Pumunta sa nilalaman

Estonya

baguhin ang mga link
Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
Republika ng Estonia
Eesti Vabariik (Estonyo)
Watawat ng Estonya
Watawat
Eskudo ng Estonya
Eskudo
Awitin: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
"Amang bayan ko, aking ligaya at galak"
Kabisera
at pinakamalaking lungsod
Tallin
59°25′N 24°45′E / 59.417°N 24.750°E / 59.417; 24.750
Wikang opisyal
at pambansa		Estonyo
KatawaganEstonyo
PamahalaanUnitaryong republikang parlamentaryo
• Pangulo
Alar Karis
Kristan Michal
LehislaturaRiigikogu
Kasarinlan 
mula sa Rusya Rusya and Imperyong AlemanAlemanya
24 February 1918
2 February 1920
1940–1991
20 August 1991
1 May 2004
Lawak
• Kabuuan
45,339[1] km2 (17,505 sq mi) (129thd)
• Water
2,339 km2 (903 sq mi)
• Katubigan (%)
5.16 (2015)[2]
Populasyon
• Pagtataya sa 2022
Neutral decrease 1,331,796[3]
• Senso ng 2021
1,331,824[4]
• Densidad
30.6/km2 (79.3/mi kuw) (148th)
KDP (PLP)Pagtataya sa 2022
• Kabuuan
$59.557 billion[5] (114th)
• Bawat kapita
$44,778[5] (39th)
KDP (nominal)Pagtataya sa 2022
• Kabuuan
$37.202 billion[5] (97th)
• Bawat kapita
$27,971[5] (42th)
Gini (2021)30.6[6]
katamtaman
TKP (2021)Decrease 0.890[7]
napakataas · 31st
SalapiEuro (€) (EUR)
Sona ng orasUTC+02:00 (EET)
• Tag-init (DST)
UTC+03:00 (EEST)
Gilid ng pagmamanehoright
Kodigong pantelepono+372
Internet TLD.eeb
  1. According to the Constitution of Estonia, Estonian is the sole official language.
  2. Also .eu, shared with other member states of the European Union.

Ang Estonia (Estonyo: Eesti), opisyal na Republika ng Estonia (Estonyo: Eesti Vabariik) ay isang bansa sa silangang baybayin ng Dagat Baltiko sa Hilagang Europa. Ito ay napapaligiran sa hilaga ng Golpo ng Pinlandiya sa ibayong Pinlandiya; sa kanluran ng Dagat Baltiko sa ibayong Suwesya; sa timog ng Letonya; at sa silangan ng Lawang Peipus & Rusya. Ang teritoryo nito ay binubuo ng pangunahing lupa & ng 2,222 isla sa Dagat Baltiko[8], sumasaklaw sa isang kabuuang lugar na 45,2272 km2 (17,462 mi2) at nakakaranas ng klimang mahalumigmig-kontinental. Sina Tallinn, ang kabisera ng Estonya; at Tartu ay ang mga pinakamalaking siyudad at pook-urban sa bansa. Ilan sa mga kilalang siyudad ay: Narva, Pärnu, Kohtla-Järve, at Viljandi. Ang opisyal na wika ng bansa, Estonyo, ay ang ikalawang-pinakasalitang wikang-Pinnik.

Ang teritoryo ng Estonya ay tinitirhan mula noong mga 9,000BC. Ang mga sinaunang Estonyo ay naging ilan sa mga huling paganong Europeo na naging Kristyano pagkatapos ng Krusadang Lebonya sa ika-13ng siglo[9]. Pagkatapos ng mga siglo ng sunud-sunod na pamumuno ng mga Aleman, Danes, Suweko, Polako, at Rusyo, unti-unting umusbong ang kakaibang pambansang pagkakakilanlan sa ika-19 & maagang-ika-20ng siglo. Ito ay humantong sa pagkaroon ng kasarinlan mula sa Rusya sa 1920 pagkatapos ng maikling Giyera ng Kalayaan pagkatapos ng Unang Digmaang Pandaigdig, kung saan ang mga Estonyo, sa ilalim ni Heneral Laidoner, ay kailangang lumaban para sa bagong kalayaan. Paunang demokratiko bago dumating ang Malawak na Kahirapan, ang Estonya ay nakaranas ng pamumunong-awtoritaryan mula 1934 sa Panahon ng Tahimik. Sa ilalim ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig (1939-1945), ang Estonya ay paulit-ulit na inaagaw ng Alemang Natsi & ng Komunistang Rusya (USSR), na nagdulot sa pag-angkin ng USSR nito bilang isang Republikang Sobyet: ang Sobyetikong Sosyalistang Republika ng Estonya. Pagkatapos ng pagkawala ng di-opisyal na kalayaan para sa USSR, ang opisyal na pagpapatuloy ng estado ay napanatili ng mga delegadong diplomatiko & ang pamahalaang-patapon. Sa 1987, ang mapayapang Rebolusyong Pagkanta ay nagsimula laban sa pamumunong-Sobyet, na nagdulot sa pagbalik ng de facto na kalayaan sa 20 Agosto 1991.

Ang soberanong estado ng Estonya ay isang demokratikong unitaryong republikang parlamentaryo na hinahati sa 15 lalawigan (counties, Estonyo: maakond). Na may populasyon ng 1.3 milyon, ito ay isa sa mga di-malaking-populasyong miyembro ng Unyong Europeo, ang Eurozone, ang OECD, ang Shengen Area, NATO, at ang Kapulungang Pangkatiwasayan ng Mga Nagkakaisang Bansa.[10]

Ang Estonya ay isang bansang-unlad na may masulong at mayamang ekonomiya na isa sa mga pinakabilis-na-umuusbong sa UE mula sa pagpasok nito rito sa 2004[11]. Ito ay nasa malaking ranggo sa Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao,[12] at ihinahambing nang maayos sa aspeto ng kalayaang-ekonomika, kalayaang-sibil, edukasyon,[13] at kalayaang-pamamahayag[14]. Ang mga mamamayang Estonyo ay nakakatanggap ng unibersal na pangangalaga sa kalusugan, libreng edukasyon, at ang pinakamahabang ibinayad na maternity leave sa OECD.[15] Bilang isa sa mga pinakamaunlad sa aspetong digital na bansa sa mundo[16], ang Estonya ay ang pinakaunang estado na nagsagawa ng halalan gamit ng Internet noong 2005; at ang pinakaunang estado na magbigay ng e-residency noong 2014.

Pangalan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Padron:Vaata Ang pinagmulan ng pangalang Estonya ay nakikita sa tawag na aestid, na unang binanggit ng Romanong mananalaysay na si Tacitus sa kanyang akdang "Germania" (sa anyong Aestiorum gentes, Aestii, mga bandang taong 98). Sa mga kalaunang sanggunian, lumitaw ang pangalang ito sa anyong Hestis (Cassiodorus, 523–526), Aesti (Jordanis, 551), Aisti (Einhard, 830), Esto, Estum (Wulfstan, 887), Iste (Widsith, ika-10 siglo). Karaniwang itinuturing ang mga Aeste bilang mga taong Baltiko o partikular na isang tribo ng Preislado, dahil malinaw na tumutukoy ang maraming paglalarawan ng aestid sa kanilang lugar, ang kasalukuyang rehiyon ng Kaliningrad. Gayunpaman, may ilang mga awtor na nagpalagay na ang aestid ay maaari ring tumukoy sa lahat ng naninirahan sa silangang baybayin ng Dagat Baltiko – isa sa mga posibleng etimolohikal na pinagmulan ng pangalan ay ang Alemanikong ugat na ost- (öst-, est-) na nangangahulugang "silangan". Sa paglipas ng panahon, maaaring kumitid ang saklaw ng paggamit ng pangalan at sa huli ay nanatili lamang upang tukuyin ang kasalukuyang lupain ng Estonya at ang mga naninirahan dito.[17][18][19][20]

Sa ganitong kahulugan, unang ginamit ang pangalan marahil ng mga Skandinabo, na gumamit sa mga saaga (naisulat mula ika-13 siglo, ngunit naglalarawan ng mga pangyayari mula pa noong gitna ng unang milenyo) ng mga anyo ng pangalan na Aistland (Gutasaga) at Eistland (Ynglinga saga, Saga ni Harald Fairhair, Saga ni Olaf Trygvesson, Saga ni Olaf ang Banal, Sverris saga, Örvar-Oddr saga). Sa isang batong runiko mula ika-11 siglo ng Suwesya ay nakaukit ang i estlatum, "sa mga lupain ng Estonya". Mga bandang 1216, sa kronika ni Saxo Grammaticus, ginamit ang mga anyong Hestia at Estia at ang etnonymong Esto (maramihan: Estones). Maaaring kaparehong kahulugan din ang Astalānda na ginamit ni Al-Idrisi noong 1154. Mula sa mga Skandinabo, lumipat ang pangalan sa Mababang Aleman (may mahabang patinig sa simula: Ehstland) at sa wikang Latin (hal. sa unang bahagi ng ika-13 siglo, sa Kronika ni Henry ng Livonia ay Estonia, at sa akdang "Descriptiones terrarum" ay Hestonia). Sa pamamagitan ng wikang Latin, kumalat ang pangalan sa Ruso (Эстония) at iba pang mga wika. Sa ilan sa mga naunang sanggunian, hanggang ika-13 siglo, malinaw na tumutukoy ang pangalang ito sa halos kasalukuyang teritoryo ng Estonya, samantalang sa iba ay hindi tiyak ang kahulugan o tumutukoy lamang sa bahagi ng kasalukuyang Estonya.[17][21][22][23]

Sa mga lumang mapa lumilitaw ang mga anyong Estonia, Esthonia, Estonie, Esthonie, Estlandia o simpleng Esten ("mga Estonyano"). Tumutukoy ang mga katawagang ito sa hilagang bahagi ng kasalukuyang Estonya (ang noo’y lalawigan ng Estonya at guberniya ng Estonya), ngunit noong ika-15–17 siglo lumitaw din ang "Tunay na Estonya" (Estonia Propria) sa pagitan ng Look ng Livonia at Lawa Võrtsjärv. Sa umuusbong na wikang nakasulat ng Estonya, hiniram ang pangalan (orihinal na Estimah, Esthi Mah) mula sa anyo ng Mababang Aleman o Silangang Skandinabo noong ika-17 siglo. Ang tirahan ng mga Estonyano ay tinawag na Eesti(maa) mula pa noong gitnang bahagi ng ika-19 siglo. Sa parehong panahon, ginamit din ang mga salitang eestlased (mga Estonyano) at eesti keel (wikang Estonyano), na pumalit sa mas naunang mga sariling tawag na maarahvas (mga tao ng lupa) at maakeel (wikang lupa).[23][24] Noong 1918, ito ang naging pangalan ng bansang Estonya.

Hanggang mga 1920, isinusulat ang pangalang ito sa wikang Ingles bilang Esthonia.[17]

Lokasyon

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Matatagpuan ang Estonya sa silangang baybayin ng Dagat Baltiko. Katapat sa parehong latitud sa Kanlurang Europa ng Estonya, na nasa baybayin ng Dagat Baltiko, ang Gitnang-Suwaesya at ang hilagang dulo ng Eskosya. Sa Hilagang Amerika, ang gitnang latitud ng Estonya ay tumatama sa Tangway ng Labrador at sa katimugang baybayin ng Alaska.

Mga Sukdulang Punto

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Larawang satelayt ng Estonya Padron:Vaata Ang pinakahilagang punto sa kontinente ng Estonya ay matatagpuan sa dalampasigan ng Purekkari. Ang pinakahilagang isla ay ang Isla ng Vaindloo. Ang pinakatimog na punto ay nasa Mõniste sa dating teritoryo ng Naha nayon, malapit sa sakahan ng Naha.

Ang pinakanakanluraning punto sa kontinente ng Estonya ay nasa dalampasigan ng Ramsi. Ang pinakanakanluraning isla ng Estonya ay ang Nootamaa. Ang pinakanasilangang punto ay ang lungsod ng Narva.[17][21][22][23]

Mga sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ "Information About Estonia 2021". {{cite web}}: Missing or empty |url= (tulong)
  2. ↑ "Surface water and surface water change". Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Nakuha noong 2020-10-11.
  3. ↑ "Population Figure". Statistics Estonia. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Abril 2022. Nakuha noong 28 September 2022.
  4. ↑ "Population census: Estonia's population and the number of Estonians have grown". Statistics Estonia. June 1, 2022. Nakuha noong 5 June 2022.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 "World Economic Outlook Database, April 2022". International Monetary Fund. International Monetary Fund. Nakuha noong 21 April 2022.
  6. ↑ "Gini coefficient of equivalised disposable income". EU-SILC survey. Eurostat. Nakuha noong 22 June 2022.
  7. ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (sa wikang Ingles). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Nakuha noong 8 September 2022.
  8. ↑ Estonia discovers it's actually larger after finding 800 new islands. Matthew Holehouse. The Telegraph, 28 August 2015 https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/estonia/11830643/Estonia-discovers-800-new-islands.html
  9. ↑ Estonia Country Profile. LegaCarta. Isinangguni noong 8 Enero 2021. https://legacarta.intracen.org/country/est/
  10. ↑ Gallery: Estonia gains non-permanent UN Security Council seat. ERR News. 7 Hulyo 2019. Isinangguni noong 8 Enero 2021. https://news.err.ee/950290/gallery-estonia-gains-non-permanent-un-security-council-seat
  11. ↑ Estonian Economic Miracle: A Model for Developing Countries. Global Politician. Inarkib mula sa orihinal sa 28 Hunyo 2011. Isinangguni noong 8 Enero 2021. https://web.archive.org/web/20110628230137/http://www.globalpolitician.com/2614-baltic-eu-expansion-estonia
  12. ↑ 2020 Human Development Report (PDF). United Nations Development Programme. 2019. Isinangguni noong 8 Enero 2021. http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf
  13. ↑ Asian countries dominate, science teaching criticized in survey. Yahoo. https://www.yahoo.com/news/asian-countries-dominate-science-teaching-criticised-survey-101202488.html Naka-arkibo 2020-08-15 sa Wayback Machine.
  14. ↑ Press Freedom Index 2016. Reports Without Borders. Isinangguni noong 8 Enero 2021. https://rsf.org/en/ranking
  15. ↑ Which countries are most generous to new parents? The Economists. Isinangguni noong 8 Enero 2021. https://www.economist.com/graphic-detail/2016/10/18/which-countries-are-most-generous-to-new-parents
  16. ↑ Welcome to E-stonia, the world's most digitally advanced society. Wired. Isinangguni noong 8 Enero 2021. https://www.wired.co.uk/article/digital-estonia
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Palmaru); $2
  18. ↑ Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Bqnu9); $2
  19. ↑ Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Uj1yF); $2
  20. ↑ Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang i0Gq7); $2
  21. ↑ 21.0 21.1 Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang NxR01); $2
  22. ↑ 22.0 22.1 Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Y86tJ); $2
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Ratsep); $2
  24. ↑ Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Susz2); $2
Nagmula sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Estonya&oldid=2174978"