maaaring mapagkamalang dalawang taxa na ganap na magkaiba.[72]

Dimorpismong sekswal

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga karaniwang mangangalakal o common pheasants ay sekswal na dimorpiko, parehong sa laki at sa itsura.

Sa maraming mga hayop at ilang mga halaman, ang mga indibidwal ng mga kasariang lalaki at babae ay naiiba sa laki at hitsura, isang phenomenon na tinatawag na dimorpismong sekswal o sexual dimorphism.[73] Ang dimorpismong sekswal sa mga hayop ay kadalasang inuugnay sa pagpiling sekswal o sexual selection—ang kumpetisyon sa pakikipagtalik sa pagitan ng mga indibidwal ng isang kasarian vis-à-vis sa kabaligtarang kasarian.[72] Sa maraming mga kaso, ang mga lalaki sa isang species ay mas malaki kaysa sa mga babae. Ang mga species na mamalyang may matinding dimorpismong sekswal sa laki ay may posibilidad na magkaroon ng sistemang pantalik na may mataas na kaso ng polygyny (ang pagkakaroon ng maraming asawang babae ng isang lalaki)—marahil ay dahil sa pagpili para sa tagumpay sa pakikipagkumpitensya sa ibang mga lalaki—gaya ng sa mga elepanteng-dagat o elephant seal. Ipinakikita ng iba pang mga halimbawa na ang kagustuhan ng mga babae ang nagtutulak ng dimorpismong sekswal, tulad ng sa kaso ng stalk-eyed na langaw.[74]

Ang mga babae ang mas malaking kasarian sa karamihan ng mga hayop.[73] Halimbawa, ang mga babaeng gagamba na southern black widow ay karaniwang dalawang beses ang haba kaysa sa mga lalaki.[75] Ang pagkakaiba sa laki na ito ay maaaring iugnay sa laki ng paggugol na kinakailangan sa paggawa ng mga itlog o egg cell na nangangailangan ng higit na nutrisyon kaysa sa paggawa ng tamod o sperm: ang mas malalaking mga babae ay nakakagawa ng mas maraming mga itlog.[76][73]

Ang dimorphismong sekswal ay maaaring maging matindi, kung saan ang mga lalaki, tulad ng sa ilang anglerfish, ay nabubuhay bilang mga parasitiko sa mga babae. Ang ilang mga species ng halaman ay nagpapakita rin ng dimorpismo kung saan ang mga babae ay mas malaki kaysa sa mga lalaki, tulad ng sa genus ng lumot na Dicranum[77] at ang genus ng liverwort na Sphaerocarpos.[78] Mayroong ilang ebidensya na, sa mga genera na ito, ang dimorpismo ay maaaring nakatali sa isang kromosomang pangkasarian,[78][79] o sa pagbibigay-senyas na kemikal mula sa mga babae.[80]

Sa mga ibon, ang mga lalaki ay kadalasang may mas makulay na anyo at maaaring may mga tampok (tulad ng mahabang buntot ng mga lalaking paboreal o peacock) na tila naglalagay sa kanila sa isang kawalan (hal. ang maliliwanag na kulay ay tila ginagawang mas litaw ang isang ibon sa mga mandaragit o predator). Ang isang iminungkahing paliwanag para rito ay ang prinsipyo ng kapansanan.[81] Ang hypothesis na ito ay nangangatwiran na, sa pamamagitan ng pagpapakita na maaari siyang mabuhay kahit na mayroon siyang gayong mga kapansanan, inaanunsyo ng lalaki ang kanyang genetic fitness sa mga babae—mga katangiang mapakikinabangan din ng mga anak nilang babae, na hindi mabibigatan ng gayong mga kapansanan, hindi lamang dahil walang gayong gayong kapansanan ang mga babae, kundi dahil kaya silang protektahan ng kanilang ama kahit pa mayroong siyang gayong kapansanan.

Mga katangiang sekswal

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga katangiang sekswal ay mga katangiang pisikal ng isang organismo (madalas ng isang organismong sekswal na dimorpiko) na nagpapahiwatig ng o nagmula sa mga bayolohikal na salik sekswal. Sakop nito pareho ang mga pangunahing katangiang sekswal, tulad ng mga gonad, at ang mga pangalawang katangiang sekswal, tulad ng buhok sa ari.

Mga pagkakaibang pangkasarian sa pag-uugali

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang mga kasarian sa iba't ibang uri ng mga species na gonochoric ay karaniwang naiiba sa pag-uugali. Sa karamihan ng mga species ng hayop, ang mga babae ay namumuhunan nang higit sa pangangalagang pangmagulang,[82] bagaman sa ilang mga species, tulad ng ilang mga coucal, ang mga lalaki ang namumuhunan ng higit na pangangalagang pangmagulang.[83] Ang mga babae ay madalas ding maging mas mapili kung kanino sila makikipagtalik o mag-aasawa,[84] gaya ng sa karamihan sa mga species ng ibon.[85] Ang mga lalaki ay madalas mas mapagkumpitensya para sa pakikipagtalik o pag-aasawa kaysa sa mga babae.[34]

Tingnan din

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Mga sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ Stevenson A, Waite M (2011). Concise Oxford English Dictionary: Book & CD-ROM Set. OUP Oxford. p. 1302. ISBN 978-0-19-960110-3. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Marso 2020. Nakuha noong Marso 23, 2018. Sex: Either of the two main categories (male and female) into which humans and most other living things are divided on the basis of their reproductive functions. The fact of belonging to one of these categories. The group of all members of either sex.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 Purves WK, Sadava DE, Orians GH, Heller HC (2000). Life: The Science of Biology. Macmillan. p. 736. ISBN 978-0-7167-3873-2. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Hunyo 2019. Nakuha noong Marso 23, 2018. A single body can function as both male and female. Sexual reproduction requires both male and female haploid gametes. In most species, these gametes are produced by individuals that are either male or female. Species that have male and female members are called dioecious (from the Greek for 'two houses'). In some species, a single individual may possess both female and male reproductive systems. Such species are called monoecious ("one house") or hermaphroditic.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  3. ↑ Royle NJ, Smiseth PT, Kölliker M (2012). Kokko H, Jennions M (mga pat.). The Evolution of Parental Care (sa wikang Ingles). Oxford University Press. p. 103. ISBN 978-0-19-969257-6. The answer is that there is an agreement by convention: individuals producing the smaller of the two gamete types – sperm or pollen – are males, and those producing larger gametes – eggs or ovules – are females.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  4. ↑ Avise JC (2011). Hermaphroditism: A Primer on the Biology, Ecology, and Evolution of Dual Sexuality (sa wikang Ingles). Columbia University Press. pp. 1–7. ISBN 978-0-231-52715-6. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Oktubre 2020. Nakuha noong 18 Setyembre 2020.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  5. ↑ Moore D, Robson JD, Trinci AP (2020). 21st Century guidebook to fungi (ika-2 (na) edisyon). Cambridge University Press. pp. 211–228. ISBN 978-1-108-74568-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  6. ↑ Kumar R, Meena M, Swapnil P (2019). "Anisogamy". Sa Vonk J, Shackelford T (mga pat.). Encyclopedia of Animal Cognition and Behavior. Cham: Springer International Publishing. pp. 1–5. doi:10.1007/978-3-319-47829-6_340-1. ISBN 978-3-319-47829-6. Anisogamy can be defined as a mode of sexual reproduction in which fusing gametes, formed by participating parents, are dissimilar in size.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Hake L, O'Connor C. "Genetic Mechanisms of Sex Determination | Learn Science at Scitable". www.nature.com (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Agosto 2017. Nakuha noong 2021-04-13.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  8. ↑ Alberts et al. (2002), "V. 20. Meiosis", U.S. NIH, V. 20. Meiosis Naka-arkibo 25 January 2017 sa Wayback Machine.
  9. ↑ Alberts et al. (2002), U.S. National Institutes of Health, "V. 20. The Benefits of Sex Naka-arkibo 22 May 2009 sa Wayback Machine.".
  10. ↑ Gilbert (2000), "1.2. Multicellularity: Evolution of Differentiation". 1.2.Mul Naka-arkibo 8 March 2021 sa Wayback Machine., NIH.
  11. ↑ Allaby M (2012). A Dictionary of Plant Sciences (sa wikang Ingles). OUP Oxford. p. 350. ISBN 978-0-19-960057-1.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  12. ↑ Gee, Henry (22 Nobyembre 1999). "Size and the single sex cell". Nature. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Oktubre 2017. Nakuha noong 4 Hunyo 2018.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  13. ↑ Alberts et al. (2002), "3. Mendelian genetics in eukaryotic life cycles", U.S. NIH, 3. Mendelian/eukaryotic Naka-arkibo 2 April 2017 sa Wayback Machine..
  14. ↑ Alberts et al. (2002), "V.20. Sperm", U.S. NIH, V.20. Sperm Naka-arkibo 29 June 2009 sa Wayback Machine..
  15. ↑ Alberts et al. (2002), "V.20. Eggs", U.S. NIH, V.20. Eggs Naka-arkibo 29 June 2009 sa Wayback Machine..
  16. ↑ Alberts et al. (2002), "V.20. Fertilization", U.S. NIH, V.20. Fertilization Naka-arkibo 19 December 2008 sa Wayback Machine..
  17. ↑ Ritchison, G. "Avian Reproduction". Eastern Kentucky University. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Abril 2008. Nakuha noong 3 Abril 2008.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  18. ↑ Gilbert SF (2000). "Gamete Production in Angiosperms". Developmental Biology (ika-6th (na) edisyon). Sunderland (MA): Sinauer Associates. ISBN 978-0-87893-243-6. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Abril 2021. Nakuha noong 17 Abril 2021.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  19. ↑ Dusenbery DB (2009). Living at Micro Scale: The Unexpected Physics of Being Small (sa wikang Ingles). Harvard University Press. pp. 308–326. ISBN 978-0-674-03116-6.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)[patay na link]
  20. ↑ 20.0 20.1 Judd, Walter S.; Campbell, Christopher S.; Kellogg, Elizabeth A.; Stevens, Peter F.; Donoghue, Michael J. (2002). Plant systematics, a phylogenetic approach (ika-2 (na) edisyon). Sunderland MA: Sinauer Associates Inc. ISBN 0-87893-403-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  21. ↑ Nick Lane (2005). Power, Sex, Suicide: Mitochondria and the Meaning of Life. Oxford University Press. pp. 236–237. ISBN 978-0-19-280481-5.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  22. ↑ Watkinson SC, Boddy L, Money N (2015). The Fungi. Elsevier Science. p. 115. ISBN 978-0-12-382035-8. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Pebrero 2020. Nakuha noong Peb 18, 2018.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  23. ↑ Matthew P. Scott; Paul Matsudaira; Harvey Lodish; James Darnell; Lawrence Zipursky; Chris A. Kaiser; Arnold Berk; Monty Krieger (2000). Molecular Cell Biology (ika-Fourth (na) edisyon). WH Freeman and Co. ISBN 978-0-7167-4366-8.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)14.1. Cell-Type Specification and Mating-Type Conversion in Yeast Naka-arkibo 1 July 2009[Date mismatch] sa Wayback Machine.
  24. ↑ 24.0 24.1 Leonard, J. L. (2013-08-22). "Williams' Paradox and the Role of Phenotypic Plasticity in Sexual Systems". Integrative and Comparative Biology. 53 (4): 671–688. doi:10.1093/icb/ict088. ISSN 1540-7063. PMID 23970358.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3 25.4 25.5 Bachtrog D, Mank JE, Peichel CL, Kirkpatrick M, Otto SP, Ashman TL, atbp. (Hulyo 2014). "Sex determination: why so many ways of doing it?". PLOS Biology. 12 (7): e1001899. doi:10.1371/journal.pbio.1001899. PMC 4077654. PMID 24983465.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  26. ↑ Kuwamura T, Sunobe T, Sakai Y, Kadota T, Sawada K (2020-07-01). "Hermaphroditism in fishes: an annotated list of species, phylogeny, and mating system". Ichthyological Research (sa wikang Ingles). 67 (3): 341–360. doi:10.1007/s10228-020-00754-6. ISSN 1616-3915. S2CID 218527927.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  27. ↑ 27.0 27.1 Kliman, Richard (2016). Encyclopedia of Evolutionary Biology. Bol. 2. Academic Press. pp. 212–224. ISBN 978-0-12-800426-5. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Mayo 2021. Nakuha noong 14 Abril 2021. {{cite book}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch (tulong)CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) CS1 maint: date auto-translated (link)
  28. ↑ Sabath N, Goldberg EE, Glick L, Einhorn M, Ashman TL, Ming R, atbp. (Pebrero 2016). "Dioecy does not consistently accelerate or slow lineage diversification across multiple genera of angiosperms". The New Phytologist. 209 (3): 1290–300. doi:10.1111/nph.13696. PMID 26467174.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  29. ↑ Beentje H (2016). The Kew plant glossary (ika-2 (na) edisyon). Royal Botanic Gardens, Kew: Kew Publishing. ISBN 978-1-84246-604-9.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  30. ↑ Leite Montalvão, Ana Paula; Kersten, Birgit; Fladung, Matthias; Müller, Niels Andreas (2021). "The Diversity and Dynamics of Sex Determination in Dioecious Plants". Frontiers in Plant Science (sa wikang Ingles). 11: 580488. doi:10.3389/fpls.2020.580488. ISSN 1664-462X. PMC 7843427. PMID 33519840.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  31. ↑ Renner, Susanne S. (2014). "The relative and absolute frequencies of angiosperm sexual systems: dioecy, monoecy, gynodioecy, and an updated online database". American Journal of Botany. 101 (10): 1588–1596. doi:10.3732/ajb.1400196. PMID 25326608.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  32. ↑ Walas Ł, Mandryk W, Thomas PA, Tyrała-Wierucka Ż, Iszkuło G (2018). "Sexual systems in gymnosperms: A review" (PDF). Basic and Applied Ecology. 31: 1–9. doi:10.1016/j.baae.2018.05.009. S2CID 90740232. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 27 Enero 2022. Nakuha noong 7 Hunyo 2021.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  33. ↑ Kumar, Awasthi & Ashok. Textbook of Algae (sa wikang Ingles). Vikas Publishing House. p. 363. ISBN 978-93-259-9022-7.
  34. ↑ 34.0 34.1 Lehtonen J, Kokko H, Parker GA (Oktubre 2016). "What do isogamous organisms teach us about sex and the two sexes?". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 371 (1706). doi:10.1098/rstb.2015.0532. PMC 5031617. PMID 27619696.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  35. ↑ Togashi, Tatsuya; Bartelt, John L.; Yoshimura, Jin; Tainaka, Kei-ichi; Cox, Paul Alan (2012-08-21). "Evolutionary trajectories explain the diversified evolution of isogamy and anisogamy in marine green algae". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 109 (34): 13692–13697. Bibcode:2012PNAS..10913692T. doi:10.1073/pnas.1203495109. ISSN 0027-8424. PMC 3427103. PMID 22869736.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  36. ↑ Pitnick SS, Hosken DJ, Birkhead TR (2008). Sperm Biology: An Evolutionary Perspective (sa wikang Ingles). Academic Press. pp. 43–44. ISBN 978-0-08-091987-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  37. ↑ Sawada, Hitoshi; Inoue, Naokazu; Iwano, Megumi (2014). Sexual Reproduction in Animals and Plants (sa wikang Ingles). Springer. pp. 215–216. ISBN 978-4-431-54589-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  38. ↑ Hörandl, Elvira; Hadacek, Franz (2020-08-15). "Oxygen, life forms, and the evolution of sexes in multicellular eukaryotes". Heredity (sa wikang Ingles). 125 (1): 1–14. doi:10.1038/s41437-020-0317-9. ISSN 1365-2540. PMC 7413252. PMID 32415185.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  39. ↑ "Armored Fish Pioneered Sex As You Know It". Animals (sa wikang Ingles). 2014-10-19. Nakuha noong 2023-07-10.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  40. ↑ "43.2A: External and Internal Fertilization". Biology LibreTexts (sa wikang Ingles). 2018-07-17. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Mayo 2022. Nakuha noong 2020-11-09. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  41. ↑ Tanurdzic M, Banks JA (2004). "Sex-determining mechanisms in land plants". The Plant Cell. 16 Suppl (Suppl): S61–S71. doi:10.1105/tpc.016667. PMC 2643385. PMID 15084718.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  42. ↑ Warner DA, Shine R (Enero 2008). "The adaptive significance of temperature-dependent sex determination in a reptile". Nature. 451 (7178): 566–568. Bibcode:2008Natur.451..566W. doi:10.1038/nature06519. PMID 18204437. S2CID 967516.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  43. ↑ Beukeboom LW, Perrin N (2014). The Evolution of Sex Determination (sa wikang Ingles). Oxford University Press. p. 16. ISBN 978-0-19-965714-8.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  44. ↑ Wallis MC, Waters PD, Graves JA (Oktubre 2008). "Sex determination in mammals – before and after the evolution of SRY". Cellular and Molecular Life Sciences. 65 (20): 3182–95. doi:10.1007/s00018-008-8109-z. PMID 18581056. S2CID 31675679.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  45. ↑ Pierce, Benjamin A. (2012). Genetics: a conceptual approach (ika-4th (na) edisyon). New York: W.H. Freeman. pp. 73–74. ISBN 978-1-4292-3250-0. OCLC 703739906.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  46. ↑ Kaiser VB, Bachtrog D (2010). "Evolution of sex chromosomes in insects". Annual Review of Genetics. 44: 91–112. doi:10.1146/annurev-genet-102209-163600. PMC 4105922. PMID 21047257.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  47. ↑ Dellaporta SL, Calderon-Urrea A (Oktubre 1993). "Sex determination in flowering plants". The Plant Cell. 5 (10): 1241–1251. doi:10.1105/tpc.5.10.1241. JSTOR 3869777. PMC 160357. PMID 8281039.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  48. ↑ Fusco G, Minelli A (2019). The Biology of Reproduction. Cambridge University Press. pp. 306–308. ISBN 978-1-108-49985-9.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  49. ↑ Smith CA, Katz M, Sinclair AH (Pebrero 2003). "DMRT1 is upregulated in the gonads during female-to-male sex reversal in ZW chicken embryos". Biology of Reproduction. 68 (2): 560–570. doi:10.1095/biolreprod.102.007294. PMID 12533420.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  50. ↑ Majerus ME (2003). Sex Wars: Genes, Bacteria, and Biased Sex Ratios (sa wikang Ingles). Princeton University Press. p. 59. ISBN 978-0-691-00981-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  51. ↑ Bull JJ (1983). Evolution of sex determining mechanisms. p. 17. ISBN 0-8053-0400-2.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  52. ↑ Thiriot-Quiévreux C (2003). "Advances in chromosomal studies of gastropod molluscs". Journal of Molluscan Studies. 69 (3): 187–202. doi:10.1093/mollus/69.3.187.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  53. ↑ Yoshimura A (2005). "Karyotypes of two American field crickets: Gryllus rubens and Gryllus sp. (Orthoptera: Gryllidae)". Entomological Science. 8 (3): 219–222. doi:10.1111/j.1479-8298.2005.00118.x. S2CID 84908090.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  54. ↑ Meyer BJ (1997). "Sex Determination and X Chromosome Dosage Compensation: Sexual Dimorphism". Sa Riddle DL, Blumenthal T, Meyer BJ, Priess JR (mga pat.). C. elegans II. Cold Spring Harbor Laboratory Press. ISBN 978-0-87969-532-3. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Mayo 2021. Nakuha noong 17 Abril 2021. {{cite book}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  55. ↑ Handbuch Der Zoologie / Handbook of Zoology. Walter de Gruyter. 1925. ISBN 978-3-11-016210-3. Nakuha noong 29 Setyembre 2020 – sa pamamagitan ni/ng Google Books.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  56. ↑ Tanurdzic M, Banks JA (2004). "Sex-determining mechanisms in land plants". The Plant Cell. 16 Suppl (Suppl): S61–S71. doi:10.1105/tpc.016667. PMC 2643385. PMID 15084718.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  57. ↑ Fusco G, Minelli A (2019). The Biology of Reproduction (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. p. 124. ISBN 978-1-108-49985-9.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  58. ↑ Todd EV, Liu H, Muncaster S, Gemmell NJ (2016). "Bending Genders: The Biology of Natural Sex Change in Fish". Sexual Development (sa wikang Ingles). 10 (5–6): 223–2241. doi:10.1159/000449297. PMID 27820936. S2CID 41652893.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  59. ↑ Gilbert SF (2000). "Environmental Sex Determination". Developmental Biology. 6th Edition (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Hunyo 2021. Nakuha noong 19 Mayo 2021.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  60. ↑ Charlesworth B (Agosto 2003). "Sex determination in the honeybee". Cell. 114 (4): 397–398. doi:10.1016/S0092-8674(03)00610-X. PMID 12941267.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  61. ↑ de la Filia A, Bain S, Ross L (Hunyo 2015). "Haplodiploidy and the reproductive ecology of Arthropods" (PDF). Current Opinion in Insect Science. 9: 36–43. doi:10.1016/j.cois.2015.04.018. hdl:20.500.11820/b540f12f-846d-4a5a-9120-7b2c45615be6. PMID 32846706. S2CID 83988416. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 25 Hunyo 2021. Nakuha noong 25 Hunyo 2021.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  62. ↑ Datos mula sa CIA World Factbook[1]. Pinagsama-sama ang mapa noong 2021, datos mula sa 2020.
  63. ↑ Fisher, R. A. (1930). The Genetical Theory of Natural Selection. Oxford: Clarendon Press. pp. 141–143 – sa pamamagitan ni/ng Internet Archive.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  64. ↑ Hamilton, W. D. (1967). "Extraordinary Sex Ratios: A Sex-ratio Theory for Sex Linkage and Inbreeding Has New Implications in Cytogenetics and Entomology". Science. 156 (3774): 477–488. Bibcode:1967Sci...156..477H. doi:10.1126/science.156.3774.477. JSTOR 1721222. PMID 6021675.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  65. ↑ Kobayashi, Kazuya; Hasegawa, Eisuke; Yamamoto, Yuuka; Kazutaka, Kawatsu; Vargo, Edward L.; Yoshimura, Jin; Matsuura, Kenji (2013). "Sex ratio biases in termites provide evidence for kin selection". Nat Commun. 4: 2048. Bibcode:2013NatCo...4.2048K. doi:10.1038/ncomms3048. PMID 23807025.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  66. ↑ "Trend Analysis of the sex Ratio at Birth in the United States" (PDF). U.S. Department of Health and Human Services, National Center for Health Statistics.
  67. ↑ Davis, Devra Lee; Gottlieb, Michelle and Stampnitzky, Julie; "Reduced Ratio of Male to Female Births in Several Industrial Countries" in Journal of the American Medical Association; April 1, 1998, volume 279(13); pp. 1018-1023
  68. ↑ "CIA Fact Book". The Central Intelligence Agency of the United States. Inarkibo mula sa orihinal noong Hunyo 13, 2007.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  69. ↑ Whitfield J (Hunyo 2004). "Everything you always wanted to know about sexes". PLOS Biology. 2 (6): e183. doi:10.1371/journal.pbio.0020183. PMC 423151. PMID 15208728. One thing biologists do agree on is that males and females count as different sexes. And they also agree that the main difference between the two is gamete size: males make lots of small gametes—sperm in animals, pollen in plants—and females produce a few big eggs.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  70. ↑ Pierce BA (2012). Genetics: A Conceptual Approach (sa wikang Ingles). W.H. Freeman. p. 74. ISBN 978-1-4292-3252-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  71. ↑ Dawkins, Richard (2016). The Selfish Gene (sa wikang Ingles). Oxford University Press. pp. 183–184. ISBN 978-0-19-878860-7. However, there is one fundamental feature of the sexes which can be used to label males as males, and females as females, throughout animals and plants. This is that the sex cells or 'gametes' of males are much smaller and more numerous than the gametes of females. This is true whether we are dealing with animals or plants. One group of individuals has large sex cells, and it is convenient to use the word female for them. The other group, which it is convenient to call male, has small sex cells. The difference is especially pronounced in reptiles and in birds, where a single egg cell is big enough and nutritious enough to feed a developing baby for. Even in humans, where the egg is microscopic, it is still many times larger than the sperm. As we shall see, it is possible to interpret all the other differences between the sexes as stemming from this one basic difference.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  72. ↑ 72.0 72.1 Mori, Emiliano; Mazza, Giuseppe; Lovari, Sandro (2017). "Sexual Dimorphism". Sa Vonk, Jennifer; Shackelford, Todd (mga pat.). Encyclopedia of Animal Cognition and Behavior (sa wikang Ingles). Cham: Springer International Publishing. pp. 1–7. doi:10.1007/978-3-319-47829-6_433-1. ISBN 978-3-319-47829-6. Nakuha noong 2021-06-05.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  73. ↑ 73.0 73.1 73.2 Choe J (2019). "Body Size and Sexual Dimorphism". Sa Cox R (pat.). Encyclopedia of Animal Behavior (sa wikang Ingles). Bol. 2. Academic Press. pp. 7–11. ISBN 978-0-12-813252-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  74. ↑ Wilkinson GS, Reillo PR (22 Enero 1994). "Female choice response to artificial selection on an exaggerated male trait in a stalk-eyed fly" (PDF). Proceedings of the Royal Society B. 225 (1342): 1–6. Bibcode:1994RSPSB.255....1W. CiteSeerX 10.1.1.574.2822. doi:10.1098/rspb.1994.0001. S2CID 5769457. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong Setyembre 10, 2006.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  75. ↑ Drees BM, Jackman J (1999). "Southern black widow spider". Field Guide to Texas Insects. Houston, Texas: Gulf Publishing Company. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Agosto 2003. Nakuha noong 8 Agosto 2012 – sa pamamagitan ni/ng Extension Entomology, Insects.tamu.edu, Texas A&M University.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  76. ↑ Stuart-Smith J, Swain R, Stuart-Smith R, Wapstra E (2007). "Is fecundity the ultimate cause of female-biased size dimorphism in a dragon lizard?". Journal of Zoology. 273 (3): 266–272. doi:10.1111/j.1469-7998.2007.00324.x.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  77. ↑ Shaw AJ (2000). "Population ecology, population genetics, and microevolution". Sa Shaw AJ, Goffinet B (mga pat.). Bryophyte Biology. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 379–380. ISBN 978-0-521-66097-6.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  78. ↑ 78.0 78.1 Schuster RM (1984). "Comparative Anatomy and Morphology of the Hepaticae". New Manual of Bryology. Bol. 2. Nichinan, Miyazaki, Japan: The Hattori botanical Laboratory. p. 891.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  79. ↑ Crum HA, Anderson LE (1980). Mosses of Eastern North America. Bol. 1. New York: Columbia University Press. p. 196. ISBN 978-0-231-04516-2.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  80. ↑ Briggs DA (1965). "Experimental taxonomy of some British species of genus Dicranum". New Phytologist. 64 (3): 366–386. doi:10.1111/j.1469-8137.1965.tb07546.x.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  81. ↑ Zahavi A, Zahavi A (1997). The handicap principle: a missing piece of Darwin's puzzle. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510035-8.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  82. ↑ Kliman, Richard (2016). Herridge, Elizabeth J; Murray, Rosalind L; Gwynne, Darryl T; Bussiere, Luc (mga pat.). Encyclopedia of Evolutionary Biology (sa wikang Ingles). Bol. 2. Academic Press. pp. 453–454. ISBN 978-0-12-800426-5.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  83. ↑ Henshaw, Jonathan M.; Fromhage, Lutz; Jones, Adam G. (2019-08-28). "Sex roles and the evolution of parental care specialization". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 286 (1909): 20191312. doi:10.1098/rspb.2019.1312. PMC 6732396. PMID 31455191.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  84. ↑ "Sexual Selection | Learn Science at Scitable". www.nature.com. Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Oktubre 2021. Nakuha noong 2021-07-25.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  85. ↑ Reboreda, Juan Carlos; Fiorini, Vanina Dafne; Tuero, Diego Tomás (2019). Behavioral Ecology of Neotropical Birds (sa wikang Ingles). Springer. p. 75. ISBN 978-3-030-14280-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Karagdagang pagbabasa

[baguhin | baguhin ang wikitext]
[baguhin | baguhin ang wikitext]

Padron:Sex (biology)

Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Biyolohikal_na_kasarian&oldid=2118478"