Unang Digmaang Pandaigdig

Nakaturo ang "Digmaang Pandaigdig" dito. Para sa sumunod na digmaan, tingnan ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig.

Unang Digmaang Pandaigdig
Talaksan:WW1 TitlePicture For Wikipedia Article.jpg Pakanan mula itaas: mga bambang sa Bunsurang Kanluran; isang Mark IV tangke ng Nagkakaisang Kaharian habang tumatawid sa isang bambang; barkong pandigmang HMS Irresistible habang lumulubog matapos makabangga ng mina sa Labanan ng Dardanelles; mga tripulante ng isang masinggang Vickers suot ang kani-kanilang gas mask, at mga eroplanong Albatros D.III ng Alemanya
Petsa ika-28 ng Hulyo, 1914 – ika-11 ng Nobyembre, 1918 (tigil-putukan) Tratado ng Versailles na nilagdaan noong ika-28 Hunyo, 1919 Lookasyon Europa, Aprika, Gitnang Silangan, Kapuluang Pasipiko, Tsina at sa mga katubigang malapit sa Hilaga at Timog Amerika Resulta Pagwawagi ng Alyadong Puwersa Pagwawakas ng mga imperyong Aleman, Austro-Unggaryo, Otomano at Ruso Pagtatatag ng mga bagong bansa sa Europa at Gitnang Silangan, Paglilipat ng mga kolonya ng Imperyong Aleman at paghahati-hati ng mga teritoryo ng Imperyong Otomano sa mga nagwaging bansa, at Pagtatatag ng Liga ng mga Nasyon. (at marami pang iba...)
Mga nakipagdigma
Alyadong Puwersa Pransiya Imperyong Briton Imperyong Ruso (1914–17) Estados Unidos (1917–18) Italya (1915–18) Imperyo ng Hapon Belhika Serbiya Montenegro (1914–16) Rumanya (1916–18) Portugal (1916–18) Gresya (1917–18)	Puwersang Sentral Imperyong Aleman Austria-Unggarya Imperyong Otomano Bulgarya (1915–1918)
Mga kumander at pinuno
Alyadong Puwersa Raymond Poincaré Jorge V Nikolas II Woodrow Wilson Victor Emmanuel Emperador Taishō Alberto I Pedro I Nikolas I Fernando I Bernardino Machado Eleftherios Venizelos	Puwersang Sentral Wilhelm II Franz Jose I Carlos I Memed V Fernando I
Mga nasawi at pinsala
sang-ayon sa ilang pagtataya sa panig ng mga sundalo... Mga napatay: Mahigit 5 milyon Mga nasugatan: Mahigit 12 milyon Mga nawawala: Mahigit 4 na milyon Kabuuan: Mahigit 22 milyon ...mga karagdagang detalye.	sang-ayon sa ilang pagtataya sa panig ng mga sundalo... Mga napatay: Mahigit 4 na milyon Mga nasugatan: Mahigit 8 milyon Mga nawawala: Mahigit 3 milyon Kabuuan: Mahigit sa 16 milyon ...mga karagdagang detalye.

Ang Unang Digmaang Pandaigdig o Unang Pandaigdigang Digmaan (Inggles:World War I / "WWI" o First World War) ay isang malawakang digmaang pandaigdig na naganap noong mga taong 1914 hanggang 1918. Sangkot sa digmaan ang mga nangungunang bansa ng mundo na noo'y nabibilang sa dalawang magkalabang alyansa: ang Alyadong Puwersa at Puwersang Sentral. Mahigit sa 70 milyong sundalo ang lumahok sa digmaang ito na pumatay ng tinatayang 9 milyong katao bunga ng mabilisang pag-unlad ng teknolohiya sa pakikibaka. Sa pangkalahatan, ang Unang Digmaang Pandaigdig ang ikaanim na pinakamapinsalang digmaan sa kasaysayan.

Ang pagpatay noong 28 Hunyo 1914 kay Artsiduke Franz Fernando, tagapagmana ng trono ng Austria-Unggarya, ng isang nasyonalistang Serbiyan ang pinakamalapit ng sanhi ng pagsisimula ng digmaan. Ang naturang pangyayari'y nagtulak sa Austria-Unggarya na magbanta sa Kaharian ng Serbiya na siya namang nagbunsod sa mga alyansang namamagitan sa mga bansa sa Europa na makibaka sa isa't isa. Sa mga sumunod na linggo'y nasuong na sa digmaan ang mga nangungunang bansa sa Europa, kasama ng kani-kanilang mga kolonya, at ang tunggalia'y kagyat na lumaganap sa buong mundo.

Nagsimula ang digmaan noong 28 Hulyo nang salakayin ng Austria-Unggarya ang Serbiya. Sinundan ito ng pananakop ng Alemanya sa Belhika, Luksemburgo at Pransiya at ng pananalakay ng Sandatahang Ruso sa Alemanya. Matapos mapipilan ang pag-abante ng Sandatahang Aleman patungong Paris, halos hindi na gumalaw ang linya ng mga bambang ng Bunsurang Kanluran hanggang 1917 samantalang sa Silangan ay matagumpay na nalabanan ng Sandatahang Ruso ang Sandatahang Austro-Unggaryo ngunit napaatras bunga ng pananalakay ng Sandatahang Aleman. Ilan pang bunsuran ang nagbukas matapos sumama sa digmaan ang Imperyong Otomano noong 1914, Kaharian ng Bulgarya't Italya noong 1915 at Rumanya pagsapit ng 1916. Bumagsak naman ang Imperyong Ruso noong 1917, at lumabas ang Rusya sa digmaan matapos ang Himagsikang Oktubre noong taon ding iyon. Matapos ang isang opensibang Aleman sa Bunsurang Kanluran noong 1918, pumasok ang Estados Unidos sa digmaan sa panig ng Alyadong Puwersa na naglunsad ng mga matatagumpay na opensiba laban sa Sandatahang Aleman. Pagsapit ng 11 Nobyembre ng taong iyon ay sumuko ang Alemanya, gayon din ang kanyang mga kaalyado.

Sa pagtatapos ng digmaan ay apat ng kapangyarihang imperyal ang nalusaw: ang mga Imperyong Aleman, Ruso, Austro-Unggaryo at Otomano. Ganap na nagwakas ang huling dalawang imperyong nabanggit at umusbong naman muli sa labi ng Imperyong Ruso ang Unyong Sobyet, samantalang lumitaw naman sa Silangang Europa ang ilang mga bagong bansa. Nabuo ang Liga ng mga Bansa sa pag-asang mapipipilan nito ang anumang tunggaliang maaaring maganap sa mundo. Ang kinahinatnan ng digmaan, gaya ng mga probisyong itinadhana ng Tratado ng Versailles, ang mga nakalulunos na ibinunga ng Dakilang Kapanglawan, ang nasyonalismo sa Europa, at ang muling paglakas ng Alemanya ang siyang naging dahilan upang muling sumiklab ang isa pang pandaigdigang digmaan pagsapit nang 1939.

Panuysuyan

Tinatawag noong "Dakilang Digmaan" (o Great War sa Ingles) at "Digmaang Pandaigdig" (World War) ang digmaan bago sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ang digmaan ay kilala rin sa mga katawagang "Ang Pandaigdigang Digmaan" (The World War), "Ang Digmaan upang Wakasan ang lahat ng mga Digmaan" (The War to End All Wars), "Ang Digmaang Kaiser" (The Kaiser War), "Ang Digmaan ng mga Nasyon" (The War of the Nations) at "Ang Digmaan sa Europa" (The War in Europe). Tinatawag naman itong La Guerre du Droit (Ang "Digmaan para sa Katarungan") o La Guerre Pour la Civilasation/de Oorlog tot de Beschaving (Ang "Digmaan para Mapanatili ang Sibilisasyon") sa mga medalya't bantayog sa Belhika't Pransiya.

Ang katawagang "Unang Pandaigdigang Digmaan" ay unang ginamit nina Ernst Haeckel, isang pilosopong Aleman, noong Setyembre, 1914 at ni Charles A. Repington, isang mamamahayag, noong ika-10 ng Setyembre, 1918 sa kanilang mga isinulat.

Sa ngayon, ang pangalan ng digmaan na ginagamit sa Nagkakaisang Kaharian at Kanada ay "Unang Pandaigdigang Digmaan" (First World War) samantalang "Unang Digmaang Pandaigdig" (World War I) naman sa Estados Unidos.

Mga sanhi

mga alyansang Europeo

Noong 1870 ay sumiklab ang isang digmaan sa pagitan ng Pransiya at ng mga estadong Aleman sa pangunguna ng Prusya. Sa digmaang ito'y nasakop ng mga Aleman ang malaking bahagi ng Pransiya hanggang sa tuluyang mapipilan ang mga Pranses. Nagbunsod ito sa pag-iisa-isa ng dating maliliit at magkakahiwalay na mga estadong Aleman na kalaunan ay tinawag bilang Imperyong Aleman. Napasakamay ng bagong imperyo ang Alsasya at Lorena - mga teritoryong Pranses, samantalang buo naman ang pasya ng Pransiya na mabawi ang mga nasabing teritoryo. Mula noo'y lumakas at umunlad ng gayon na lamang ang industriya't ekonomiya ng bagong tatag na imperyo.

Makalipas ang dalawang taon ay isang alyansang tinatawag na Liga ng Tatlong Emperador ang pinasinayahan sa pagitan ng mga imperyong Aleman, Austro-Unggaryo at Ruso subalit hindi nagtagal nang may namuong alitan sa dawalang huling nabanggit hinggil sa mga usapin sa Rehiyong Balkan. Dahil dito, noong 1879, ay bumuo ng sariling alyansa ang Imperyong Aleman at Austro-Unggaryo na tinaguriang Dalawahang Alyansa. Kalaunan nama'y sumali ang Italya sa nasabing alyansa. Magmula noong 1882, ang samahan ng mga imperyong Aleman, Austro-Unggaryo at Kaharian ng Italya ay kinilala bilang Tatluhang Alyansa. Sa kabilang banda, nang mabuwag ang Liga ng Tatlong Emperador, ay nakipag-alyansa ang Pransiya sa Imperyong Ruso noong 1894 at nang mga sumunod na taon ay makailang ulit na lumagda ng kasunduan sa Imperyong Briton. Noon namang 1907 ay nilagdaan ng mga imperyong Briton at Ruso ang Kasunduang Anglo-Ruso. Ang mga kaganapang ito'y naglundo sa pagtatatag ng Tatluhang Kasunduan sa pagitan ng mga imperyong Briton, Ruso at Republikang Pranses. Noon din ay nagsimulang magparami at magpalakas ng sandatahang lakas ang bawat bansang nabanggit pangunahin na sa pagitan ng Imperyong Briton at Aleman.

ang Europa bago ang digmaan

Noon namang 1908 ay sinakop ng Austria-Unggarya ang Bosnya at Hersegobina samantalang nagpahayag ng kasarinlan ang Bulgarya mula sa Imperyong Otomano. Ikinagalit ng Serbiya at ng Imperyong Ruso ang naunang pangyayari sapagkat ang nasabing lugar ay tahahan ng mga mamamayang Slav na kanilang mga kalahi. Pagsapit naman ng 1912 ay sinalakay ng Ligang Balkan na kinabibilangan ng Bulgarya, Gresya, Montenegro at Serbiya ang Imperyong Otomano na dating nakasasakop sa kanila. Naging matagumpay ang nasabing liga at malaking bahagi ng teritoryo ng Imperyong Otomano sa Rehiyong Balkan ang kanilang napasakamay subalit may namuo namang alitan sa pagitan ng Bulgarya't Serbiya hinggil sa isinagawang paghahati-hati ng liga sa Masedonya samantalang kinilala naman ang pagtatatag Albanya. Nang sumunod na taon ay sinalakay ng Bulgarya ang Gresya't Serbiya subalit napipilan samantalang sinamantala ito ng Imperyong Otomano at Rumanya upang makakuha ng ilang teritoryo sa Bulgarya.

Noong ika-28 Hunyo, 1914 ay binaril ni Gavrilo Princip, isang nasyonalistang Bosniyo, si Artsiduke Franz Fernando, tagapagmana ng trono ng Austria-Unggarya at ang asawa nitong si Sophia sa Sarajevo, kabisera ng Bosnia at Hersegobina. Naghain ng banta ang Austria-Unggarya laban sa Serbiya ukol sa nasabing pagpatay nang mapag-alamang si Princip ay kasapi ng Mlada Bosna, isang kilusang Serbo-Bosniyo na naglalayon ng kalayaan ng mga mamamayang Slav na nasasakop ng imperyo. Nagpahayag ng pakikidigma ang Austria-Unggarya laban sa Serbiya noong ika-28 ng Hulyo, 1914, nang hindi makuntento ang nauna sa isinagawang pagtugon ng huli sa naturang banta. Kinabukasan ay iniutos ni Tsar Nikolas II ang bahagyang paghahanda ng Sandatahang Ruso. Sinagot ito ng pakikidigma ng Imperyong Aleman laban sa Imperyong Ruso noong ika-1 ng Agosto at noong ika-3 ng Agosto laban sa Pransiya. Nagpahayag din ng pakikidigma ang Imperyong Briton laban sa Imperyong Aleman noong ika-4 ng Agosto nang sakupin ng huli ang Belhika (na umapela naman ng tulong mula sa Imperyong Briton) upang dumaan sa nasabing bansa patungong Pransiya.

Kronolohiya

mga bansang sangkot sa digmaan: lunti - Alyadong Puwersa at dilaw - Puwersang Sentral

Nagsimula ang digmaan noong ika-28 ng Hulyo, 1914 nang magpahayag ng pakikidigma ang Austria-Unggarya laban sa Serbiya. Nang mga sumunod na araw ay nagpahayag na rin ng pakikidigma laban sa isa't isa ang iba pang mga bansa sa Europa.

Ang digmaan ay nagwakas sa Kanlurang Europa noong ika-11 ng Nobyembre, 1918 nang maipatupad ang isang tigil-putukan samantalang nagpatuloy ito sa iba't iba pang dako ng daigdig hanggang sa unti-unti ring nagwakas. Nilagdaan noong ika-28 ng Hunyo. 1919 ang Tratado ng Versailles, isang kasunduang pangkapayapaan, na siyang ganap na nagbigay-katapusan sa digmaan.

Mga Unang Sagupaan

'Di pagkakaunawaan sa pagitan ng Alemanya at Austria-Unggarya

Noon pa man ay nangako na ng suporta ang Alemanya sa Austria-Unggarya ukol sa pagsakop nitong huli sa Serbiya. Sang-ayon sa suportang nabanggit, inakala ng mga pinunong Austro-Unggaro na ipagtatanggol ng Alemanya ang kanilang imperyo laban sa Rusya samantalang sinasalakay nila ang Serbiya. Sa kabilang banda naman, inasahan ng Alemanya na ibubuhos ng Austria-Unggarya ang malaking bahagi ng lakas nito laban sa Rusya samantalang sinasalakay niya ang Pransiya. Bunga ng 'di pagkakaunawaan, napilitan ang Austria-Unggarya na hatiing mabuti ang puwersa nito laban sa Rusya at Serbiya.

mga Sundalong Portuges na papuntang Anggola

Digmaan sa Aprika

Pangunahing artikulo: Aprikanong Teatro ng Unang Digmaang Pandaigdig

Noong 7 Agosto ay sinalakay ng pinagsamang Sandatahang Briton-Pranses and Togoland na isang protektorado ng Alemanya. Tatlong araw makalipas, gumanti naman ang mga Aleman nang salakayin nila ang Timog Aprika mula Timog-Kanlurang Aprika. Pinangunahan naman ni Koronel Paul Emil von Lettow-Vorbeck sa pakikidigmang gerilya ang Sandatahang Aleman na nakabase sa Silangang Alemang Aprika hanggang sa siya'y sumuko dalawang linggo matapos ang maipatupad ang tigil-putukan sa Europa.

Kampanya sa Serbiya

Pangunahing artikulo: Kampanya sa Serbiya (Unang Digmaang Pandaigdig)

Sinalakay ng Sandatahang Austro-Unggaro ang Serbiya ngunit napipilan nang maipanalo ng huli ang Labanan ng Cer noong 12 Agosto. Sinakop naman ng Sandatahang Serbo ang ilang depensibang posisyon sa timog ng mga ilog ng Drina at Sava. Makalipas ang dalawa pang linggo, naitaboy pabalik ang Sandatahang Austro-Unggaro na nakapagtamo ng matitinding pagkatalo. Muling umatake ang Austria ngunit napipilan sa Labanan ng Kolubara noong 16 Nobyembre hanggang 15 Disyembre at ang Belgrade, kabisera ng Serbiya, na noo'y nasakop na ng Austria-Unggarya ay muling nabawi ng Sandatahang Serbo. Ang mga labanang ito ang kauna-unahang pangunahing pagkapanalo na natamo ng Alyadong Puwersa sa digmaan na bumigo sa anumang hangarin ng Austria-Unggarya na masakop nang mabilisan ang Serbiya. Bunga nito, kinailangan ng Austria-Unggarya na palakasin ang kanyang puwersa laban sa Serbiya, na nagpahina naman ng kanyang kampanya laban sa Rusya.

ang Bunsurang Kanluran, 1914

Sandatahang Aleman sa Belhika't Pransiya

Pangunahing artikulo: Bunsurang Kanluran (Unang Digmaang Pandaigdig)

Sang-ayon sa Planong Schlieffen (isang taktika upang talunin ng mabilisan ang Pransiya), sinalakay ng Sandatahang Aleman ang Pransiya mula Belhika sa layuning masakop ang Paris at mapalibutan ang malaking kabuuan ng Sandatahang Pranses. Kanilang napanalunan ang Labanan ng mga Hangganan (14-24 Agosto) ngunit napipilan sa Unang Labanan ng Marne (5-12 Setyembre) ng pinagsamang Sandatahang Briton-Pranses bago pa man nila marating ang Paris. Samantala, nauna rito, bilang ganti ay naglunsad ng opensiba ang Sandatahang Pranses laban sa mga Aleman noong 7 Agosto na nakapagtamo lamang ng limitadong tagumpay.

Bakbakan sa Silangang Prusya at Galisya

Pangunahing artikulo: Bunsurang Silangan (Unang Digmaang Pandaigdig)

Nagawa naman ng Sandatahang Aleman na pigilan ang anumang tangkang pananakop ng Sandatahang Ruso nang talunin nila ang mga ito sa mga Labanan ng Tannenberg at Masuryanong Lawa na naganap sa pagitan ng 17 Agosto hanggang 2 Setyembre. Samantala, bigo namang mapigilan ng Sandatahang Austro-Unggaro ang pag-usad ng Sandatahang Ruso papasok ng Galisya. Dahil naman sa banta ng Sandatahang Briton-Pranses sa kanluran at Sandatahang Ruso sa silangan, nawala ang anumang adhikain ng Alemanya na maipanalo agad ang digmaan sa lalong madaling panahon.

mga sundalong Ruso sa Labanan ng Sarikamish, Caucasus

Ang pagpasok ng Imperyong Otomano sa digmaan

Lingid sa kaalaman ng Alyadong Puwersa, nagkaroon ng lihim na kasunduan sa isa't isa ang Alemanya't Imperyong Otomano noong Agosto 1914. Hindi nagtagal ay lumahok ang nasabing imperyo sa digmaan na nagbigay banta sa kalagayan ng Serbiya, Kanal Suez at Bulubunduking Caucasus. Pagsapit ng Disyembre nang taon ding iyon ay naglunsad si Enver Pasha, pinunong Otomano, ng isang opensibang binubuo ng 100 000 sundalo upang sakupin ang Gitnang Asya mula sa Bulubunduking Caucasus ngunit sa kasamaang palad ay nabigo nang maglaban ang Sandatahang Ruso sa Labanan ng Sarikamish. Nagbunga ito ng malaking pagkatalo sa Imperyong Otomano kung saan 86% ng mga sundalo nito ang nalagas.

Digmaan sa Malayong Silangan

Pangunahing artikulo: Asya at Pasipikong Teatro ng Unang Digmaang Pandaigdig

Sa kabilang panig naman ng mundo, sinalakay ng Bagong Selanda ang Alemang Samoa noong 30 Agosto. Nang sumunod na buwan, sinalakay naman ng Australya ang Alemang Bagong Ginea noong 11 Setyembre. Sinakop naman ng Hapon ang Kapuluang Mikronesya na isa ring kolonya ng Alemanya. Matapos ang Pagkubkob sa Tsingtao, nasakop ng Sandatahang Hapon ang Daungan ng Qingdao, isa ring teritoryong Aleman, sa Tangway ng Shandong, Tsina. Sa pagtatapos ng 1914, nasakop nang lahat ng Alyadong Puwersa ang lahat ng teritoryo ng Alemanya sa Asya't Pasipiko liban na lamang sa mga iilang lugar sa Bagong Ginea.

Digmaan sa Dagat

Pangunahing artikulo: Pakikidigmang Pandagat ng Unang Digmaang Pandaigdig

ang Plotang Alemang Silangang Asya sa Tsile, 1914

Bago pa man nagsimula ang digmaan, mayroon ng mga krusero (isang uri ng barkong pandigma) ang Alemanya na nakakalat sa buong mundo na nagsasagawa ng mga pag-atake sa mga barkong pangalakal ng Alyadong Puwersa. Nang sumiklab ang digmaan, sinimulan ng Maharlikang Hukbong Dagat ng Imperyong Briton ang pagtugis sa mga kruserong ito. Sa kabilang banda, isang kruserong Aleman na nagngangalang SMS Emden ang nakapagpalubog ng isang kruserong Ruso, isang distroyer ng mga Pranses at iba pang 15 barkong pangalakal ng Alyadong Puwersa. Nagsagupa ang dalawang hukbong pandagat sa Labanan ng Coronel malapit sa Tsile noong 1 Nobyembre 1914 matapos matunton ng Maharlikang Hukbong Dagat ang plotang Aleman na pabalik sanang Alemanya mula Asya. Nagawang manalo ng mga Aleman sa nasabing labanan kung saan dalawang krusero ng mga Briton ang nawasak. Ngunit makalipas ang mahigit isang buwan, pagsapit ng 8 Disyembre ay halos nawasak naman ang Plotang Aleman nang muling makasagupa nito ang plotang Briton sa Labanan ng mga Pulo ng Falklands. Iisa na lamang krusero ang natira sa panig ng plotang Aleman, ang SMS Dresden na nagawang makatakas patungong Más a Tierra, isang pulo ng Tsile, kung saan ito napalibutan at nawasak ng Plotang Briton noong 14 Marso 1915. Sa nangyaring ito sa SMS Dresden, tuluyan nang nawasak ang Plotang Alemang Silangang Asya.

'Di nagtagal, nagsagawa ng panggigipit ang Maharlikang Hukbong Dagat laban sa mga barkong pangalakal at pandigma ng Alemanya upang putulin ang suplay ng pagkain, produkto, armas at amunisyon ng nasabing nasyon. Sinagot ito ng Alemanya sa paglulunsad ng mga U-boat, isang uri ng submarino, upang palubugin ang kapwa barkong pandigma't pangalakal ng Imperyong Briton nang sa gayo'y maputol din ang pagpasok ng suplay ng pagkain at armas sa nasabing imperyo. Nagdulot ng taggutom ang nasabing panggigipit sa Alemanya pagsapit ng 1916 samantalang kapwa naman nagtanim ng mga mina ang Plotang Aleman at Briton sa mga katubigang kanilang nasasakupan bilang pananggalang sa anumang tangkang pananalakay ng magkabilang panig. Nagdulot ito ng panganib di lamang sa mga barko ng naglalabang bansa kundi maging sa mga barkong nyutral na bumabagtas sa katubigang pinaglalaban.

ang pagpapasabog sa RMS Lusitania, 1915

Noon 7 Mayo 1915, isang pampasaherong barko ng Britanya, ang RMS Lusitania, na nagdadala ng 1 959 katao at ilang armas ang lumubog matapos tamaan ng torpido mula sa SM U-20, isang U-boat. 1 198 pasahero ng nasabing barko ang namatay sa nasabing pag-atake. Nagprotesta ang Estados Unidos laban sa pagpapalubog ng RMS Lusitania sapagkat 128 sa mga pasaherong namatay ay mga Amerikano. Nangako naman ang Alemanya na hindi na muling magsasagawa ng anumang pag-atake ang kanyang mga U-boat laban sa mga pampasaherong barko.

Noon namang 31 Mayo hanggang 1 Hunyo 1916 nagsagupa ang kapwa naglalakihang barkong pandigma ng Alemanya't Britanya sa Labanan ng Jutland malapit sa Dinamarka. Itinuturing ito bilang isa sa mga malalaking sagupaan sa dagat na naganap sa kasaysayan. Ang labanan na pinangunahan nina Bise Almirante Reinhard Scheer ng Plotang Aleman at Almirante Sir John Jellicoe ng Plotang Briton ay nakapagdulot ng malaking pinsala sa panig ng mga Briton bagaman nagawa nilang mapanatili ang dominansya sa Dagat Hilaga hanggang sa katapus-tapusan ng digmaan.

Bunga ng matamlay ng kampanya ng mga U-boat, nagpasya ang Kaiserliche Marino noong 31 Enero 1917 na maglunsad ng malayang pakikidigmang pangsubmarino. Dahil dito, napakaraming bilang ng barkong pag-aari ng Alyadong Puwersa ang napalubog hanggang sa ipatupad ng Britanya ang Sistemang Komboy na nakabawas sa banta ng mga U-boat pagsapit ng Mayo. Sa sistemang ito sinamahan at binatayan ng mga barkong pandigma pangunahin na ng mga distroyer ang paglalakbay ng mga barkong pangalakal at pampasahero. Sa kabuuan ay halos 5 000 barko ng Alyadong Puwersa ang napalubog noong digmaan katumbas ng 178 submarino ng mga Aleman.

1915-16: Mga Kaganapan

ang Bunsurang Kanluran, 1915-16

Pakikidigmang pambambang sa Bunsurang Kanluran

Mga pangunahing artikulo: Bunsurang Kanluran (Unang Digmaang Pandaigdig) at Pakikidigmang pambambang

Naging malaking hadlang para sa pag-abante ng impanterya ang alambreng bakod, masinggan at artilerya bunga ng pag-unlad ng teknolohiya at pagpapairal ng iba't ibang taktikang militar. Noon umiral sa Bunsurang Kanluran ang pakikidigmang pambambang na higit pang nakapagpabagal sa pag-abante ng mga sundalo. Sa pakikidigmang ito naglalaban ang magkabilang panig mula sa magkakaharap na bambang o hukay. Ang mga bambang na ito ay maaaring umusad o umurong batay sa pagkapanalo o pagkatalo ng alinman sa naglalabang panig. Matapos mapipilan ang Sandatahang Aleman sa Unang Labanan ng Marne, nagsimulang makita sa pook ng mga labanan ang linya ng bambang na bumabagtas sa buong kahabaan ng Bunsurang Kanluran mula sa dalampasigan ng Belhika, sa gawing hilagang-kanluran, hanggang sa may hangganan ng Suwisa sa gawing timog-silangan.

mga Sundalo ng Bagong Selanda sa isang bambang, Setyembre 1916

Sa kauna-unahang pagkakataon ay gumamit ng nakalalasong gas na nagtataglay ng klorin ang Sandatahang Aleman (bilang pagsuway sa Kumbensyong Hague) sa Ikalawang Labanan ng Ypres noong 22 Abril 1915. Ang epekto ng nakalalasong gas ay nakalulunos sapagkat nagdudulot ito ng masakit at mabagal na pagkamatay, kaya't naging isa ito sa mga kinatatakutang sandata ng digmaan.

Mula naman 21 Pebrero hanggang 18 Disyembre 1916 ay naglunsad ang Alemanya sa pangunguna ni Heneral Erich von Falkenhayn ng isang malawakang opensiba laban sa posisyon ng Alyadong Puwersa sa Verdun. Ito ang pinakamahabang labanan na naganap sa kasaysayan ng digmaan kung saan 306 000 sundalo ang namatay sa pagtatapos nito.

Habang rumaragasa ang bakbakan sa Verdun, naglunsad naman ng sariling pag-atake ang Sandatahang Briton sa pangunguna ni Douglas Haig noong 1 Hulyo sa kahabaan ng Ilog Somme laban sa posisyon ng mga Aleman roon. Tinatayang 19 240 Briton ang nasawi sa unang araw pa lamang ng labanan. Matapos ang limang buwang bakbakan, nakaabante ang Sandatahang Briton ng may 8 kilometro (5 milya) lamang.

ang Bunsurang Silangan, Marso 1916

Ang Bunsurang Silangan at ang pagpasok ng Rumanya sa digmaan

Mga pangunahing artikulo: Bunsurang Silangan (Unang Digmaang Pandaigdig) at Rumanya noong Unang Digmaang Pandaigdig

Kung napipilan ang pag-abante ng Sandatahang Aleman sa Pransiya, kabaligtaran naman ito sa nangyari sa Rusya. Matapos ang kanilang tagumpay sa mga Labanan ng Tannenberg at mga Lawa ng Masurian noong Agosto-Setyembre 1914, nagsimulang umabante papasok ng Rusya ang Sandatahang Aleman. Sa pagtatapos ng 1915, matapos ang sunod-sunod na opensibang isinagawa ng pinagsamang sandatahan ng mga Aleman at Austro-Unggaro sa tagsibol at tag-init nang taong iyon, napaatras na ang Sandatahang Ruso palabas ng Galisya at Polonya kasabay ng pagbagsak ng kabiserang nitong huli, ang Warsaw, noong 5 Agosto.

mga sundalong Ruso habang nagmamartsa patungong labanan

Nang sumunod na taon ay naglunsad ang Sandatahang Ruso ng isang opensiba sa pamumuno ni Heneral Aleksei Brusilov. Mula Hunyo hanggang Setyembre 1916, sumalakay ang Sandatahang Ruso sa kahabaan ng Galisya at kanilang napaatras ang Puwersang Sentral.

Samantalang naglalagablab ang bakbakan sa Galisya, pumasok ang Rumanya sa digmaan sa panig ng Alyadong Puwersa noong 27 Agosto at sumalakay sa Transilbanya.

Talaksan:WWI.gif

bakbakan sa Bunsurang Rumano

Noon pa man ay nasa panig na ng Puwersang Sentral ang Rumanya subalit nanatiling nyutral nang magsimula ang digmaan sa Europa. Nang mapangakuan ang bansa ng teritoryo sa Silangang Austria-Unggarya, gaya ng Transilbanya at Banat na may malaking populasyong Rumano, sakaling manalo ang Alyadong Puwersa sa digmaan, nagdeklara ang bansa ng pakikidigma laban sa Puwersang Sentral at matagumpay namang nasakop ang malaking bahagi ng Transilbanya. Subalit nang maglunsad ang Puwersang Sentral ng kontra-opensiba mula Austria-Unggarya at Bulgarya (na pumasok sa digmaan noon pang 15 Oktubre 1915 laban sa Serbiya) sa pagsisimula ng 18 Setyembre, nalagay sa panganib ang Rumanya. Nagpadala ng tulong ang Rusya ngunit nagpatuloy ang pag-abante ng Puwersang Sentral hanggang sa napaatras ang kapwa Sandatahang Rumano't Ruso papuntang Moldabya. Ang Bukarest na siyang kabisera ng Rumanya ay bumagsak sa pinagsama-samang sandatahang Aleman, Austro-Unggaro at Bulgaro pagsapit ng 6 Disyembre.

Sa Moldabya muling nag-ipon ng lakas ang Sandatahang Rumano upang pigilan ang anumang pag-abante na isasagawa ng Puwersang Sentral samantalang nagpadala naman ng karagdagang tropa ang Rusya sa nasabing lugar upang mapigilan man din ang anumang tangkang pananakop ng Puwersang Sentral sa Timog-Kanlurang Rusya.

Kampanya sa Serbiya, Setyembre-Disyembre 1914

Mga opensiba sa Rehiyong Balkan at ang pagpasok ng Bulgarya, Montenegro at Gresya sa digmaan

Mga pangunahing artikulo: Kampanya sa mga Balkan (Unang Digmaang Pandaigdig), Kampanya sa Serbiya (Unang Digmaang Pandaigdig), at Bunsurang Masedonyo (Unang Digmaang Pandaigdig

Noong 15 Oktubre 1915 ay pumasok ang Bulgarya sa digmaan sa panig ng Puwersang Sentral. Matapos namang makaranas ng matitinding pagkatalo noong 1914, muling umatake mula hilaga ang Austria-Unggarya sa tulong ng Alemanya laban sa Serbiya. Makalipas ang ilang araw ay naglunsad na rin ng pag-atake ang Bulgarya mula silangan. Napaatras ng pinagsama-samang lakas ng Puwersang Sentral ang Sandatahang Serbo patungong Albanya matapos ang Operasyong Opensibang Kosovo. Pumasok naman ang Montenegro, sa panig ng Alyadong Puwersa, sa digmaan at hinarangan ang pag-abante ng Puwersang Sentral sa Labanan ng Mojkovac noong 6-7 Enero 1916 habang umaatras ang Sandatahang Serbo patungong Albanya. Pansamantalang napipilan ang Puwersang Sentral subalit itinuloy nito ang opensiba hanggang sa masakop ang Montenegro noong 25 Enero nang taon ding iyon.

ang pag-atras ng Sandatahang Serbo patungong Albanya

Samantalang nasa Albanya, sinundo naman ng mga barko ng Alyadong Puwersa ang Sandatahang Serbo at itinakas patungo sa iba't ibang pulo ng Gresya pangunahin na sa Corfu. Sa mga pulong iyon muling nagpalakas ang Sandatahang Serbo samantalang lumunsad naman sa Salonica, Gresya ang Sandatahang Briton-Pranses. Kalauna'y sumunod na lumunsad ang Sandatahang Serbo sa Salonica, sa tulong ng mga Pranses, at kaagad na nakipagtulungan sa Alyadong Puwersa.

Sinikap naman ng Alyadong Puwersa ang pamahalaang Griyego na umanib sa kanila, gayundin ang Puwersang Sentral sa kabilang banda, subalit nagkaroon ng di pagkakaunawaan sa Gresya sapagkat ang hari nito na si Konstantino I ay maka-Aleman, samantalang ang punong ministro nito na si Eleftherios Venizelos ay maka-Briton. Sa pangyayaring ito'y natagalan ang minimithing tulong mula Gresya ng kapwa magkalabang puwersa.

Sa taong 1916 nagsimulang mabuo ang Bunsurang Masedonyo na bumabagtas mula silangang Masedonya hanggang Dagat Adriyatiko sa kanluran. Kapwa nagsagawa ng kani-kanilang opensiba ang magkabilang panig hanggang sa napapayag ng Alyadong Puwersa ang Gresya (na noo'y napasailalim na sa pamamahala ni Eleftherios Venizelos matapos umalis ng bansa si Konstantino I) na umanib sa kanila pagsapit ng Disyembre 1917. Sa kabilang dako ay halos hindi na gumalaw ang Bunsurang Masedonyo hanggang sa maglunsad ng opensiba ang Alyadong Puwersa noong Setyembre 1918.

ang Alyadong Puwersa sa Dardanelles, 1915

Mga sagupaan sa Gitnang Silangan

Pangunahing artikulo: Gitnang Silangang Teatro ng Unang Digmaang Pandaigdig

Naglunsad ng kampanya ang pinagsama-samang sandatahan ng Britanya, Pransiya, Australya, Bagong Selanda, Kanada at Indiya laban sa Imperyong Otomano noong 25 Abril 1915 hanggang 9 Enero 1916 sa Tangway ng Gallipoli. Nilayon ng nasabing kampanya na patuloy na makapagpadala ng suplay ng amunisyon sa Rusya bilang tulong subalit nabigo. Muling nakapagtamo nang panalo ang Sandatahang Otomano nang mapalibutan at mapasuko nila noong 29 Abril 1916 ang Sandatahang Briton-Indiyan sa Pagkubkob sa Kut matapos ang mahigit apat na buwang sagupaan. Sa kabilang banda, matagumpay namang naitaboy ng Sandatahang Ruso sa pangunguna ni Heneral Nikolai Yudenich ang Sandatahang Otomano palabas ng Timog Caucasus mula 1915 hanggang 1916.

Sa tulong ng mga Briton, sumiklab ang Himagsikang Arabo laban sa Imperyong Otomano noong Hunyo 1916 sa pangunguna ni Sherif Hussein. Matapos ang matagumpay na Labanan ng Mecca, kinubkob naman ng pinagsamang Sandatahang Arabo-Briton ang Medina na noo'y nasa pamamahala ni Fakhri Pasha. Tumagal ang pangungubkob hanggang Enero 1919 sa kabila ng pagtatapos ng digmaan sa Europa.

Naglunsad naman ng kampanyang gerilyo ang Tribong Senussi, sa tulong ng Imperyong Otomano, sa kahabaan ng hangganan ng Ehipto't Libya noong 19 Nobyembre 1915. Napilitan ang mga Briton na magpadala ng kaukulang puwersa hanggang sa masupil ang nasabing rebelyon makalipas ang mahigit isang taon.

ang Bunsurang Italyano, 1915-17

Ang pagpasok ng Italya sa digmaan

Pangunahing artikulo: Kampanya sa Italya (Unang Digmaang Pandaigdig)

Ang Italya'y tumangging makilahok nang magsimula ang digmaan. Bagaman kasapi sa Tatluhang Alyansa, nagkaroon naman ang bansa ng isang lihim na kasunduan sa pagitan ng Pransiya noong 1902. Nagtapos ang Tatluhang Alyansa nang umanib ang bansa sa Alyadong Puwersa matapos mapangakuan ng ilang teritoryo sa Austria-Unggarya sakaling manalo ang puwersang nabanggit. Ito'y pinagtibay sa Tratado ng London at nang sumalakay ang Alyadong Puwersa sa Gallipoli, nagdeklara ng pakikidigma ang Italya laban sa Austria-Unggarya noong 23 Mayo 1915. Makalipas ang isa pang taon at tatlong buwan, nagdeklara na rin ito ng pakikidigma laban sa Alemanya.

mga Sundalong Italyano habang lumalaban sa Ilog Isonzo

Malakas ang Sandatahang Italyano subalit nahirapan ito sa pakikihamok pangunahin na sa topograpiya ng mga lugar na pinaglalabanan at dahil na rin sa mga taktikang kanilang pinairal. Isang halimbawa nito ay ang plano ni Luigi Cadorna, isang pinunong Italyano, na naglayong umabante sa talampas ng Islobenya, makuha ang kabisera nitong Ljubljana at makapagbanta ng pananakop sa Vienna na hindi tatapat sa sistema ng makabagong digmaan na gumagamit ng alambreng bakod, masinggan at malalakas na artilerya.

Naglunsad ng 11 opensiba ang Sandatahang Italyano laban sa mga Austro-Unggarong nagkakampo sa kahabaan Ilog Isonzo subalit lahat ay nabigo. Bilang ganti, naglunsad naman ng kontra-opensiba ang Austria-Unggarya sa Asiago patungo ng Verona at Padua bagaman nakapagtamo lamang ng maliit na pag-abante noong tagsibol ng 1916. Pagsapit ng tag-init, sinakop naman ng Sandatahang Italyano ang Gorizia. Hanggang sa 1917, ang Bunsurang Italyano ay hindi man lamang umusad sa kabila ng mga isinasagawang opensiba ng magkabilang panig.

Mungkahing kasunduang pangkapayapaan ng Puwersang Sentral

Matapos ang Labanan ng Verdun at ang matagumpay na pagsakop sa Rumanya noong Disyembre 1916, nagpanukala ng isang kasunduang pangkapayapaan ang Puwersang Sentral sa Alyadong Puwersa. Sinubukan ni Pang. Woodrow Wilson ng Estados Unidos na maging tagapamagitan at humingi ng sulat mula sa magkabilang panig hinggil sa kani-kanilang mga hinaing. Itinuring naman ito ng gabinete ni David Lloyd George ng Italya bilang paraan ng Alemanya upang paghiwa-hiwalayin ang Alyadong Puwersa. Ngunit nang lumaon ay napapayag din ang Alyado. Kapwa naghain ng kani-kanilang mga hinaing ang magkabilang panig, datapwat bunga ng pag-aalinlangan at kawalan ng tiwala ay nabigo ang negosasyon.

mga Sundalong Kanadyano sa Labanan ng Tagaytay ng Vimy,1917

1917: Ang pagpapatuloy ng digmaan

Bunsurang Kanluran, 1917

Noong 3 Mayo 1917, sumiklab ang ilang serye ng pag-aalsa sa panig ng mga Sundalong Pranses sa kasagsagan ng Opensibang Nivelle bunga ng sunod-sunod na pagkatalo sa kamay ng mga Aleman. Naapektuhan nito ang may 54 dibisyon ng kanilang sandatahan subalit kalaunan, matapos mahimok ang ang sundalo na bumalik sa kani-kanilang mga bambang at kasabay na rin ng malawakang pag-aresto't paglilitis ay napipilan ang paglala ng mga pag-aalsa. Pinalitan ni Philippe Pétain si Robert Nivelle bilang komandante ng Sandatahang Pranses. at kaagad iniutos ng una ang pagsususpindi sa lahat ng mga madudugong opensibang maaaring isagawa ng kanyang sandatahan.

Naiwan sa Sandatahang Briton at ng kanyang imperyo ang paglulunsad ng mga opensiba bunga ng pagkalugami ng Sandatahang Pranses. Matagumpay naman ang mga Briton sapagkat kanilang napanalunan ang mga labanan ng Arras at Tagaytay ng Vimy.

pagpupulong sa Konggreso ng Amerika hinggil sa pagputol ng pakikipag-ugnayan ng bansa sa Alemanya, 1917

Ang pagpasok ng Estados Unidos sa digmaan

Pormal na nagdeklara ng di-pakikialam ang Estados Unidos sa pagsisimula ng digmaan sa Europa. Subalit noong 1916 ay nagbanta ang bansa laban sa Alemanya nang palubugin ng isa sa mga submarino nito ang RMS Lusitania, isang pampasaherong barko, na ikinasawi ng may 128 Amerikano. Itinigil naman ng Alemanya ang pagpapalubog sa mga nasabing uri ng barko subalit pagsapit nang Enero 17, sa layong lumpuhin ang ekonomiya ng Gran Britanya, ay muling nanalakay ng walang pakundangan ang mga submarino nito.

Nang taon ding iyon naharang sa Gran Britanya ang Telegramang Zimmerman buhat sa Berlin na naglalayong himukin ang mga Mehikano na umanib sa mga Aleman at magdeklara ng pakikidigma laban sa Estados Unidos. Magpapadala ng tulong pinansyal at militar ang Alemanya sa mga Mehikano upang mabawi nila Arisona, Bagong Mehiko at Teksas na dating mga teritoryo ng Mehiko. Inilabas naman sa publiko ang nasabing telegrama at nakita ito ng mga Amerikano bilang isang dahilan para sa digmaan. Matapos namang palubugin ng mga submarinong Aleman ang may pitong barkong pangalakal ng mga Amerikano, pormal na nagdeklara ang Estados Unidos ng pakikidigma noong 6 Abril 1917 at nagsimulang magpadala ng tulong sa Gran Britanya't Pransiya.

Himagsikan sa Rusya

Pangunahing artikulo: Himagsikang Ruso (1917)

Tingnan din: Digmaang Sibil ng Rusya

si Vladimir Lenin

Nawalan ng saysay ang tagumpay na nakamit ng Opensibang Brusilov noong Hunyo 1916 nang mawalan rin ng interes ang iba pang heneral na suportahan ang mga nakamit ng nasabing opensiba. Muling sumigla ang kampanya ng Sandatahang Ruso nang pumasok ang Rumanya sa digmaan noong 27 Agosto nang taon ding iyon. Sumaklolo naman ang Alemanya at nagpadala ng tulong sa Austria-Unggarya hanggang sa bumagsak sa kamay ng Puwersang Sentral ang Bukarest na siyang kabisera ng Rumanya noong 6 Disyembre. Bunga ng sunod-sunod na pagkatalo ay napilitang sumama sa pakikidigma si Tsar Nikolas II. Naiwan sa kanyang asawa, si Emperatris Alexandra at sa paborito nitong si Rasputin, isang monghe, ang trono. Bunga ng 'di epektibong pamamahala ni Emperatris Alexandra, lumaganap ang protesta laban sa monarkiya samantalang pinatay naman si Rasputin sa pagtatapos ng 1916.

ang Tratado ng Brest-Litovsk

Noong Marso 1917, bunga ng sunod-sunod na demontrasyon sa Petrograd at tensyon sa pamahalaang Ruso, napilitang bumaba sa trono si Tsar Nikolas II. Hinalinhinan siya ng Pamahalaang Probisyunal na naglunsad ng mga panibagong opensiba subalit sa kabila nito'y nagpatuloy ang panghihina ng sandatahang-lakas at ng ekonomiya ng bansa.

Samantala, unti-unting nawalan ng tiwala at suporta ang taumbayan sa Pamahalaang Probisyunal at sa digmaan. Noon umusbong ang mga Bolshevik, sa pangunguna ni Vladimir Lenin, na nangakong ng pagkawala ng bansa sa digmaan. Nakuha ng mga Bolshevik ang pamamahala matapus ang Himagsikang Oktubre at sinimulan nitong lumagda ng armistisyo sa Alemanya pagsapit ng Disyembre kasabay ng pagsiklab sa isang digmaang-sibil sa pagitan ng mga Bolshevik at ng mga kontra-komunista. Nang sumunod na taon, noon 3 Marso, ay muling lumagda ang mga Bolshevik sa Tratado ng Brest-Litovsk kung saan ibinigay nito sa Alemanya ang ilang malalaking teritoryo sa Kanlurang Rusya gaya ng Pinlandiya, Ukraniya at mga estadong Baltik.

Ang paglabas ng Rusya sa digmaan ay naging hudyat din ng pagwawakas ng Tatluhang Kasunduan. Ang malaking bilang ng mga sundalong Aleman na nakatalaga sa Bunsurang Silangan ay inilipat mula roon papuntang Bunsurang Kanluran. Sa kabilang banda nama'y naglunsad ng operasyon ang Alyadong Puwersa sa Rusya upang pigilan ang pag-abante ng Sandatahang Aleman sa mga teritoryong Ruso at upang tulungan na rin ang mga kontra-komunista sa digmaang sibil sa Rusya.

mga Sundalong Austro-Unggaro

Mga labanan sa Italya't Imperyong Otomano

Nagsagupa ang Sandatahang Italyano at pinagsamang lakas ng mga Alemanya't Austria-Unggarya sa Labanan ng Caporetto noong Oktubre 24 hanggang 19 Nobyembre 1917. Sa labanang ito napaatras ng Puwersang Sentral ang mga Italyano na nakapagtamo ng matinding pinsala. Bunga nito'y nagpatupad ang pamahalaang Italyano ng boluntaryong pakikilahok sa digmaan ng lahat ng mga kalalakihang 18 gulang pataas.

ang pagsuko ng Herusalem sa Sandatahang Briton

Naantala naman sa Bulubunduking Caucasus ang operasyon ng Sandatahang Ruso nang sumiklab ang Himagsikan sa Rusya. Nang makuha na ng mga Bolshevik ang pamamahala sa Rusya, tuluyan nang napabayaan ang kampanya ng bansa laban sa mga Otomano. Dahil dito, nagpasya ang mga Armenyo sa pamumuno ni Heneral Tovmas Nazarbekian na ipagpatuloy ang nasimulan ng mga Ruso. 'Di nagtagal ay nagkaroon na ng ganap na kalayaan ang Armenya, gayundin ang Aserbayan at Heyorhiya ngunit lahat ay nalagay sa bantang pananakop ng mga Otomano. Nagsagawa ng kontra-opensiba ang mga Armenyo at kanilang tinalo ang Sandatahang Otomano sa Labanan ng Sardarabad noong 21-29 Mayo 1918 hanggang sa lagdaan ang Tratado ng Batum nang sumunod na buwan sa pagitan ng dalawang nasyon.

Samantala sa Gitnang Silangan, bilang ganti sa mapaminsalang Pagkukob sa Kut, naglunsad ang Imperyong Briton ng isang opensibang sumakop sa Baghdad noong Marso 1917. Sa timog nama'y naging matagumpay ang kampanya ng Alyadong Puwersa sa Sinai at Palestina hanggang sa bumagsak ang depensang Otomano sa Herusalem sa pagtatapos ng taon.

Mungkahing kapayapaan ng Austria

Noong 1917, lingid sa kaalaman ng mga Aleman, lihim na nang-alok ng kasunduang pangkapayapaan si Emperador Carlos I ng Austria kay Punong Ministro Georges Clemenceau ng Pransiya. Ngunit nabigo ang nasabing negosasyon, at kaagad na nalantad ito sa mga Aleman, na nagdulot naman ng lamat sa relasyon ng Alemanya't Austria-Unggarya.

ang Opensibang Tagsibol, Marso-Hulyo 1918

1918: Ang huling taon ng digmaan

Ang Opensibang Tagsibol

Pangunahing artikulo: Opensibang Tagsibol

Nilayon ng mga Aleman sa pangunguna ni Heneral Erich Ludendorff na makapagdulot ng matinding pinsala sa Sandatahang Briton-Pranses bago pa man dumating ang mga kaalyado nilang Amerikano. Naglunsad nang opensiba ang mga Aleman mula 21 Marso 1918 at inatake ang mga Briton malapit sa Amiens. Kanilang napasok ng gayon na lamang ang mga bambang ng Alyadong Puwersa gamit ang mga taktikang paglagos at tuluyang nakaabante ng mahigit 60 kilometro (38 mi).

Umusad ang bunsuran ng may 120 kilometro (75 mi) papuntang Paris. Pinaputakan ng Sandatahang Aleman gamit ng kanilang mga naglalakihang kanyong dambakal ang kabisera, na nagdulot upang lumikas ang napakaraming sibilyan palayo ng nasabing lungsod. Naging matagumpay ang simula ng naturang opensiba kaya't idineklara ni Kaiser Wilhelm II ang 24 Marso bilang isang pambansang araw ng pagdiriwang. Muling naglunsad ng isa pang opensiba, ang Opensibang Georgette, ang mga Aleman noong 7 Abril laban sa mga daungan sa Lagusang Inggles. Inilunsad naman sa timog ang Operasyong Blücher at Yorck noong 27 Mayo papuntang Paris at Operasyong Marne noong 15 Hunyo na naglayong mapalibutan ang Reims.

Ngunit matapos ang serye ng mga operasyong nabanggit, bigong makamit ng mga Aleman ang kanilang layunin. Nanatili pa ring epektibo sa pakikihamok ang Alyadong Puwersa na lumakas pa nang dumating na ang mga Amerikano. Sa pagtatapos ng Opensibang Tagsibol noong 18 Hulyo, mahigit 270 000 sundalo ang nalagas sa panig ng mga Aleman.

mga huling opensiba, Agosto-Nobyembre 1918

Ang pagwawagi ng Alyadong Puwersa

Pangunahing artikulo: Opensibang Sandaang Araw

Nagsimula ang kontra-opensiba ng Alyadong Puwersa, na kilala sa tawag na Opensibang Sandaang Araw, noong 8 Agosto 1918 nang sabay-sabay na sumugod ang Sandatahang Amerikano, Awstralyano, Briton, Kanadyano at Pranses mula Harbonnières sa Labanan ng Amiens. Sa sagupaang ito nakaabante ang pinagsama-samang sandatahan ng may 12 kilometro (7 mi) sa loob lamang ng pitong oras. Tinawag ito ni Heneral Ludendoff bilang "Itim na Araw ng Sandatahang Aleman".

Nagpatuloy ang pag-atake ng Alyadong Puwersa at matapos ang mga labanan ng Albert, Arras, Bapaume, Noyon at Somme, napilitang umatras ang kabuuan ng Sandatahang Aleman sa Linyang Hindenburg upang duon muling magpalakas matapos makapagtamo ng matitinding pinsala. Samantala, 100 000 Aleman naman ang nabihag ng Alyadong Puwersa apat na linggo matapos ang 8 Agosto.

Noon napagtanto ng mga komandanteng Aleman na hindi na nila kayang ipanalo ang digmaan. Nagpadala ng mensahe ng kasunduang pangkapayaan ang Austria-Unggarya noong 15 Setyembre sa lahat ng kanilang bansang binabaka at gayon din sa mga bansang nyutral. Ang Alemanya naman, nang sumunod na araw, ay nang-alok ng kasunduang pangkapayaan sa Belhika. Kapwa tinanggihan ng Alyadong Puwersa ang dalawang mungkahing nabanggit samantalang ipinaalam naman ito ng mga komandanteng Aleman sa mga pinunong nasa Berlin.

Nagsimula ang Opensibang Meuse-Argonne noong 26 Setyembre nang salakayin ng Alyadong Puwersa sa pangunguna ng Pransiya't Estados-Unidos ang Linyang Hindenburg. Napasok ng pinagsamang sandatahan ang Champagne at napanalunan ang Labanan ng Tagaytay ng Blanc Mont. Napaatras ang mga Aleman papuntang Belhika habang nagtuloy-tuloy sa pag-abante ang mga Amerikano't Pranses.

Samantala, kumalat sa panig ng Sandatahang Aleman ang balita tungkol sa napipinto nilang pagkatalo. Upang mapanatili naman ang giting ng Kaiserliche Marino, nagpasya sina Almirante Reinhard Scheer at Heneral Ludendoff na maglunsad ng isang malawakang opensiba sa katubigan, ngunit nang makarating ang balitang ito sa mga Alemang marino, marami ang tumanggi sa paniniwalang ang isasagawang opensiba'y mala-pagpapatiwakal. Nabunton ang sisi kay Ludendorff matapos ang pangyayari at siya'y sinibak sa tungkulin ni Kaiser Wilhelm II noong 26 Oktubre.

Nagiging sariwa na ang banta ng himagsikan sa Alemanya. Nang sumuko naman ang Bulgarya, nawalan ng suplay ng langis at pagkain ang Alemanya nang makuha ng Alyadong Puwersa ang kontrol sa Tangway ng Balkan. Mula 1914 ay mahigit dalawang milyong sundalo na ang nalagas sa panig ng mga Aleman. Nagamit na rin ng imperyo ang lahat ng mga reserbang sundalo.

ang paglagda ng armistisya sa kagubatan ng Compiègne, 11 Nobyembre 1918

Mga armistisya at wakas ng digmaan

Mga pangunahing artikulo: Armistisya kasama ng Alemanya, Armistisya ng Villa Giusti, Armistisya ng Mudros, at Armistisya ng Tesalonica

Nagsimula nang bumagsak ang Puwersang Sentral nang sumuko at lumagda ng armistisya ang Bulgarya noong 29 Setyembre 1918 sa Tesalonica matapos ang mga labanan ng Dobro Pole at Doiran. Sunod namang lumagda ng armistisya ang Imperyong Otomano sa Moudros matapos matalo ang pinaka-epektibong puwersa nito sa Labanan ng Megiddo. Ang Austria-Unggarya naman, sa kabilang banda, ay lumagda ng armistisya sa Villa Giusti noong Nobyembre 3 nang tuluyan nang matalo ng mga Italyano ang kanilang sandatahan sa Labanan ng Vittorio Veneto.

Samantala sa Alemanya, napilitan nang bumaba sa tungkulin si Kaiser Wilhelm II noong 9 Nobyembre at tumungo papuntang Olanda. Noong araw ding iyon itinatag sa Alemanya ang Republikang Weimar na siya nang lumagda ng armistisya noong 11 Nobyembre sa kagubatan ng Compiègne, Pransiya. Pagsapit ng ika-labing-isa ng umaga nang araw na iyon ipinatupad ang tigil-putukan sa Bunsurang Kanluran. Si George Lawrence Price, isang Kanadyano, ang itinuturing na kahuli-hulihang sundalong napatay noong Unang Digmaang Pandaigdig matapos siyang mabaril sa ganap na 10:57 at namatay nang sumunod na minuto.

Mga kinahinatnan

mga Bagong Tatag na Bansa sa Europa at Gitnang Silangan

Pagbabago sa mga teritoryo

Nilagdaan noong ika-28 Hunyo, 1919 ang Tratado ng Versailles sa pagitan ng Alemanya at ng Alyadong Puwersa na kinabibilangan ng Estados Unidos, Hapon, Italya, Nagkakaisang Kaharian at Pransiya. Itinadhana ng tratadong ito ang pagsakop ng Alyadong Puwersa sa Renanya at Saar, mga teritoryo sa Kanlurang Alemanya, sa loob ng 15 taon at paglilimita sa kakanyahan ng sandatahang lakas ng Alemanya na magparami at magpalakas. Kabilang din dito ang pagkakaloob ng Alemanya ng mga teritoryo’t kolonya nito sa Alyadong Puwersa, sapilitang bayad-pinsala at pagtatatag ng Liga ng mga Nasyon.

Ang mga teritoryo ng Alemanya ay napunta sa Belhika, Dinamarka, Polonya, Tsekoslobakya at Litwaniya samantalang muling nabawi ng Pransiya ang mga rehiyon ng Alsasya at Lorena. Ang mga kolonya naman ng dating imperyo sa Aprika at Karagatang Pasipiko ay pinaghati-hatian ng Australya, Bagong Selanda, Belhika, Hapon, Nagkakaisang Kaharian at Pransiya samantalang napabalik naman sa Tsina ang lalawigan ng Shandong.

Mula naman sa labi ng mga imperyong Austro-Unggaryo at Ruso ay itinatag ang makahiwalay na bansang Austria at Unggarya, Estonya, Latbiya, Litwaniya, Pinlandiya, Polonya at Tsekoslobakya. Ang ilang teritoryo ng Austria-Unggarya tulad ng Trieste ay napunta sa Italya at ng Transilbanya ay sa Rumanya. Gayundin naman, ang Besarabya na bahagi ng Imperyong Ruso ay napapunta rin sa Rumanya samantalang ang mga mamamayang Slav ng Bosnya at Hersegobina, Eslobenya at Kroasya ay nakiisa sa Serbiya at Montenegro upang itatag ang Yugoslabya. Gayundin noong kasagsagan ng digmaan, taong 1917, ay itinatag ang mga bansang Armenya, Aserbayan, at Heyorhiya subalit nang maitatag sa Rusya ang Unyong Sobyet noong 1922 ay muling napasailalim ang mga ito sa pamamahala ng mga Ruso nang sumunod na taon.

Ang mga teritoryo ng Imperyong Otomano, na kinilala na sa pangalang Turkiya matapos ang Tratado ng Lausanne, tulad ng Irak, Hordan at Palestina ay napunta sa pamamahala ng Nagkakaisang Kaharian samantalang ang Libano at Sirya ay sa Pransiya. Naitatag din ang Arabyang Saudi at Yemen makalipas ang ilan pang taon.

Mga pinsalang idinulot

Tsart ng mga Nasawi noong Digmaan

Sang-ayon sa pinakamababang pagtataya ay mahigit sa 15 milyong sundalo at sibilyan ang nasawi, nasugatan, nabaldado at nawala noong kasagsagan ng digmaan samantalang mahigit sa 65 milyong naman sa pinakamataas na tantiya. Bahagi rin ng kapinsalang idinulot ng digmaan ang paglaganap ng mga epidemya gaya ng tipus sa Serbiya noong 1914 at ng Trangkasong Espanyol noong 1918, sistematikong paglipol ng lipi (o genocide sa Ingles) na isinagawa ng Imperyong Otomano laban sa mga Kristiyanong Armenyo na kumitil ng humigit-kumulang sa dalawang milyon katao, mga taggutom na lumaganap sa Alemanya, Rusya at Libano na nagtulak sa maraming bansa na magrasyon ng pagkain, at mga maramihang pagpatay tulad ng Paglapastangan sa Belhika na kumitil ng 6,500 buhay.

Mahigit naman sa 8 milyong sundalo ang nahuli o ‘di kaya’y sumuko sa mga labanan ang nabilanggo noong digmaan. Sa kabuuan ay naging maayos ang kondisyon ng mga bilanggo sa mga kulungan (liban na lamang sa Rusya at Imperyong Otomano kung saan hindi naging maganda ang pagtrato sa mga bilanggo) sa tulong na rin ng Pandaigdigang Pulang Krus at ng samahan ng mga manggagamot na nagmula pa sa mga bansang neutral at dahil na rin sa pagsunod ng mga bansang sangkot sa digmaan sa Kumbensyon ng Haya para sa mabuting pakikitungo sa mga bilanggo.

Matapos ang digmaan, ang mga bilanggong sundalo ng Alyadong Puwersa ay kagyat na nakalaya. Kabaligtaran naman ito para sa mga bilanggong sundalo ng Puwersang Sentral na ang iba’y sapilitan munang pinagtrabaho sa mga kampong pantrabaho bago nakalaya. Karamihan naman sa mga sundalong pinalad mabuhay matapos ang digmaan ay nakaranas ng matinding pagkagimal (o trauma sa Ingles) matapos makauwi sa kani-kanilang tahanan bunga na rin ng mga kahindik-hindik nilang karanasang sa pakikipaglaban.

mga Armenyong pinaslang noong kasagsagan ng Armenian Genocide

Sapagkat karamihan noon sa kalalakihan ay kusa o hindi naman kaya’y sapilitang naglingkod sa sandatahang lakas, ang kababaihan ang siyang humalili sa mga hanapbuhay na itinuturing noon na panlalaki lamang. Ang malaking papel na kanilang ginampanan noong digmaan ay humantong sa pakikipaglaban para sa karapatan ng kababaihan na makaboto sa halalan.

Lumakas noon ang mga kilusang makatao tulad na lamang ng Liga ng mga Nasyon at ang idea ng pasipismo na naglayong maglundo ng kapayapaan sa daigdig sa pamamagitan ng mahinahong pamamaraan. Sa kabilang banda naman ay lumakas din ang idea ng pasismo na naglalayong magkamit ng higit pang kapangyarihan sa pamamagitan ng paggamit ng dahas.

Lumawak naman ang kapangyarihan at responsabilidad ng mga bansang nagwagi sa digmaan. Ang pangkalahatang produktong domestiko ng mga bansang Estados Unidos, Italya at Nagkakaisang Kaharian ay tumaas samantalang bumababa naman para sa mga bansang Alemanya, Austria-Unggarya, Imperyong Otomano, Olanda, Pransiya at Rusya.

Samantala, ang mga kasunduang itinadhana sa Tratado ng Versailles, pangunahin na ang pagkakaloob ng Alemanya ng malaking bayad-pinsala sa Alyadong Puwersa kung saan sinisi ang dating imperyo bilang siyang responsable sa mga kapinsalaang iniwan ng digmaan, ay nagdulot ng kawalang-kasiyahan at pagtutol sa panig ng mga mamamayang Aleman. Lumaganap noon sa Alemanya ang Dolchstosslegende, isang paniniwalang hindi natalo sa digmaan ang Sandatahang Aleman subalit pinagtaksilan naman ng mga mamamayan nito, partikular na yaong mga republikano at ng mga nasa pamahalaan na lumagda sa armistisyo at nagpabagsak sa monarkiya. Lumakas din ang ideolohiyang Nazismo at pasismo sa pangunguna ng ilang makabayang kilusan at ni Adolf Hitler. Dumanas ang Alemanya ng matinding paghihikahos hanggang sa tuluyan nang malugmok ang ekonomiya nito paglipas pa ng ilang taon. Halimbawa na lamang noong 1923, ang halaga ng isang dolyar ay katumbas na ng 4.2 trilyong marko sa nasabing bansa. Nito lamang nakaraang Oktubre, 2010 nang nabayaran nang lahat ng Alemanya ang mga bayad-pinsala.

Pag-unlad sa teknolohiya ng pakikidigma

ang masinggang Vickers

Ilan lamang ang awtomatikong riple, barkong pandigma, eroplano, flamethrower, nakalalasong gas, kanyon, masinggan, submarino at tangke sa mga sandatang nilinang at nilikha noong digmaan. Ang paggamit ng telepono at komunikasyong walang kable man ay may malaki ring naitulong sa pakikipagtalastasan ng mga sundalo. Sa kabilang banda, ang pagpapairal ng pakikidigmang pambambang noong digmaan ay isa naman sa mga salik na nakapagpabagal sa pag-usad ng sinumang naglalabang panig.

Ang kaayusan ng impanterya ay nabago sapagkat sa halip na 100 ay pito hanggang sampung sundalo na lamang ang pangunahing pangkat ng maneobra laban sa mga kaaway. Ang iba’t ibang uri ng helmet tulad ng Adrian ng mga Pranses, Brodie ng mga Amerikano, Briton at kolonya at Stahlhelm ng mga Aleman ay naimbento upang protektahan ang ulo ng bawat sundalong lumalaban. Nanatiling namang pangunahing sandata ng nakararaming sundalo ang Ang pistola, riple, bayoneta at granada ay nanantili pa rin bilang pangunahing sandata ng impanterya. Nang malinang ang paggamit ng mga masinggan tulad ng Vickers, at mga awtomatikong riple gaya ng BAR, MP18 at Lewis, naging imposible na ang maramihang harapang pagbabarilan sa digmaan.

mga Sundalong Aleman sa isang pag-atake ng nakalalasong gas

Sa pagsisimula ng digmaan, ang mga kanyon ay karaniwang pinapuputok nang tuwiran sa anumang puntirya. Sa sumunod na tatlong taon ay pinapaputok na ang mga ito nang hindi tuwiran sa mismong puntirya sang-ayon na rin sa iba't ibang pamamaraang pinaiiral. Iba’t ibang uri ng kanyon tulad ng howitser, mortar at kanyong daambakal ang naimbento gaya na lamang ng Minenwerfer at ng Kanyong Paris na ginamit upang bombahin ang Paris sa layo ng 100 kilometro (60 milya). Lubhang nakalulunos ang mga pinsalang naidudulot ng mga kanyon kaya’t naging karaniwan na noon ang pagtugis sa kinaroroonan ng mga ito upang wasakin.

ang tangkeng Mark ng mga Briton

Ang nakalalasong gas at flamethrower ay dalawa sa mga kagimbal-gimbal na sandatang ginamit noong digmaan na pawang nagdudulot ng masakit subalit mabagal na pagkamatay, bagaman ang mga ito’y hindi naging epektibo upang maipanalo ang isang partikular na sagupaan. Ang tatlong pangunahing uri ng nakalalasong gas ay chlorine, mustard at phosgene samantalang ang flamethrower ay may iba’t ibang sukat at timbang. Ang nakalalasong gas ay unang malawakang ginamit ng Sandatahang Aleman sa mga labanan ng Bolimów at Ypres samantalang ang flamethrower naman ay sa Hooge, Pransiya.

Naimbento naman ng mga Briton ang tangke na may kakayahang tumawid sa mga bambang at wasakin ang mga alambreng bakod. Ito’y unang ginamit sa Labanan ng Somme at malawakang ginamit sa Labanan ng Cambrai.

ang Fokker Dr.I, isang eroplanong panlaban

Sa karagatan ay kapwa nanguna ang Alemanya at ang Nagkakaisang Kaharian sa pagpapaunlad ng mga barkong pandigma, krusero, submarino at barkong panghatid-eroplano. Ilan sa mga ito ay ang mga submarinong U-boat ng mga Aleman na nakapagpalubog ng napakaraming barkong pandigma at pangalakal ng Alyadong Puwersa, at Wakamiya ng Hapon na siyang kauna-unahang barkong naglunsad ng mga eroplanong sumalakay sa mga Aleman sa Tsingtao, Tsina noong 1914.

Ang mga eroplanong panlaban, pambomba at pampamatyag ay nilinang at nilikha rin ng mga pangunahing bansang sangkot sa digmaan. Ilan sa mga ito ay ang Fokker Dr.I ng Alemanya, Nieuport 15 ng Pransiya, Sikorsky Ilya Muromets ng Rusya at Sopwith Camel ng Nagkakaisang Kaharian. Ang mga Ruso ang kauna-unahang nagsagawa ng malawakang pambobomba sa digmaan samantalang ginamit naman ng mga Aleman ang mga naglalakihang Sepelin upang bombahin ang London. Ang mga obserbasyong lobo naman ay ginamit sa mga misyong pagmamatyag.

Nagkaroon din ng pagbabago sa disenyo't kalidad ng mga daambakal at tren sapagkat dito mabilis na naipapadala ang mga sundalo, armas, amunisyon, pagkain at tubig sa mga pinaglalabanang lugar.

mga Napanatiling Bambang sa Kasalukuyan

Mga paggunita bilang alaala

Libo-libong bantayog, museo at libingan na nasa pangangalaga ng iba’t ibang ahensiya, ang itinayo sa mga nayon at bayan sa Europa at maging sa Estados Unidos bilang pag-alala sa mga nasawi at nawala noong digmaan.

Ipinagdiriwang sa Australya at Bagong Selanda ang Araw ng Anzac tuwing ika-25 ng Abril kada taon bilang paggunita sa Labanan ng Galipoli. Samantala, ang Araw ng Armistisyo at Araw ng Pag-alala ay ginugunita sa Pransiya, Nagkakaisang Kaharian at mga dating kolonya nito tuwing ika-11 ng Nobyembre ng taon.

Ang mga kahindik-hindik na kaganapang nakapaloob sa digmaan ay namalas ng mga mambabasa sa mga talaarawan, tula at nobelang isinulat ng mga sundalong nakipaglaban. Ilan sa mga ito ay tanyag na “Lahat ay Tahimik sa Bunsurang Kanluran” (o All Quiet on the Western Front sa Ingles), nobela ng isang sundalong Alemang si Erich Maria Remarque na makalawang ulit na isinapelikula noong 1930 at muli noong 1979, at ang tulang “Sa Kaparangan ng Flanders" (o In Flanders Field sa Ingles) ng Kanadyanong si Juan McCrae na hanggang sa ngayon ay tinutula pa rin sa Araw ng Pag-aalala. Nakapagtala naman ang Museong Pandigma ng Imperyong Briton ng mahigit sa 2,500 talaarawan ng mga sundalo na nirebisa ni Max Arturo.

Silipin din

• Ikalawang Digmaang Pandaigdig

Media

mga Eroplano ng Alyadong Puwersa sa linya ng mga Sandatahang Aleman

mga Tangke ng Alyadong Puwersa sa Langres, 1918

Awiting "The Makin's of the U.S.A." ni Von Tilzer; Peerless Quartet ng Columbia Records, A2522 gilid B, na inilabas noong Marso 1918

Awiting "We're All Going Calling on the Kaiser" ni Arturo Fields at ng Peerless Quartet na sinulat ni Santiago Alejandro Brennan ng Edison Records, Mayo 1918

Mga sanggunian

• Bade, Klaus J; Brown, Allison (tr.) (2003), Migration in European History, The making of Europe, Oxford: Blackwell, ISBN 0631189394, OCLC 52695573{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link) (salin mula sa wikang Aleman)

• Balakian, Peter (2003), The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response, New York: HarperCollins, ISBN 9780060198404, OCLC 56822108{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Brands, Henry William (1997), T. R.: The Last Romantic, New York: Basic Books, ISBN 0465069584, OCLC 36954615{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Cross, Wilbur L (1991), Zeppelins of World War I, New York: Paragon Press, ISBN 9781557783820, OCLC 22860189{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Evans, David (2004), The First World War, Teach yourself, London: Hodder Arnold, ISBN 0340884894, OCLC 224332259{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Falls, Cyril Bentham (1960), The First World War, London: Longmans, ISBN 1843422727, OCLC 460327352{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Farwell, Byron (1989), The Great War in Africa, 1914–1918, W.W. Norton, ISBN 9780393305647{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Ferguson, Niall (2006), The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West, New York: Penguin Press, ISBN 1594201005{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Fromkin, David (2001), A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East, New York: Owl Books, p. 119, ISBN 0805068848, OCLC 53814831{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Gray, Randal (1991), Kaiserschlacht 1918: the final German offensive, Osprey, ISBN 9781855321571{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Halpern, Paul G (1995), A Naval History of World War I, New York: Routledge, ISBN 1857284984, OCLC 60281302{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Hartcup, Guy (1988), The War of Invention; Scientific Developments, 1914–18, Brassey's Defence Publishers, ISBN 0-08-033591-8{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Heller, Charles E (1984), Chemical warfare in World War I : the American experience, 1917–1918, Fort Leavenworth, Kansas: Combat Studies Institute, OCLC 123244486{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Hickey, Michael (2003), The Mediterranean Front 1914–1923, The First World War, bol. 4, New York: Routledge, pp. 60–65, ISBN 0415968445, OCLC 52375688{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Hinterhoff, Eugene (1984), Young, Peter (pat.), "The Campaign in Armenia", Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I, New York: Marshall Cavendish, bol. ii, ISBN 0863071813{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Hull, Isabel Virginia (2006), Absolute destruction: military culture and the practices of war in Imperial Germany, Cornell University Press, ISBN 9780801472930{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Johnson, James Edgar (2001), Full Circle: The Story of Air Fighting, London: Cassell, ISBN 0304358606, OCLC 45991828{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Jones, Howard (2001), Crucible of Power: A History of U. S. Foreign Relations Since 1897, Wilmington, Delaware: Scholarly Resources Books, ISBN 0842029184, OCLC 46640675{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Keegan, John (1998), The First World War, Hutchinson, ISBN 0091801788{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link) (pangkalahatang kasaysayang militar)

• Keene, Jennifer D (2006), World War I, Westport, Connecticut: Greenwood Press, p. 5, ISBN 0313331812, OCLC 70883191 {{citation}}: Unknown parameter |seriestitle= ignored (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)

• Kernek, Sterling (Disyembre 1970), "The British Government's Reactions to President Wilson's 'Peace' Note of December 1916", The Historical Journal, 13 (4), Padron:Jstor{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Kurlander, Eric (2006), Steffen Bruendel. Volksgemeinschaft oder Volksstaat: Die "Ideen von 1914" und die Neuordnung Deutschlands im Ersten Weltkrieg (Book review), H-net, nakuha noong 2009-11-17{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Love, Dave (Mayo 1996), "The Second Battle of Ypres, April 1915", Sabretasche, 26 (4){{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Lyons, Michael J (1999), World War I: A Short History (ika-2nd (na) edisyon), Prentice Hall, ISBN 0130205516{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• McLellan, Edwin N, The United States Marine Corps in the World War

• Martel, Gordon (2003), The Origins of the First World War, Pearson Longman, Harlow{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Mawdsley, Evan (2008), The Russian Civil War (ika-Edinburgh (na) edisyon), Birlinn location, ISBN 1843410419 {{citation}}: Invalid |ref=harv (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)

• Mosier, John (2001), "Germany and the Development of Combined Arms Tactics", Myth of the Great War: How the Germans Won the Battles and How the Americans Saved the Allies, New York: Harper Collins, ISBN 0060196769{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Neiberg, Michael S (2005), Fighting the Great War: A Global History, Cambridge, Mass: Harvard University Press, ISBN 0674016963, OCLC 56592292{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Page, Thomas Nelson, Italy and the World War, Brigham Young University, Chapter XI cites "Cf. articles signed XXX in La Revue de Deux Mondes, March 1 and March 15, 1920"

• Pitt, Barrie (2003), 1918: The Last Act, Barnsley: Pen and Sword, ISBN 0850529743, OCLC 56468232{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Price, Alfred (1980), Aircraft versus Submarine: the Evolution of the Anti-submarine Aircraft, 1912 to 1980, London: Jane's Publishing, ISBN 0710600089, OCLC 10324173{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Raudzens, George (Oktubre 1990), "War-Winning Weapons: The Measurement of Technological Determinism in Military History", The Journal of Military History, Society for Military History, 54 (4): 403–434, doi:10.2307/1986064{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Rickard, J (27 Agosto 2007), The Ludendorff Offensives, 21 March-18 July 1918{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Shapiro, Fred R; Epstein, Joseph (2006), The Yale Book of Quotations, Yale University Press, ISBN 0300107986{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Schindler, J (2003), "Steamrollered in Galicia: The Austro-Hungarian Army and the Brusilov Offensive, 1916", War in History, 10 (1): 27–59, doi:10.1191/0968344503wh260oa{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Shanafelt, Gary W (1985), The secret enemy: Austria-Hungary and the German alliance, 1914–1918, East European Monographs, ISBN 9780880330800{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Stevenson, David (2004), Cataclysm: The First World War As Political Tragedy, New York: Basic Books, pp. 560pp, ISBN 0465081843, OCLC 54001282{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link), major reinterpretation

• Strachan, Hew (2004), The First World War: Volume I: To Arms, New York: Viking, ISBN 0670032956, OCLC 53075929{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link) (mga kaganapan nang 1914)

• Taylor, Alan John Percivale (1998), The First World War and its aftermath, 1914–1919, London: Folio Society, OCLC 49988231 {{citation}}: Unknown parameter |series-title= ignored (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)

• Taylor, John M (Tag-init 2007), "Audacious Cruise of the Emden", The Quarterly Journal of Military History, 19 (4): 38–47, doi:10.1353/jmh.2007.0331, ISSN 0899-3718 {{citation}}: Unknown parameter |doi_brokendate= ignored (|doi-broken-date= suggested) (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)

• Tuchman, Barbara Wertheim (1966), The Zimmerman Telegram (ika-2nd (na) edisyon), New York: Macmillan, ISBN 0026203200, OCLC 233392415{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Tucker, Spencer C; Wood, Laura Matysek; Murphy, Justin D (1999), The European powers in the First World War: an encyclopedia, Taylor & Francis, ISBN 9780815333517{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Tucker, Spencer C; Roberts, Priscilla Mary (2005), Encyclopedia of World War I, Santa Barbara: ABC-Clio, ISBN 1851094202, OCLC 61247250{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• von der Porten, Edward P (1969), German Navy in World War II, New York: T. Y. Crowell, ISBN 021317961X, OCLC 164543865{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Wawro, Geoffrey (2003). The Franco-Prussian War: The German Conquest of France in 1870–1871. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-58436-1.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Westwell, Ian (2004), World War I Day by Day, St. Paul, Minnesota: MBI Publishing, pp. 192pp, ISBN 0760319375, OCLC 57533366{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Westwood, John (1980), Railways at War, San Diego, California, U.S.A.: Howell-North Books, ISBN 0-8310-7138-9{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Willmott, H.P. (2003), World War I, New York: Dorling Kindersley, ISBN 0789496275, OCLC 52541937{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

• Winegard, Timothy, "Here at Vimy: A Retrospective – The 90th Anniversary of the Battle of Vimy Ridge", Canadian Military Journal, 8 (2)

• Winter, Denis (1983), The First of the Few: Fighter Pilots of the First World War, Penguin, ISBN 9780140052565{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Mga panlabas na kawing

• FirstWorldWar.com: Kasaysayan ng Digmaan
• Dokumentaryong Artsibo ng Unang Digmaang Pandaigdig
• Ilang piling Video hinggil sa Digmaan
• Wikipediang Ingles: Unang Digmaang Pandaigdig

Mga pinasiglang mapa

• Pagsisimula ng Digmaan sa Europa
• Pagtatapos ng Digmaan sa Europa