Polonya

Republika ng Polonya
*Rzeczpospolita Polska* (Polako)
Republika ng Polonya Rzeczpospolita Polska (Polako)
	Watawat Eskudo
	Awitin: Mazurek Dąbrowskiego; "Masurka ni Dąbrowski"
Kabisera; at pinakamalaking lungsod	Varsovia; 52°13′N 21°02′E / 52.217°N 21.033°E
Wikang opisyal	Polako
Katawagan	Polako; Polones
Pamahalaan	Unitaryong republikang parlamentaryo
• Pangulo	Andrzej Duda
• Punong Ministro	Donald Tusk
Lehislatura	Parlamento
• Mataas na Kapulungan	Senado
• Mababang Kapulungan	Sejm
Formation
• Binyag	14 Abril 966
• Kaharian	18 Abril 1025
• Sampamahalaang Polako–Litwano	1 Hulyo 1569
• Paghahati-hati ng Polonya	24 October 1795
• Ikalawang Republika	11 November 1918
• Pamahalaan sa pagkakatapon	17 Setyembre 1939
• Republikang Bayan	22 Hulyo 1944
• Ikatlong Republika	31 Disyembre 1989
Lawak
• Kabuuan	312,700 km2 (120,700 mi kuw) (69th)
• Katubigan (%)	1.48 (2015)
Populasyon
• Senso ng 2022	38,036,118 (ika-38)
• Densidad	122/km2 (316.0/mi kuw) (ika-75)
KDP (PLP)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$1.712 trillion (21st)
• Bawat kapita	$45,538 (40th)
KDP (nominal)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$842.172 billion (21st)
• Bawat kapita	$22,393 (44th)
Gini (2020)	27.2; mababa
TKP (2021)	0.876; napakataas · 34th
Salapi	Złoty (PLN)
Sona ng oras	UTC+1 (CET)
• Tag-init (DST)	UTC+2 (CEST)
Kodigong pantelepono	+48
Internet TLD	.pl

Ang Polonya (Polako: Polska), opisyal na Republika ng Polonya, ay bansang matatagpuan sa Gitnang Europa. Pinapaligiran ito ng Litwanya at Rusya sa hilagang-silangan, Eslobakya at Tsekya sa timog, Biyelorusya at Ukranya sa silangan, at Alemanya sa kanluran; nagbabahagi rin ito ng mga hangganang pandagat sa Dinamarka at Suwesya. Sumasaklaw ito ng lawak na 312,696 km² at may populasyon na humigit-kumulang 38 milyon. Ang kabisera at pinakamalaking lungsod nito ay Varsovia.

Unang itinatag ang Polonya noong 966 sa Kristiyanisasyon nito. Inabot ng Polonya ang rurok nito noong ika-16 dantaon sa pagkatatag ng Sampamahalaan ng Polonya at Litwaniya hanggang sa paghahati-hati nito sa pagitan ng Imperyong Ruso, Awstriya-Unggriya at ang Kaharian ng Prusya noong ika-19 dantaon, kung saan tumigil ang pag-iral nito bilang hiwalay na bansa. Muling itinatag ang Polonya noong 11 Nobyembre 1918, pagkatapos ng Unang Digmaang Pandaigdig, na kilala bilang Ikalawang Republika ng Polonya.

Etimolohiya

Maaaring nagmula ang pangalang "Polonya" sa mga Polano (Polako: Polanie), isang liping Kanlurang Eslabo. Hindi alam ang etimolohiya nito, ngunit maaaring nagmula ito sa salitang "pole" (parang):^[1] nagsisimula ang mga kaparangan sa mga lupaing Polako mula sa dalampasigan ng Dagat Baltiko hanggang sa paanan ng Karpatos sa timog.

Sa ibang mga wika, nagmula naman ang mga eksonimo para sa Polonya mula sa pangalan ng ibang tribo o lipi, ang mga Lekito (Polako: Lechici, Ingles: Lechites).

Maaari ring nagmula ang pangalang "Polonya" sa isang alamat ng mga Hudyo, kung saan naghanap sila ng isang ligtas na lugar kung saan maaari silang manirahan. Narinig nila umano ang salitang Ebreong "po-lin" ("dito kayo magpahinga") mula sa langit, at dito umano nagmula ang pangalan ng bansa.^[2]

Politika

Isang demokrasya ang Polonya, ayon sa saligang batas na inangkin nito noong 1997. Pinamumunuan ito ng isang pangulo bilang pinuno ng estado, ngunit nakatuon ang balangkas ng pamahalaan sa isang punong ministro (Polako: premier) bilang pinuno ng pamahalaan, na nakasentro sa Konseho ng mga Ministro bilang gabinete nito. Binubuo ang Konseho ng mga ministrong ipinili ng Pangulo sa payo ng Punong Ministro, at karaniwa'y nagmumula sa partidong may mayoridad sa tagapagbatas ang mga ministrong bumubuo nito.

Kasalukuyang nanunungkulan bilang Pangulo ng Polonya si Andrzej Duda, na inihalal noong 2015 matapos natalo sa halalan ang nanguna sa kaniya, si Bronisław Komorowski. Nanunungkulan naman bilang Punong Ministro si Donald Tusk.

May dalawang kapulungan ang Kapulungang Pambansa (Zgromadzenie Narodowe), ang tagapagbatas ng Polonya: ang Sejm, na may 460 kinatawan (poseł, literal na "sugo"), at ang Senado, na binubuo ng 100 senador. May mariskal (tagapagsalita) na namumuno sa bawa't kapulungan ng Kapulungan. Gayunpaman, hindi nagkakaisa ang dalawang magkahiwalay na kapulungan maliban na sa tatlong pagkakataon: kapag may bagong Pangulo at siya'y manunumpa sa Kapulungan, kapag may habla laban sa Pangulo sa Tribunal ng Estado, o kapag nais ihayag ng Kapulungan na wala nang kakayahan ang Pangulo na manungkulan sa posisyon. Kasalukuyang nangyari lamang ang unang pagkakataon sa pagtatanghal ng Kapulungang Pambansa.

Demograpiya

Mga pangunahing lungsod

Talababa

↑ "fr. pal, pele, altd. pal, pael, dn. pael, sw. pale, isl. pall, bre. pal, peul, it. polo, pole, pila, [in:] A dictionary of the Anglo-Saxon languages. Joseph Bosworth. S.275.; planus, plain, flat; from Indo- Germanic pele, flat, to spread, also the root of words like plan, floor, and field. [in:] John Hejduk. Soundings. 1993. p. 399"; "the root pele is the source of the English words "field" and "floor". The root "plak" is the source of the English word "flake" [in:] Loren Edward Meierding. Ace the Verbal on the SAT. 2005. p. 82
↑ The Museum of the History of Polish Jews: Asking, Exploring, Discovering (Ang Museo ng Kasaysayan ng mga Hudyong Polako: Nagtatanong, Naghahanap, Nagtutuklas)

[dictionary-1] "fr. pal, pele, altd. pal, pael, dn. pael, sw. pale, isl. pall, bre. pal, peul, it. polo, pole, pila, [in:] A dictionary of the Anglo-Saxon languages. Joseph Bosworth. S.275.; planus, plain, flat; from Indo- Germanic pele, flat, to spread, also the root of words like plan, floor, and field. [in:] John Hejduk. Soundings. 1993. p. 399"; "the root pele is the source of the English words "field" and "floor". The root "plak" is the source of the English word "flake" [in:] Loren Edward Meierding. Ace the Verbal on the SAT. 2005. p. 82

[jewishmuseum-2] The Museum of the History of Polish Jews: Asking, Exploring, Discovering (Ang Museo ng Kasaysayan ng mga Hudyong Polako: Nagtatanong, Naghahanap, Nagtutuklas)

[1]

[2]

t u b Pinakamalalaking mga lungsod o bayan sa Poland Central Statistical Office population report for 31.12.2018
	Ranggo		Voivodeship	Pop.	Ranggo		Voivodeship	Pop.
Varsovia Cracovia	1	Varsovia	Masovian	1,777,972	11	Katowice	Silesian	294,510	Łódź Breslavia
	2	Cracovia	Lesser Poland	771,069	12	Gdynia	Pomeranian	246,309
	3	Łódź	Łódź	685,285	13	Częstochowa	Silesian	222,292
	4	Breslavia	Lower Silesian	640,648	14	Radom	Masovian	213,029
	5	Poznań	Greater Poland	536,438	15	Toruń	Kuyavian-Pomeranian	202,074
	6	Gdańsk	Pomeranian	466,631	16	Sosnowiec	Silesian	202,036
	7	Szczecin	West Pomeranian	402,465	17	Kielce	Świętokrzyskie	195,774
	8	Bydgoszcz	Kuyavian-Pomeranian	350,178	18	Rzeszów	Subcarpathian	191,564
	9	Lublin	Lublin	339,682	19	Gliwice	Silesian	179,806
	10	Białystok	Podlaskie	297,459	20	Zabrze	Silesian	173,374

t u b Europa
Sovereign states	Albanya Andorra Armenya Austria Aserbayan Biyelorusya Belhika Bosniya at Herzegovina Bulgarya Kroasya Tsipre Tsekya Dinamarka Estonya Pinlandiya Pransiya Heorhiya Alemanya Gresya Hungriya Islandiya Irlanda Italya Kasakistan Letonya Liechtenstein Lietuva Luksemburgo Malta Moldabya Monako Montenegro Nederlandiya Hilagang Masedonya Norway Polonya Portugal Rumanya Ruso San Marino Serbiya Eslobakya Eslobenya Espanya Suwesya Suwisa Turkiya Ukranya Reyno Unido Lungsod ng Vaticano
States with limited recognition	Abkasya Kosovo Hilagang Tsipre Timog Ossetia Transnistria
Dependencies and other entities	Kapuluan ng Åland Kapuluang Peroe Gibraltar Guernsey Pulo ng Man Jersey Svalbard