Pumunta sa nilalaman

Ukranya

baguhin ang mga link
Mga koordinado: 49°N 32°E / 49°N 32°E / 49; 32
Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
(Idinirekta mula sa Moshchena)
Ukranya
Awitin: Державний Гімн України
Derzhavnyi Himn Ukrainy
"Awiting Estatal ng Ukranya"
Lupaing kontrolado ng Ukranya (lunting maitim) at teritoryong okupado ng Rusya (lunting mapusyaw).
Kabisera
at pinakamalaking lungsod
Kyiv
49°N 32°E / 49°N 32°E / 49; 32
Wikang opisyal
at pambansa		Ukranyo
KatawaganUkranyo
PamahalaanUnitaryong republikang semi-presidensyal
• Pangulo
Volodymyr Zelenskyy
Denys Shmyhal
LehislaturaKataas-taasang Konseho
Formation
879
1199
1362
18 August 1649
10 June 1917
22 January 1918
22 January 1919
24 August 1991
1 December 1991
28 June 1996
Lawak
• Kabuuan
603,628 km2 (233,062 mi kuw) (45th)
• Katubigan (%)
3.8[1]
Populasyon
• Pagtataya sa January 2022
Neutral decrease 41,167,336[2]
(excluding Crimea) (36th)
• Senso ng 2001
48,457,102[3]
• Densidad
73.8/km2 (191.1/mi kuw) (115th)
KDP (PLP)Pagtataya sa 2021
• Kabuuan
Increase $588 billion[4]
• Bawat kapita
Increase $14,330[4]
KDP (nominal)Pagtataya sa 2021
• Kabuuan
Increase $198 billion[4]
• Bawat kapita
Increase $4,830[4]
Gini (2020)25.6[5]
mababa
TKP (2019)Increase 0.779[6]
mataas · 74th
SalapiHryvnia (₴) (UAH)
Sona ng orasUTC+2[7] (EET)
• Tag-init (DST)
UTC+3 (EEST)
Gilid ng pagmamanehoright
Kodigong pantelepono+380
Internet TLD

Ang Ukranya (Ukranyo: Україна, tr. Ukraïna) ay bansa sa Silangang Europa. Hinahangganan ito ng Biyelorusya sa hilaga, Rusya sa silangan at hilagang-silangan, Polonya, Eslobakya, at Ungriya sa kanluran, at Rumanya at Moldabya sa timog-kanluranl; mayroon din itong baybayin sa kahabaan ng Dagat Itim sa timog at Dagat ng Azov sa timog-silangan. Sumasaklaw ng humigit-kumulang 600,000 km2 at may pregerang populasyon na tinatayang 41 milyon, ito ang ikalawang pinakamalaki at naging ikawalong pinakamataong bansa sa kontinente. Ang kabisera at pinakamalaking lungsod nito ay Kyiv.

Ang kasaysayan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Maagang panahon

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Eastern Slavs noong ika-9 na siglo, bago ang pag-ampon ng Kristiyanismo

Noong ika-7-9 na siglo, ang lugar ay nanirahan ng mga mamamayang East Slavic, na lumipat mula sa mga bahagi ng modernong Ukranya patungo sa kanlurang modernong Rusya. Sa panahon ng Middle Ages, ang teritoryo ng parehong mga bansa ay bahagi ng isang estado, na ang kabisera ay Kyiv. Nagsimula ang kasaysayan ng Ukranya noong taong 882 sa pagkakatatag ng Rus ng Kyiv, isang pederasyon ng mga Silangang Eslabong tribo, na naging pinakamakapangyarihang estado sa Europa noong ika-11 siglo. Noong ika-12 siglo, ang Rus ng Kyiv ay nagsimulang maghiwa-hiwalay sa magkahiwalay na mga estado. Noong ika-12 siglo, si Yuri Drohoruky, ang ikaanim na anak ng prinsipe ng Kiev na si Volodymyr Monomakh, ay nabigong magmana ng trono at samakatuwid ay nagsimulang sakupin ang hilagang-silangan na mga lupain

Ang Pagbautismo sa mga Kievan, ni Klavdy Lebedev.

Kaya, sa kalagitnaan ng ika-12 siglo, natagpuan ng mga tribong Slavic ang kanilang sarili sa mga lupain ng gitnang Rusya. Bago ang kanilang pagdating, ang rehiyon ng Moscow, na itinatag ni Dolgoruky bilang isang maliit na pamayanan, ay pinaninirahan ng mga tribo na pinakamalapit sa modernong Finns. Isang salungatan ang lumitaw sa pagitan ng Principality of Vladimir-Suzdal (ngayon ay gitnang Russia) at Principality ng Kyiv, na humantong sa paghihiwalay nito mula sa Kievan Rus'[8].

Matapos ang pagsalakay ni Batu noong 1240, ang pinuno ng hilagang mga prinsipe, si Alexander Nevsky, ay naging ampon ni Batu, at ang pakikilahok ni Alexander sa digmaan sa panig ng Horde ay humantong sa kanyang 16-taong-gulang na anak na si Daniil na naging unang prinsipe ng Moscow, na nagsimula ng isang sangay ng modernong kasaysayan ng Rusya. Ang isa pang mahalagang sinaunang lungsod sa modernong Russia ay ang Veliky Novgorod, na patuloy na nakikipag-away sa Moscow at nasakop nito noong 1478 lamang.

Ang hinaharap na mga bansa ng Ukranya at Belarus ay humiwalay mula sa kanilang inang-bayan, Rusya, noong ika-14 na siglo at naging bahagi ng Principality ng Lithuania (hanggang sa ika-18 siglo, ang dalawang bansang ito ay nanirahan nang magkasama; ngayon, ang mga wikang Ukranyan at Belarusian ay 84 porsiyentong magkapareho). Sa pagtatapos ng ika-15 siglo, ang Golden Horde ay nahati sa 4 katutubong estado - Astrakhan, Kazan, Crimean at Moscow. Ang Principality ng Moscow ay patuloy na nakipagdigma sa mga dating kaalyado at kapitbahay nito, lalo na sa Principality ng Litwanya, kung saan patuloy itong nakipaglaban para sa lungsod ng Smolensk. Ang mga taong Ruso ay lumabas mula sa mga tribong East Slavic at bumuo ng kanilang sariling hiwalay na bansa sa panahon ng estado ng Muscovite noong ika-15-16 na siglo [9][10][11][12].

Bagong panahon

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Noong ika-15-16 na siglo, nabuo ang mga elite ng Ukranyano - Mga Kosako ng Zaporizhzhia, mga mandirigma na nagpoprotekta sa mga tao mula sa mga kalapit na pagsalakay.

Isa sa mga monumento kay Bohdan Khmelnytsky, pambansang bayani at pinuno ng digmaan noong 1648-1654

Ang mga modernong Ruso ay dumating sa mga lupain ng Ukranyan noong ika-17 siglo, at sa panahon ng Digmaan ng Kalayaan noong 1648-1654 at paglaban sa pagsalakay ng Poland sa ilalim ng pamumuno ni Bohdan Khmelnytsky, ang mga Ukranyano ay nagtapos ng isang kasunduan sa Rusya noong 1654.

Ang mga Ukranyano ay hindi itinuring na mga mamamayan at lahat ng mga bahagi ng populasyon ay ipinadala - higit sa lahat ng mga Kosako at mga magsasaka - sa sapilitang paggawa sa Rusya, na lumabag sa kasunduan ng 1654. (10,000 Ukranyano ang namatay mula sa aptisanity sa panahon ng pagtatayo ng Ladoga Canal[13][14]

Ito ay humantong sa isang rebolusyon noong 1708, na pinamunuan ni Ivan Mazepa, na sinira ang alyansa sa Rusya at humingi ng proteksyon mula sa Sweden[15].

Ang utos ni Pyotr Valuev noong 1863, na nagsasaad: "Ang wikang Ukrainian ay hindi kailanman naging, hindi umiiral at hindi maaaring umiral, at sinumang hindi sumasang-ayon sa pahayag na ito ay isang kaaway ng Rusya."

Noong 1775, winasak ng Rusya ang Ukranya Kosako at ang kanilang kuta ng Sich, na humantong sa pagkaalipin ng maraming Ukranyano. Matapos ang mga partisyon ng Poland, ang bansa ay nahati sa pagitan ng dalawang imperyo - Imperyong Ruso at Imperyo ng Austria. Ang Rusya, sa pamamagitan ng patakaran nitong Rusipikasyon, ay ipinagbawal ang wika at kultura ng Ukranyan. Ang isang halimbawa ng naturang patakaran ay ang Ems Decree (Russo: Эмский указ) at ang decree ng Ministro ng Panloob na Ugnayan ng Rusya Pyotr Valuev (Ruso: Валуевский циркуляр), na nagbabawal sa paggamit ng katutubong wika ng mga Ukranyano[16]

Kamakailang kasaysayan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Noong 1914, ipinagbawal ng Russian Emperor Nicholas II ang pagdiriwang ng ika-100 anibersaryo ng kapanganakan ng kilalang manunulat na si Taras Shchevchenko[17]

poster 1919

Sumibol ang nasyonalismong Ukranyo kasunod ng Himagsikang Ruso noong 1917 at nabuo ang panandaliang Republikang Bayan. Kinonsolida ng mga Bolshebista ang karamihang teritoryo ng yumaong imperyo, at kabilang na rito ang Ukranya kung saan nagkaroon ng Republikang Sosyalistang Sobyetiko, na naging kasaping konstituyente at pundador ng USSR. Noong unang bahagi ng dekada 1930, milyun-milyon ang nasawi sa malawakang artipisyal na taggutom na tanyag na kilala na Holodomor.

Pambansang Museo ng Holodomor-Genocide, Kyiv

Noong 1937, ang NKVD (na kalaunan ay pinalitan ng pangalan na USSR Ministry of Internal Affairs) ay bumaril ng maraming Ukrainian intelektwal, kultural na pigura, at siyentipiko at lihim na inilibing ang kanilang mga katawan sa Bykivnyansky Forest sa Kyiv, kung saan itinatag ang isang memorial complex pagkatapos ng pagbagsak ng USSR[18]. Pansamantalang linupig ang bansa ng Alemanyang Nazi noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, na nagdulot sa malawakang pagpatay ng mga mamamayan, karamihan ay Hudyo, bilang bahagi ng Holokausto.

Vasyl Stus

Noong 1960s–1980s, pinigilan ng rehimeng Sobyet ang hindi pagsang-ayon, ipinadala ang mga sumasalungat sa mga bilangguan at inilagay sila sa mga psychiatric na ospital, at ang pinakatanyag na dissident sa Ukranya ay si Vasyl Stus (Ukr. Василь Стус) </ref> [19]. Muling nakamit ng Ukranya ang kasarinlan nito noong Agosto 1991, at dineklara ang sarili na neutral.

Nagtibay ito ng bagong konstitusyon noong 1996, at mula noo'y sumailalim ng prosesong transisyonal na de-komunisasyon tungo sa demokrasya at ekonomiyang pamilihan. Kasunod ng desisyon ni pangulong Viktor Yanukovych noong 2013 na tanggihan ang pinag-usapang kasunduang asosasyon sa Unyong Europeo at sa halip ay palakasin ang ugnayan sa Rusya ay naganap ang Euromaidan, isang serye ng pagpoprotesta na dumulot sa pagtatalaga ng bagong pamahalaan sa Himagsikan ng Dignidad. Ginawang oportunidad ng Rusya ang sitwasyon upang sakupin ang Crimea noong Marso 2014 at simulan ang digmaan sa Donbas sa sumunod na buwan. Noong Abril 12, 2014, pagkatapos tumakas si Yanukovych, naglunsad ang Russia ng opensiba ng militar laban sa silangang Ukraine. Noon ang mga militante na pinamumunuan ng isang opisyal ng Federal Security Service ng Russian Federation, si Igor Girkin, ay sumalakay sa lungsod ng Slavyansk. Noong Abril 13, inilunsad ng Ukraine ang isang ATO (operasyon na anti-terorista) upang pigilan ang pagsalakay ng Russia [20] [21][22][23]. Hanggang sa 2022, ang Russia, sa pamamagitan ng "Donetsk People's Republic", na ang pinakamataas na pinuno ay ang political strategist mula sa Moscow, Alexander Borodai, ay naglunsad ng isang patagong digmaan laban sa Ukraine, na umabot sa isang ganap na digmaan. Lahat nang ito'y sanhi sa paglusob ng Rusya sa buong bansa noong Pebrero 2022. Dahil dito'y patuloy na naghahangad ang Ukranya ng mas malapit na relasyon sa UE at OTAN.

Ang paliparan ng Donetsk ay sinira ng mga hukbong Ruso at pro-Russian noong 2014

Sa mga sinasakop na teritoryo, sinimulan ng mga Ruso na sirain ang panitikan sa wikang Ukrainiano sa mga paaralan, museo, at aklatan na hindi nakakatugon sa mga pamantayan ng Russia, at lumikha ng isang sistema ng mga kampo ng "pagsala" kung saan ang mga sibilyan ay ikinulong at pinahirapan[24] [25].

Sa Ukraine, ang Russia ay gumagawa ng mga seryosong krimen sa digmaan, kabilang ang mga lugar na may populasyon, pagsira sa buong lungsod tulad ng Mariupol, at pag-atake sa mga sibilyan para sa pagsuporta sa Ukraine, kabilang ang pagpapahirap sa mga basement ng mga gusali ng tirahan. Ang pinakamalubhang krimen laban sa populasyon ng sibilyan sa Ukraine ay ang Bucha massacre, na ginawa noong Marso 2022.

Artikulo ng Russian political scientist na si Timofey Sergeytsev "Ano ang dapat gawin ng Russia sa Ukraine?" (Ruso: Что Россия должна сделать с Украиной ?) Tinawag ito ng Amerikanong istoryador na si Timothy Snyder na "ang aklat-aralin sa Russia tungkol sa genocide."[26].[27][28] [29] [30]

Isa sa mga tangke ng Russia na may markang Z na ipinadala sa Ukranya, 2022

Estadong unitaryo ang Ukranya sa ilalim ng sistemang semi-presidensyal. Kinakategorya na bansang umuunlad, nagraranggo ito bilang ika-77 sa Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao. Isa itong miyembrong tagapagtatag ng mga Nagkakaisang Bansa, gayundi'y kabilang sa Konseho ng Europa, Pandaigdigang Organisasyon ng Pangangalakal, at OSKE. Ang opisyal na wika nito ay Ukranyo, at ang nangingibabaw na relihiyon ay Kristiyanismo, partikular na Silangang Ortodoksiya. Noong Enero 2023 ay tinantya ng ONB ang kasalukuyang populasyon nito sa 34.1 milyon, na naitalang may mababang antas ng kapanganakan. Kasama ang Moldabya, ito ang may pinakamababang kapantayan ng lakas ng pagbili at kabuuang domestikong produkto sa Europa. Dumudusa ito sa matataas na antas ng kahirapan, gayundin sa malawakang korapsyon; gayunpaman, dahil sa maramihan at matabang nitong lupang sakahan, isa ang bansa sa mga pinakamalaking nagluluwas ng butil sa mundo.

Turismo

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  • Sentro ng kasaysayan ng kiev
    Sentro ng kasaysayan ng kiev
  • Sentro ng kasaysayan ng Lviv
    Sentro ng kasaysayan ng Lviv
  • Isa sa mga palatandaan ng rehiyon ng Kharkiv
    Isa sa mga palatandaan ng rehiyon ng Kharkiv
  • Kuta ng Santa Elisabeta, ang lungsod ng Kropyvnytskyi
    Kuta ng Santa Elisabeta, ang lungsod ng Kropyvnytskyi
  • Gusali ng Odesa Opera
    Gusali ng Odesa Opera
  • Sentro ng kasaysayan ng Khersob
    Sentro ng kasaysayan ng Khersob
  • Sentro ng kasaysayan ng Mykolaiv
    Sentro ng kasaysayan ng Mykolaiv

Mga sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ Jhariya, M.K.; Meena, R.S.; Banerjee, A. (2021). Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture. Springer Singapore. p. 40. ISBN 978-981-334-203-3. Nakuha noong 31 March 2022.
  2. ↑ "Population (by estimate) as of 1 January 2022". ukrcensus.gov.ua. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 March 2021. Nakuha noong 20 February 2022.
  3. ↑ Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census); $2
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 "WORLD ECONOMIC OUTLOOK (APRIL 2022)". IMF.org. International Monetary Fund.
  5. ↑ "GINI index (World Bank estimate) - Ukraine". data.worldbank.org. World Bank. Nakuha noong 12 August 2021.
  6. ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Nakuha noong 16 December 2020.
  7. ↑ Net, Korrespondent (18 October 2011). Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час [Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October] (sa wikang Ukranyo). korrespondent.net. Nakuha noong 31 October 2011.
  8. ↑ Прибалтийско-финские народы России / Отв. ред. Е.И. Клементьев, Н.В. Шлыгина. — М.,: Наука, 2003. — С. 361. — 671 с.
  9. ↑ Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. — М.; Минск : АСТ; Харвест, 2006. — 800
  10. ↑ Русско-литовские и русско-польские войны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907
  11. ↑ Кром М. М. Стародубская война (1534—1537). Из истории русско-литовских отношений. — М.: Рубежи XXI, 2008.
  12. ↑ Записки о Московіи XVI вѣка сэра Джерома Горсея. Переводъ съ англійскаго Н. А. Бѣлозерской. Съ предисловіемъ и примечаніями Н. И. Костомарова.— С.-Петербургъ: Изданіе А. С. Суворина, 1909. — 159 с.
  13. ↑ XIVЯК МОСКВА ЗНИЩИЛА ВОЛЮ ДРУКУ КИЄВО-ПЕЧЕРСЬКОЇ ЛАВРИ
  14. ↑ Собственноручное наставление Екатерины II князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (1764 года)
  15. ↑ Об отмене стеснений малорусского печатного слова
  16. ↑ ВАЛУЄВСЬКИЙ ЦИРКУЛЯР
  17. ↑ Ювілей Т.Г. Шевченка і студентські заворушення в Києві 100 років тому
  18. ↑ Українська література XX століття: навч.-метод. посіб. для студентів 2-го курсу, які навчаються за спец. 035 — Філологія (заоч. форма) / Нар. укр. акад., каф. українознавства; упоряд. О. В. Слюніна. — Харків: Вид-во НУА, 2018. — 128 с.
  19. ↑ Русначенко А. М. Національно-визвольний рух в Україні середина 1950-х — початок 1990-х років. — К., 1998.
  20. ↑ Террористы привязали мужчину с украинским флагом к столбу в Зугрэсе
  21. ↑ Попавший в плен боец АТО рассказал об издевательствах толпы у "столба позора"
  22. ↑ НЕZЛАМНІ: Ірина Довгань - історія донеччанки, катованої окупантами за допомогу українським бійцям 
  23. ↑ Патріотка Ірина Довгань, яку катували терористи, розповіла, чому не вважає себе героїнею
  24. ↑ Russia's genocide handbook
  25. ↑ Это настоящий концлагерь: 21 фильтрационный лагерь создали оккупанты на Донетчине
  26. ↑ Москалёв Алексей Владимирович
  27. ↑ Пошкоджена будівля медзакладу, є загиблі: РФ завдала повторного удару по Києву
  28. ↑ 'You can't imagine the conditions' - Accounts emerge of Russian detention camps
  29. ↑ Mariupol Women Report Russians Taking Ukrainians To 'Filtration Camps'
  30. ↑ Ukrainians who fled to Georgia reveal details of Russia’s ‘filtration camps’


BansaUkraine Ang lathalaing ito na tungkol sa Bansa at Ukraine ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.

Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ukranya&oldid=2165417"