Apganistan

Islamikong Emirato ng Apganistan د افغانستان اسلامي امارت (Pastun) Də Afġānistān Islāmī Imārat امارت اسلامی افغانستان (Dari) Imārat-i Islāmī-yi Afghānistān
Watawat Eskudo
Salawikain: لا إله إلا الله، محمد رسول الله Lā ʾilāha ʾillā llāh, Muhammadun rasūlu llāh "Walang diyos kundi si Allah, at si Muhammad ang sugo ni Allah."
Awiting Pambansa: دا د باتورانو کور Dā də bātorāno kor "Ito ang Tahanan ng Magiting"
Lokasyon ng Apganistan.
Katayuan	Kasaping estado ng NU sa ilalim ng isang hindi kinikilalang pamahalaan
Kabisera at pinakamalaking lungsod	Kabul 34°31′N 69°11′E
Pangunahing wika	Pastun Dari
Pangkat-etniko (2019 tantiyang hindi opisyal)	42% Pastun 27% Tayiko 9% Hasara 9% Usbeko 4% Aimak 3% Turkmen 2% Baluki 4% Iba pa
Relihiyon	99.7% Islam (opisyal) 0.3% Iba pa
Katawagan	Apgano
Pamahalaan	Unitaryong awtokratikong pansamantalang Islamikong teokrasya
• Pinuno	Hibatullah Akhundzada
• Punong Ministro	Hasan Akhund (gumaganap)
• Punong Mahistrado	Abdul Hakim Ishaqzai
Pagkakabuo
• Imperyong Apgano	1451–1526
• Imperyong Hotak	1709–1738
• Imperyong Durrani	1747–1823
• Emirato	1823–1839
• Pagpapanumbalik ng Imperyong Durrani	1839–1842
• Pagpapanumbalik ng Emirato	1842–1926
• Protektadong Estado ng Reyno Unido	26 Mayo 1879
• Kasarinlan	19 Agosto 1919
• Kaharian	9 Hunyo 1926
• Republika	17 Hulyo 1973
• Demokratikong Republika	27–28 Abril 1978
• Islamikong Estado	28 Abril 1992
• Islamikong Emirato	7 Setyembre 1996
• Islamikong Republika	26 Enero 2004
• Pagpapanumbalik ng Islamikong Emirato	15 Agosto 2021
Lawak
• Kabuuan	652,864 km2 (252,072 mi kuw) (ika-40)
• Katubigan (%)	bale-wala
Populasyon
• Pagtataya sa 2021	40,218,234 (ika-37)
• Kapal	48.08/km2 () (ika-174)
KDP (PLP)	Pagtataya sa 2018
• Kabuuan	$72.911 bilyon (ika-96)
• Bawat kapita	$2,024 (ika-169)
KDP (nominal)	Pagtataya sa 2018
• Kabuuan	$21.657 bilyon (ika-111)
• Bawat kapita	$493 (ika-177)
TKP (2019)	0.511 mababa · ika-169
Salapi	Apgani (افغانی) (AFN)
Sona ng oras	UTC+4:30 Kalendaryong Solar (D†)
Gilid ng pagmamaneho	kanan
Kodigong pantelepono	+93
Internet TLD	.af افغانستان.

Ang Apganistan (Pastun: افغانستان ; Dari: افغانستان), opisyal na Islamikong Emirato ng Apganistan (Pastun: د افغانستان اسلامي امارت ; Dari: امارت اسلامی افغانستان), ay isang bansang nasasagitna ng lupa na nasa sa sangang-daan ng Gitnang Asya at Silangang Asya. Kilala bilang ang "Puso ng Asya", hinahangganan ito ng Turkmenistan at Usbekistan sa hilaga, Tayikistan at Tsina sa hilagang-silangan, Iran sa kanluran, at Pakistan sa silangan at timog. Ang Kabul ay ang kabisera at ang pinakamalaking lungsod ng bansa.

Ang paninirahan ng mga tao sa Apganistan ay nagsimula noong Gitnang Paleolitiko, at ang estratehikong kinaroroonan ng bansa sa makasaysayang Daan ng Sutla ay nag-ugnay dito sa mga kalinangan ng ibang bahagi ng Asya at Europa, na nag-iwan ng mosaiko ng mga etnolinggwistiko at relihiyosong grupo na nakaimpluwensya sa modernong bansang Apgano. Naging tahanan ang lupain ng iba't-ibang tao at dumaan ng maraming pananakop, kabilang ang pagsakop ni Alejandrong Dakila, Imperyong Maurya, ng mga Arabong Muslim, Monggol, Britaniko, Sobyetika, at ang pinakabagong koalisyon na pinamunuan ng mga Amerikano. Nagsilbing pinagmulan din ang Apganistan kung saan bumangon ang mga Grekobaktriyano at Mughal, bukod sa iba pa, upang bumuo ng mga malalaking imperyo. Ang iba't-ibang pananakop at kapanahunan sa mga kalipunang pangkalinangang Indiyano at Persa ay gumawa sa lugar na isang sentro para sa Budismo, Zoroastrianismo, Hinduismo, at sa kalaunan ay Islam. Noong 2021, ang populasyon nito ay 40.2 milyon, ang karamihan ay binubuo ng mga etnikong Pastun, Tayiko, Hasara, at Usbeko.

Ang modernong estado ng Apganistan ay nagsimula sa dinastiyang Durrani noong ika-18 dantaon, ang imperyo sa tuktok nito ay namumuno ng lugar mula sa silangang Iran hanggang hilagang Indiya. Kasunod ng paghina nito at pagkamatay ng Timur Shah, nahati ito sa mas maliliit na nagsasariling kaharian ng Herat, Kandahar at Kabul, bago muling pinagsama noong ika-19 na dantaon pagkatapos ng mga digmaan para sa pagkakaisa na pinamunuan ni Dost Mohammad Khan. Sa panahong ito, naging estadong tapon ang Apganistan sa "Dakilang Laro" sa pagitan ng Britanikong Raj at Imperyong Ruso. Tinangka ng mga Britaniko sa Indiya na sakupin ang bansa ngunit naitaboy sa Unang Digmaang Anglo-Apgano. Sa ikalawang digmaan ay matagumpay na naitatag ang isang Britanikong protektadong estado sa Apganistan, ngunit kasunod ng ikatlong digmaan noong 1919 ay napalaya ang bansa mula sa dayuhang dominasyon, at sa kalaunan ay lumitaw ito bilang ang malayang Kaharian ng Apganistan noong Hunyo 1926 sa ilalim ni Amanullah Khan. Ang kahariang ito ay tumagal ng halos 50 taon, hanggang sa mapatalsik si Zahir Shah noong 1973, kasunod nito ay naitatag ang isang republika, na siya'y hinalili ng isang demokratikong republika pagkatapos ng Himagsikang Saur. Pagkatapos ng pagbagsak ng komunistang pamahalaan ay pinalitan ito ng isang Islamikong estado. Ang kasaysayan ng Apganistan mula noong huling bahagi ng dekadang 1970 ay sumaklaw ng mga kudeta, himagsikan, pagsalakay, insurhensiya, at digmaang pambayan. Ang bansa ay kasalukuyang nasa ilalim ng kontrol ng Taliban, na bumalik sa kapangyarihan at muling itinatag ang Islamikong emirato pagkatapos maipatalsik ang Islamikong Republika ng Apganistan sa pagtatapos ng matagalang 20-taong digmaan sa bansa.

Sa kasalukuyan, ang bansa ay mayroong mataas na antas ng terorismo, kahirapan, at malnutrisyon sa mga kabataan. Ang ekonomiya ng Apganistan ay ang ika-96 na pinakamalaki sa mundo, na may kabuuang domestikong produkto na $72.9 bilyon sa pamamagitan ng pagkakatulad ng kapangyarihang bumili. Mas malala ang kalagayan ng bansa pagdating sa bawat-kapitang KDP, na niranggong ika-169 sa 186 na bansa noong 2018.

Pangalan

Iminumungkahi ng ilang mga iskolar na ang pinagmulang pangalang Afghān ay nagmula sa salitang Sanskrit na Aśvakan na siyang pangalang ginamit para sa mga sinaunang taong naninirahan sa Hindu Kush. Ang Aśvakan ay literal na nangangahulugang "mga mangangabayo" (mula sa salitang aśva, ang salitang Sanskrit at Avestan para sa "kabayo"). Gayunpaman, ang iba tulad ni Ibrahim Khan ay nanindigan na ang salitang Afghan ay nagmula sa wikang Bactrian.

Mga pangunahing lungsod

Ang nag-iisang lungsod sa Afghanistan ay ang kabisera nito, ang Kabul. Ang iba pang mataong lungsod ay ang Kandahar, Herat, Mazar-e Sharif, Jalalabad, Ghazni at Kunduz.

Pamamahala

Mga paghahating pang-administratibo

Nahahati ang Afghanistan sa 34 na lalawigan, at ang bawat lalawigan ay nahahati pa sa mga distrito

Mga pangunahing artikulo: Mga lalawigan ng Afghanistan at Mga distrito ng Afghanistan

Ang mga sumusnod ay ang talaan ng lahat ng 34 na lalawigan

1. Badakhshan
2. Badghis
3. Baghlan
4. Balkh
5. Bamyan
6. Daykundi
7. Farah
8. Faryab
9. Ghazni
10. Ghōr
11. Helmand
12. Herat
13. Jowzjan
14. Kabul
15. Kandahar
16. Kapisa
17. Khost
18. Kunar
19. Kunduz
20. Laghman
21. Logar
22. Nangarhar
23. Nimruz
24. Nurestan
25. Oruzgan
26. Paktia
27. Paktika
28. Panjshir
29. Parvan
30. Samangan
31. Sare Pol
32. Takhar
33. Wardak
34. Zabul

Tingnan din

• Mga taong Pashtun

Mga sanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Afghanistan at Heograpiya ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.