Pumunta sa nilalaman

Baybayin

Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
Napiling Artikulong KandidatoWikipedia:Mga nominasyon para sa Napiling Artikulo at Larawan
Napiling Artikulong Kandidato
Tungkol sa sistema ng pagsulat ang artikulo na ito. Para sa lupain na nasa tabi ng dagat, tingnan ang Dalampasigan. Para sa pagsusulat ng salita o mga salita sa pamamagitan ng lahat ng kinakailangan na letra sa tama nitong pagkakasunod-sunod, tingnan ang Pagbaybay.
Baybayin
ᜊᜌ᜔ᜊᜌᜒᜈ᜔
UriAbugida
Mga wikaTagalog, Sambali, Iloko, Kapampangan, Bikol, Pangasinense, Mga wika sa Kabisayaan[1]
PanahonIka-14 siglo (o mas luma pa)[2] - Ika-18 siglo (muling ibinuhay sa modernong panahon)[3]
Mga magulang na sistema
Mga anak na sistema• Sulat Hanunuo
• Sulat Buhid
• Sulat Tagbanwa
• Sulat Palaw'an
Mga kapatid na sistemaSa ibayong dagat
• Balines (Aksara Bali, Hanacaraka)
• Batak (Surat Batak, Surat na sampulu sia)
• Habanes (Aksara Jawa, Dęntawyanjana)
• Lontara (Mandar)
• Sundanes (Aksara Sunda)
• Rencong (Rentjong)
• Rejang (Redjang, Surat Ulu)
ISO 15924Tglg, 370
DireksyonKaliwa-kanan
Alyas-UnicodeTagalog
Lawak ng UnicodeU+1700–U+171F
PAALALA: Maaaring naglalaman ang pahinang ito ng mga simbolong pamponetikong IPA.
Naglalaman po ang artikulong ito ng mga titik ng mga sinaunang Pilipino. Posible po kayong makakita ng mga tandang pananong, kahon, o iba pang mga simbolo imbes ng mga titik na ninanais kung hindi po suportado ang pag-render sa mga ito.
Ang mga titik ng Baybayin sa kolasyon nito: A, Ba, Ka, Da/Ra, Ga, Ha, La, Ma, Na, Nga, Pa, Sa, Ta, Wa, Ya, E/I, at O/U.

Ang Baybayin (walang birama: ᜊᜊᜌᜒ, krus na pamatay-patinig: ᜊᜌ᜔ᜊᜌᜒᜈ᜔, pamudpod na pamatay-patinig: ᜊᜌ꠸ᜊᜌᜒᜈ꠸), kilala rin sa maling katawagan[4] nitong Alibata (mula Arabe alifbata) ay isa sa mga suyat na ginamit sa Pilipinas. Isa itong alpasilabaryo, at bahagi ng pamilya ng sulat Brahmi. Laganap ang paggamit nito sa Luzon at sa ilang parte ng Pilipinas noong ika-16 hanggang ika-siglo bago mapalitan ito ng sulat Latin.

Sa kasalukuyan, ginagamit ang Baybayin bilang sining. May mga grupong nabuo para muli itong buhayin at gamitin. May mga batas rin ang nagawa para itaguyod ito pati na rin ang iba pang mga sistema ng panulat ng Pilipinas.[5]

Isinakodigo sa Unicode ang mga titik nito noong 2002. Ipinanukala ito ni Micheal Everson noong 1998 kasama ng sulat Tagbanwa, Hanuno'o, at Buhid.

Ang Sinupan ng Unibersidad ng Santo Tomas sa Maynila ang may hawak sa kasalukuyan sa pinakamalaking koleksyon ng mga sinaunang pagsulat sa Baybayin sa buong mundo.[6][7][8][9] Dahil rito, binigyan ito ng nominasyon para mapasama sa Talaan ng Pandaigdigang Pamana ng UNESCO, kasama na ang buong unibersidad.

Pangkalahatang-ideya

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tingnan din: Lumang Tagalog, Panitik na Buhid, Sulat Hanunuo, at Sulat Tagbanwa

Ang alpasilabaryo ay isa sa mga indibidwal na sistema ng pagsulat na ginagamit sa Timog-silangang Asya, halos lahat ay mga abugida;[10] kung saan binibigkas ang anumang katinig nang may kasunod na patinig a—ginagamit ang mga tuldik upang ipahayag ang mga ibang patinig. Karamihan nitong mga sistema ng pagsulat ay nagmula sa mga sinaunang panitik na ginamit sa Indiya noong nakalipas na 2,000 taon, at ang panlahatang katawagan para sa mga abugida sa Pilipinas ay Baybayin. Mayroong dalawang paraan upang sulatin ang babayin; walang kudlit o may kudlit. Gayunpaman, hindi ito nalalapat sa makabagong sulat kulitan (pinasikat noong dekada 1990), ngunit nalalapat sa Lumang kulitan, nadokumentado noong mga dekada 1690.

Terminolohiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ang salitang baybayin ay nangangahulugang "magsulat," "ispel", o magbaybay sa Tagalog. Inilathala noong 1613, isinalinwika ang tala ng "abakada" (ang alpabeto) sa diksyunaryong Kastila-Tagalog ni San Buenaventura bilang "baibayin" ("...de baybay, que es deletrear...", isinalinwika: "mula sa "baybay", na nangangahulugang "ispel")[11]

Tumutukoy ang "baybayin" sa mga iba pang katutubong sulat sa Pilipinas na Abugida, kabilang ang sulat Buhid, sulat Hanunó'o, sulat Tagbanwa, sulat Kulitan , sulat Tagalog at iba pa. Inirerekomenda ng mga organisasyong pangkultura tulad ng Sanghabi at Heritage Conservation Society na tawaging suyat ang koleksyon ng mga natatanging sulat na ginagamit ng mga iba't ibang katutubong pangkat sa Pilipinas, kabilang ang baybayin, iniskaya, kirim jawi, at batang-arab, na isang terminong walang kinikilingan para sa anumang sulat.[12] Samantala, inirerekomenda ni Jay Enage at iba pang bagong tagapagtaguyod na tawaging baybayin ang mga Abugidang sistema ng pagsulat sa Pilipinas.

Paminsan-minsan, tinatawagang Alibata ang Baybayin,[13][14] isang neolohismo na inilikha ni Paul Rodríguez Verzosa mula sa unang ikatlong titik ng sulat Arabe (ʾalif, bāʾ, tāʾ, tinanggal ang f para maganda pakinggan), marahil sa maling pag-aakala na nagmula ang Baybayin sa sulat Arabe.[4]

Sa makabagong panahon, ang Baybayin ay tinawagang Badlit, Kudlit-kabadlit para sa mga Bisaya, Kurditan, Kur-itan para sa mga Ilokano, at Basahan para sa mga Bikolano.[15]

Pinagmulan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Pinagtatalunan ang pinagmulan ng Baybayin at mayroong ilang mga teoriya, dahil wala pang natuklasan na tiyak na katibayan.

Impluwensya ng Dakilang Indiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Tingnan din: Mga salitang Tagalog na hiniram sa Indiyanong Sanskrito
Lawak ng impluwensiya ng India. Ang kulay-kahel ay ang subkontinente ng India.

Ayon sa kasaysayan, napasailalim ang Timog-silangang Asya sa impluwensya ng Sinaunang Indiya, kung saan yumabong ang mararaming nagpaindiyanong prinsipalidad at imperyo nang iilang siglo sa Taylandiya, Indonesya, Malaysia, Singapore, Pilipinas, Kambodya at Biyetnam. Ibinigay ang terminong indianisasyon sa impluwensya ng kulturang Indiyano sa mga lugar na ito.[16] Binigyang-kahulugan ito ni George Coedes, isang arkeologong Pranses, bilang paglaganap ng organisadong kultura na nakabatay sa mga Indiyanong pinagmulan ng kamaharlikaan, Hinduismo at Budismo at ang dayalektong Sanskrito.[17] Makikita ito sa Pagpaindiyano ng Timog-silangang Asya, paglago ng Hinduismo at Budismo. Inimpluwensyahan rin ng mga pangkarangalang Indiyano ang mga pangkarangalang Malay, Thai, Pilipino at Indones.[18] Kabilang dito ang Raja, Rani, Maharlika, Datu, atbp. na ipinasa mula sa kulturang Indiyano sa Pilipinas sa pamamagitan ng mga Malay at imperyong Srivijaya.[kailangan ng sanggunian] Naging mahalaga ang papel ng mga Indiyanong kolonista ng Hindu bilang mga propesyonal, mangangalakal, pari at mandirigma.[19][20][21][22] Pinatunay ng mga inskripsyon na ang mga pinakaunang kolonistang Indiyano na nagsipamayan sa Champa at kapuluang Malay, ay nagmula sa dinastiyang Pallava, dahil idinala nila ang kanilang sulat Pallava. Katugmang-katugma ang mga pinakaunang inskripsyon sa Java sa sulat Pallava.[19] Sa unang yugto ng pagpapatibay ng sulat Indiyano, lokal na isinagawa ang mga inskripsyon sa mga wikang Indiyano. Sa ikalawang yugto, ginamit ang mga sulat sa pagsulat ng mga lokal na wika ng Timog-silangang Asya. Sa ikatlong yugto, nabuo ang mga lokal na uri ng mga sulat. Pagsapit ng ika-8 siglo, humiwalay na ang mga sulat tungo sa mga panrehiyong sulat.[23]

Hinangad ni Isaac Taylor na ipakita na ipinakilala ang Baybayin sa Pilipinas mula sa Baybayin ng Bengal ilang panahon bago ang ika-8 siglo. Sa pagtatangkang ipakita ang ganoong relasyon, ipinakita ni Taylor ang mga magrap na representasyon ng mga titik ng Kistna at Assam tulad ng g, k, ng, t, m, h, at u, na kahawig ng mga katumbas na titik sa Baybayin.Ikinatuwiran ni Fletcher Gardner na "napakapareho" ang mga sulat Pilipino at sulat Brahmi,[24] na sinuportahan ni T. H. Pardo de Tavera. Ayon kay Christopher Miller, tila matibay ang ebidensya na talagang nagmula ang Baybayin sa Gujarati.[25]

Sulat ng Timog Sulawesi

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Si David Diringer, na tumanggap sa pananaw na nagmula ang mga alpabeto ng kapuluang Malay sa Indiya, ay nagpalagay na nagmula ang mga sulat ng Timog Sulawesi sa sulat Kawi, marahil sa pamamagitan ng sulat Batak of Sumatra. Ayon kay Diringer, idinala ang mga sulat Pilipino sa mga pulo sa pamamagitan ng mga Bugines na titik sa Sulawesi.[26] Ayon kay Scott, malamang na ang pinakamalapit na ninuno ng Baybayin ay isang sulat ng Timog Sulawesi, baka ang Lumang Makassar o isang malapit na ninuno.[27] Ito ay dahil sa kakulangan ng mga huling katinig o kudlit sa Baybayin. Ang mga wika ng Timog Sulawesi ay may limitadong imbentaryo ng pantig-huli na katinig at hindi nila ipinakakatawan sa mga sulat Bugis at Makassar. Ang pinakaposibleng pagpapaliwanag ng kawalan ng pananda ng huling katinig sa Baybayin samakatuwid ay isang sulat ng Timog Sulawesi ang kanyang tuwirang ninuno. Ang Sulawesi ay nasa ibaba mismo ng Pilipinas at mayroong ebidensya ng ruta ng kalakalan sa kanilang pagitan. Samakatuwid, nalinang ang Baybayin sa Pilipinas noong ikalabinlimang siglo PK dahil nalinang ang sulat Bugis-Makassar sa Timog Sulawesi hindi mas nauna sa 1400 PK.[28]

Kawi

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang Inskripsyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna (LCI).

Nagmula ang sulat Kawi sa Java, na nagmula sa sulat Pallava,[29] at ginamit halos sa buong Tabing-dagat na Timog-silangang Asya. Ang inskripsiyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna ang pinakaunang kilalang nasusulat na dokumento na natuklasan sa Pilipinas. Isa itong legal na dokumento na may nakaukit na petsa ng panahong Saka 822, na tumutugma sa Abril 21, 900 PK. Nakasulat ito sa sulat Kawi sa isang uri ng Lumang Malay na nilalaman ng maraming salitang hiram mula sa Sanskrit at mga iilang di-Malay na elemento ng bokabularyo na hindi malinaw kung nanggaling sa Lumang Habanes o Lumang Tagalog. Ang ikalawang halimbawa ng sulat Kawi ay makikita sa Garing Pantatak ng Butuan, na natagpuan noong dekada 1970 at pinetsahan sa pagitan ng ika-9 at ika-12 siglo. Ito ay sinaunang selyo na gawa sa garing na nagtagpuan sa isang pinaghuhukayan ng mga arkeologo sa Butuan. Idineklara ang selyo bilang Pambansang Kayamanang Pangkultura. Nakaukit sa selyo ang salitang "Butwan" sa nakaistilong Kawi. Matatagpuan ngayon ang selyong garing sa Pambansang Museo ng Pilipinas.[30] Kaya nangangatuwiran ang isang hipotesis na, dahil Kawi ang pinakaunang patotoo ng pagsusulat sa Pilipinas, maaaring nagmula ang Baybayin sa Kawi.

Cham

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang Silangang Sulat Cham.

Maaaring ipinakilala ang Baybayin sa Pilipinas ng mga koneksyong tabing-dagat sa Kahariang Champa. Ikinatutuwiran ni Geoff Wade na ang mga titik ng Baybayin na "ga", "nga", "pa", "ma", "ya" at "sa" ay nagpapakita ng mga katangian na pinakamainam na ipaliwanag sa pagkokonekta sa kanila sa sulat Cham, sa halip ng mga ibang Indikong abugida. Waring mas malapit ang Baybayin sa mga sulat ng timog-silangang Asya kaysa sa sulat Kawi. Nangangatuwiran si Wade na hindi tiyak na patunay ang Inskripsyon sa Binatbat na Tanso para sa pagmumula ng Baybayin sa Kawi, dahil nagpapakita ang inskripsyon ng mga huling katinig, habang hindi nagpapakita ang Baybayin ng mga ganito.[31]

Kasaysayan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Sa mga mahuhugot na materyales, malinaw na ginamit ang Baybayin sa Luzon, Palawan, Mindoro, Pangasinan, Ilocos, Panay, Leyte at Iloilo, ngunit walang nagpapatunay na umabot ang Baybayin sa Mindanao. Tila malinaw na nagsimulang maghiwalay ang paglilinang ng mga uri sa Luzon at Palawan noong ika-16 siglo, bago sinakop ng mga Kastila ang nakikila natin ngayon bilang Pilipinas. Dahil diyan, Luzon at Palawan ang mga pinakalumang rehiyon kung saan nagamit at ginagamit ang Baybayin. Kapansin-pansin din kung paano nilinang ang sulat sa Pampanga ng mga katangi-tanging hugis para sa apat na titik noong unang bahagi ng siglong 1600, na kakaiba sa mga ginagamit sa ibang lugar. Nagkaroon ng tatlong medyo naiibang uri ng Baybayin sa huling bahagi ng siglong 1500 at siglong 1600, ngunit hindi sila mailalarawan bilang tatlong magkaibang sulat kung paanong may iba't ibang istilo ng sulat Latin sa buong edad medyang o modernong Europa na may medyo naiibang grupo ng mga titik at sistema ng pagbaybay.[6][1]

Sa modernong panahon, ang Baybayin ay tinatawagang Badlit, Kudlit-kabadlit ng mga Bisaya, Kurditan, Kur-itan ng mga Ilokano, at Basahan ng mga mga Bikolano.[15]

Mga iba't ibang uri ng Baybayin
Sulat Rehiyon Halimbawa
Baybayin Katagalugan
Uring Sambal Zambales
Uring Ilokano, Ilokano: "Kur-itan" Ilocos
Uring Bikolano, Bikolano: "Iskriturang Basahan" Kabikulan Surat Basahan
Uring Pangasinense Pangasinan
Uring Bisaya, Bisaya: "Badlit" Kabisayaan
Uring Kapampangan, Kapampangan: "Kulitan" Gitnang Luzon


Lumang kasaysayan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Nakaukit sa isang tapayang panlibing, na tinatawagang "Palayok ng Calatagan," na natagpuan sa Batangas ang mga titik na kapansin-pansing kahawig ng Baybayin, at sinasabing inukit s. 1300 PK. Gayunpaman, hindi pa pinapatunayan ang kanyang awtentisidad.[32][33]

Kahit na isinulat ni Antonio Pigafetta, isa sa mga kasama ni Fernando de Magellanes sa barko, na hindi nulat noong 1521, dumating na ang Baybayin doon noong 1567 nang iniulat ni Miguel López de Legazpi mula sa Cebu na, "Mayroon silang [ang mga Bisaya] kanilang sariling mga titik at karakter kagaya ng mga Malay, kung kanino sila natuto; pinagsusulatan nila ang balat ng kawayan at dahon ng palma gamit ang isang matulis na instrumento, ngunit walang matatagpuan na sinaunang pagsusulat sa kanila, at wala ring salita ng kanilang pinagmulan at pagdating sa kapuluan, pinepreserba ang kanilang kaugalian at mga ritwal sa pamamagitan ng mga tradisyong ipinapasa-pasa buhat sa ama hanggang sa anak nang walang ibang tala."[34] Pagkatapos ng isang siglo, noong 1668, isinulat ni Francisco Alcina: "Ang mga karakter nitong mga katutubo [mga Bisaya], o, mas mainam sabihing, ang mga ginagamit nang iilang taon sa mga bahaging ito, isang sining na ipinarating sa kanila ng mga Tagalog, at natutunan naman nila mula sa mga Borneano na nagmula sa dakilang pulo ng Borneo patungo sa Maynila, at kung kanino sila lubhang nakikipagpalitan... Mula sa mga Borneanong ito natutunan ng mga Tagalog ang kanilang mga karakter, at mula sa kanila natutunan ang mga Bisaya, kaya tinatawagan nilang mga Moro na karakter o titik dahil itinuro nito ng mga Moro... natutunan [ng mga Bisaya] ang mga titik [ng mga Moro], na ginagamit ng marami ngayon, at mas ginagamit ng mga kababaihan kaysa sa kalalakihan, at mas nadadalian sa pagsulat at pagbasa kaysa sa nahuli."[4] Ipinaliwanag ni Francisco de Santa Inés noong 1676 kung bakit mas karaniwan ang Baybayin sa mga kababaihan, dahil "wala silang ibang paraan para magsayang ng oras, dahil hindi kaugalian na pumasok ang mga batang babae na pumasok tulad ng mga batang lalaki, higit na napapakinabangan nila ang kani-kanilang mga karakter kaysa sa mga kalalakihan, at ginagamit nila sa mga bagay ng debosyon, at sa mga ibang bagay, na hindi debosyon."[35]

Mga pahina ng Doctrina Christiana (1593), ang unang aklat na nalimbag sa Pilipinas.Nasa wikang Kastila at Tagalog ito, at nakasulat sa magkahalong sulat Latin at Baybayin.

Ang pinakaunang nailathalang aklat sa isang wika ng Pilipinas, na nagtatampok ng Tagalog sa Baybayin at isinatitik sa sulat Latin, ay ang Doctrina Christiana en Lengua Española y Tagala ng 1593. Pangunahing nakasalig ang tekstong Tagalog sa isang manuskrito na isinulat ni P. Juan de Placencia. Pinangasiwaan nina Prayle Domingo de Nieva at Juan de San Pedro Martyr ang paghahanda at paglalathala ng aklat, na isinagawa ng isang di-pinanganlang Tsinong artisano. Ito ang pinakaunang halimbawa ng Baybayin na umiiral ngayon at ito ang tanging halimbawa sa siglong 1500. Mayroon ding serye ng mga legal na dokumento na nilalaman ng Baybayin, na nakapreserba sa mga Kastilang at Pilipinong arkibo na sumasaklaw ng higit sa isang siglo: ang tatlong pinakaluma, lahat nasa Archivo General de Índias sa Seville, ay mula noong 1591 at 1599.[36][1]

Binanggit ni Pedro Chirino, isang Kastilang pari, noong 1604 at Antonio de Morga noong 1609 na alam ng karamihan ng mga Pilipino ang Baybayin, at karaniwang ginamit para sa mga personal na pagsusulat, panulaan, atbp. Gayunpaman, ayon kay William Henry Scott, may mga datu mula sa dekada 1590 na hindi kayang maglagda ng mga apidabit o panunumpa, at saksi na hindi kayang maglagda ng mga titulo ng lupa noong dekada 1620.[27]

Amami, isang bahagi ng Ama Namin sa Ilokano, na nakasulat sa Ilokanong Baybayin (Kur-itan, Kurdita), ang unang paggamit ng krus-kudlit.[1][37]

Noong 1620, isinulat ang Libro a naisurátan amin ti bagás ti Doctrina Cristiana ni P. Francisco Lopez, isang Ilokano Doctrina ang unang Ilokanong Baybayin, nakasalig sa katekismong isinulat ni Kardinal Belarmine.[1] Mahalagang sandali ito sa kasaysayan ng Baybayin, dahil ipinakilala sa unang pagkakataon ang krus-kudlit, na nagpahintulot sa mga katinig na di-binibigkas. Nagkomento siya ng mga sumusunod sa kanyang desisyon[4]: "Ang dahilan sa paglalagay ng teksto ng Doctrina sa sulat Tagalog... ay para magsimula ang pagwawasto ng nasabing sulat Tagalog, na, sa kasalukuyang kalagayan, ay napakadepektibo at nakalilito (dahil walang paraan hanggang ngayon para ipahiwatig ang mga huling katinig - ibig kong sabihin, ang mga walang patinig) na kinakailangan ng pinakamatalinong mambabasa na huminto at pagnilayan ang mararaming salita upang magpasiya kung anong bigkas ang nilayon ng manunulat." Gayunpaman, hindi kumagat ang krus-kudlit, o virama kudlit, sa mga gumagamit ng Baybayin. Kinonsulta ang mga katutubong eksperto sa Baybayin tungkol sa bagong inimbento at hinihilingang gamitin ito sa lahat ng kanilang mga sulat. Matapos purihin ang inimbento at magpasalamat, pinasya nila na hindi ito matatanggap sa kanilang pagsusulat dahil "Kumontra ito sa katutubong katangian at uri na ipinagkaloob ni Bathala sa kanilang pagsusulat at ang paggamit nito ay katumbas ng pagsisira ng Palaugnayan, Prosodi at Ortograpiya ng kanilang wikang Tagalog sa isang dagok."[38]

Noong 1703, naiulat na ginagamit pa rin ang Baybayin sa Comintan (Batangas at Laguna) at mga ibang bahagi ng Pilipinas.[39]

Kabilang sa mga pinakaunang panitikan ukol sa ortograpiya ng mga mga wikang Bisaya ang mga akda ni Ezguerra, isang Hesuitang pari, sa kanyang Arte de la lengua bisaya noong 1747[40] at Mentrida sa kanyang Arte de la lengua bisaya: Iliguaina de la isla de Panay noong 1818 na pangunahing nagtalakay ng istraktura ng bararila.[41] Batay sa mga iba't ibang sanggunian sa loob ng maraming siglo, naiba ang mga dokumentadong silabaryo sa anyo.[kailangang linawin]

Ang batong Monreal, na pinakasentro sa seksyon ng Baybayin ng Pambansang Museo ng Antropolohiya.

Ang inskripsyon sa batong Ticao, kilala rin bilang batong Monreal o batong Rizal, ay isang tabletang apog na naglalaman ng Baybayin. Natagpuan ng mga mag-aaral ng Paaralang Elementarya ng Rizal sa Pulong Ticao sa bayan ng Monreal, Masbate, na nagsikayod ng putik sa kani-kanilang sapatos at tsinelas sa dalawang di-pantay na tabletang apog bago pumasok sa kanilang silid-aralan, nakalagay na ang mga ito sa isang seksyon ng Pambansang Museo ng Pilipinas, na tumitimbang ng 30 kilo, may 11 sentimetrong kapal, 54 sentimetrong haba at 44 sentimetrong lapad habang ang isa pa ay 6 sentimetrong kapal, 20 sentimetrong haba at 18 sentimetrong lapad.[42][43]

Pagkawala

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Maaaring naging sanhi ang pagkalito sa mga patinig (i/e at o/u) at huling katinig, mga nawawalang titik para sa mga tunog ng Kastila at prestihiyo ng kultura at pagsulat ng Kastila sa pagkawala ng Baybayin sa paglipas ng panahon sa karamihan ng mga bahagi ng Pilipinas. Nakatulong din sa mga Pilipino ang pag-aaral ng alpabetong Latin sa sosyoekonomikong pagsusulong sa ilalim ng mga Kastila, dahil maaaring silang umangat sa masasabing prestihiyosong puwesto tulad ng mga klerk, tagasulat at kalihim.[4] Pagsapit ng 1745, isinulat ni Sebastián de Totanés [es] sa kanyang Arte de la lengua tagala na “Bihira lamang ngayon ang Indio [Pilipino] na marunong bumasa [ng Baybayin], at mas bihira pa ang marunong magsulat [ng Baybayin]. Silang lahat ngayon ay nagsusulat at nagbabasa sa aming mga Kastilang titik [alpabetong Latin].”[3] Sa pagitan ng 1751 at 1754, isinulat ni Juan José Delgado na "inilaan ng mga [katutubong] tao ang kanilang sarili sa paggamit ng aming sulat [Latin]"[44].

Ang kawalan ng mga pre-Hispanikong ispesimen ng paggamit ng Baybayin ay humantong sa karaniwang maling akala na sinunog o pinuksa ng mga Kastilang prayle ang pagkarami-raming katutubong dokumento. Isa sa mga iskolar na nagpanukala ng teoryang ito si H. Otley Beyer, isang antropologo at mananalaysay na nagsulat sa "The Philippines before Magellan" (1921) na, "Ipinagmalaki ng isang Kastilang pari sa Timog Luzon na pinuksa niya ang higit sa tatlong daan na balumbon na pinagsulatan ng mga katutubong karakter". Naghanap nang naghanap ang mga mananalaysay ang pinagmulan ng pahayag ni Beyer, ngunit walang nakapagpatunay ang pangalan ng nasabing pari.[45] Walang direktang dokumentadong ebidensya ng malaking pinsala ng mga pre-Hispanikong dokumento ng mga Kastilang misyonero at alinsunod dito, tinanggihan ng makabagong iskolar tulad ni Paul Morrow at Hector Santos[46] ang mga mungkahi ni Beyer. Partikular na iminungkahi ni Santos na posibleng sinunog lamang ng mga Kastilang prayle ang mga manaka-nakang maikling dokumento ng orasyon, sumpa at tawal na itinuring bilang masama, at ang mga unang misyoneryo ay nagsagawa lamang ng pagpuksa ng mga Kristiyanong manuskrito na hindi katanggap-tanggap ng Simbahan. Tinanggihan ni Santos ang ideya na sistematikong pinasunog ang mga sinaunang pre-Hispanikong manuskrito.[47] Naitala rin ni Morrow, isang iskolar, na walang kaganapang nakatala ng mga sinaunang Pilipinong nagsusulat sa mga balumbon, at ang pinakamalamang na dahilan kung bakit walang natirang mga pre-Hispanikong dokumento ay nagsulat sila sa mga nasisirang bagay tulad ng dahon at kawayan. Idinagdag pa niya na maaaring ikatuwiran na nakatulong ang mga Kastilang prayle sa pagpepreserba ng Baybayin sa pamamagitan ng pagdokumento at paggamit nito kahit na tinalikuran na ito ng karamihan ng mga Pilipino.[45]

Sinasabi ni Isaac Donoso, isang iskolar, na nagkaroon ng mahalagang papel ang mga dokumentong nakasulat sa katutubong wika at katutubong sulat (lalo na ang Baybayin) sa hudisyal at legal na buhay ng kolonya at itinala na marami pa ring matatagpuang dokumento sa panahong kolonyal na nakasulat sa Baybayin sa mga iilang repositoryo, kabilang dito ang silid-aklatan ng Unibersidad ng Santo Tomas.[48] Napansin din niya na hindi sinugpo ng mga unang Kastilang misyonero ang paggamit ng Baybayin ngunit sa halip niyo ay maaaring itinaguyod nila ang Baybayin bilang hakbang upang pigilan ang Islamisasyon, dahil lumilipat ang wikang Tagalog mula Baybayin patungo sa Jawi, ang isina-Arabeng sulat ng lipunang napa-Islam sa Timog-silangang Asya.[49]

Habang may naitalang di-kukulangin sa dalawang kaso ng pagsunog ng mga libritong Tagalog ng mga pormula sa salamangka noong unang bahagi ng panahon ng mga Kastila, nagkomento rin si Jean Paul-Potet (2017), isang iskolar, na nakasulat ang mga librito sa alpabetong Latin at hindi sa katutubong Baybayin.[50] Wala ring mga ulat ng mga banal na kasulatan ng mga Tagalog, dahil hindi nila isinulat ang kanilang kaalaman sa teolohiko at ipinasa nang bibigan habang inilaan ang paggamit ng Baybayin para sa mga sekular na layunin at mga anting-anting.[51]

Mga modernong inapo

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Panitik na Buhid, Sulat Hanunuo, at Sulat Tagbanwa

Ang mga natitirang modernong sulat na tuwirang nagmula sa Baybayin sa pamamagitan ng likas na pangyayari ang sulat Tagbanwa na minana ng mga Palawano mula sa mga Tagbanwa at pinangalanang Ibalnan, at sulat Buhid at sulat Hanunóo sa Mindoro. Pinalitan ang sinaunang sulat Kapampangan na ginamit noong siglong 1600 ng artipisyal na sulat na tinatawagang "makabagong Kulitan". Walang ebidensya para sa mga iba pang panrehiyong sulat; tulad ng makabagong eksperimento sa Pampanga. Alinmang ibang sulat ay mga kamakailang likha batay sa isa o isa pa sa mga abesedaryo mula sa mga lumang Kastilang paglalarawan.[6]

Makabagong Indikong sulat
Sulat Rehiyon Halimbawa
Sulat Ibalnan Palawan
Sulat Hanunuo Mindoro
Sulat Buhid Mindoro
Sulat Tagbanwa Gitnang at Hilagang Palawan

Mga katangian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Isang espadang dha na pinag-ukitan ng Baybayin.
Mga uri ng Baybayin.

Ang Baybayin ay isang Abugida (alpasilabryo), na gumagamit ng mga kombinasyon ng katinig at patinig. Ang bawat karakter o titik[52], habang nakasulat sa payak na anyo, ay isang katinig na nagtatapos sa patinig na "A". Upang isulat ang isang katinig na nagtatapos sa ibang patinig, inilalagay ang isang marka na tinatawagang kudlit[52] sa itaas ng titik (upang tumunog ng "E" o "I") o sa ibaba ng titik (upang tumunog ng "O" o "U"). Upang magsulat ng mga salita nagsisimula sa patinig, ginagamit ang tatlong titik, tig-isa para sa A, E/I at O/U.

Palatitikan

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Halimbawa ng mga glipo (gawang-kamay o istilong panggayak) para sa mga saligang titik
Nagsasariling patinig Batay na katinig (na may ipinahiwatig na patinig a)
aa i/ei/e u/ou/o kaka gaga nganga tata dada/ra nana papa baba mama yaya lala wawa sasa haha
Ang mga saligang titik kasama ng lahat ng mga kombinasyon ng katinig-patinig at virama
Mga Patinig
a ᜀ
i
e 		ᜁ
u
o 		ᜂ
virama ᜴
᜔
Ba/Va
ba/va ᜊ
bi/be
vi/ve 		ᜊᜒ
bu/bo
vu/vo 		ᜊᜓ
/b/
/v/ 		ᜊ᜴
ᜊ᜔
Ka
ka ᜃ
ki
ke 		ᜃᜒ
ku
ko 		ᜃᜓᜓ
/k/ ᜃ᜴
ᜃ᜔
Da/Ra
da/ra ᜇ
di/ri
de/re 		ᜇᜒ
du/ru
do/ro 		ᜇᜓ
/d/
/r/ 		ᜇ᜴
ᜇ᜔
Ta
ta ᜆ
ti
te 		ᜆᜒ
tu
to 		ᜆᜓ
/t/ ᜆ᜴
ᜆ᜔
Ga
ga ᜄ
gi
ge 		ᜄᜒ
gu
go 		ᜄᜓ
/g/ ᜄ᜴
ᜄ᜔
Ha
ha ᜑ
hi
he 		ᜑᜒ
hu
ho 		ᜑᜓ
/h/ ᜑ᜴
ᜑ᜔
La
la ᜎ
li
le 		ᜎᜒ
lu
lo 		ᜎᜓ
/l/ ᜎ᜴
ᜎ᜔
Ma
ma ᜋ
mi
me 		ᜋᜒ
mu
mo 		ᜋᜓ
/m/ ᜋ᜴
ᜋ᜔
Wa
wa ᜏ
wi
we 		ᜏᜒ
wu
wo 		ᜏᜓ
/w/ ᜏ᜴
ᜏ᜔
Na
na ᜈ
ni
ne 		ᜈᜒ
nu
no 		ᜈᜓ
/n/ ᜈ᜴
ᜈ᜔
Nga
nga ᜅ
ngi
nge 		ᜅᜒ
ngu
ngo 		ᜅᜓ
/ŋ/ ᜅ᜴
ᜅ᜔
Pa/Fa
pa/fa ᜉ
pi/pe
fi/fe 		ᜉᜒ
pu/po
fu/fo 		ᜉᜓ
/p/
/f/ 		ᜉ᜴
ᜉ᜔
Sa/Za
sa/za ᜐ
si/se
zi/ze 		ᜐᜒ
su/so
zu/zo 		ᜐᜓ
/s/
/z/ 		ᜐ᜴
ᜐ᜔
Ya
ya ᜌ
yi
ye 		ᜌᜒ
yu
yo 		ᜌᜓ
/j/ ᜌ᜴
ᜌ᜔

Tandaan na itinatampok sa ikalawa-sa-huling hanay ang pamudpod virama " ᜴", na ipinakilala ni Antoon Postma sa sulat Hanunuo. Ang huling hanay ng mga kumpol na may krus-kudlit virama "+", ay idinagdag sa orihinal na sulat, ipinakilala ni Francisco Lopez, isang Kastilang pari noong 1620.

May isang simbolo lamang para sa Da o Ra dahil alopono ang mga ito sa karamihan ng mga wika ng Pilipinas, kung saan nagiging Ra ito sa pagitan ng mga patinig at nagiging Da sa mga ibang posisyon. Napanatili ang ganitong alituntunin ng balarila sa makabagong Filipino, kaya kapag may d sa pagitan ng dalawang patinig, nagiging r ito, tulad sa mga salitang dangal at marangal, o dunong at marunong, at kahit sa raw at daw at sa rin at din pagkatapos ng mga patinig.[4] Gayunpaman, mayroong hiwalay na simbolo para sa Da at Ra para sa ibang uri ng Baybayin tulad ng Sambal, Basahan, at Ibalnan; upang banggitin lamang ang ilan.

Ginagamit din ang parehong simbolo upang kumatawan sa Pa at Fa (o Pha), Ba at Va, at Sa at Za na katunog din. Kinatawan ng isang titik ang nga. Pinanatili ng kasalukuyang bersyon ng alpabetong Filipino ang "ng" bilang digrapo. Bukod sa mga ponetikong pagsasaalang-alang na ito, monokameral ang sulat at hindi gumagamit ng maliit at malaking titik upang ipakitang iba ang mga pangalang pantangi o unang titik ng mga salitang nagsisimula ng mga pangungusap.

  • Ang guhit ng Surat (basahan) ng Kabikulan.
    Ang guhit ng Surat (basahan) ng Kabikulan.
  • Ang abakada sa sulat Tagalog.
    Ang abakada sa sulat Tagalog.
  • Mga iba't ibang Badlit styles.
    Mga iba't ibang Badlit styles.
  • Ang salitang kulitan sa Makabagong Kulitan.
    Ang salitang kulitan sa Makabagong Kulitan.
  • Buhid urukay, mula sa aklat ni Violeta B. Lopez, The Mangyan of Mindoro.[53]
    Buhid urukay, mula sa aklat ni Violeta B. Lopez, The Mangyan of Mindoro.[53]
  • Mayad pagyabi (Magandang umaga), nakasulat sa sulat Hanunuo gamit ang paraang b17 at b17x ayon sa pagkakabanggit.
    Mayad pagyabi (Magandang umaga), nakasulat sa sulat Hanunuo gamit ang paraang b17 at b17x ayon sa pagkakabanggit.
  • Paalala: Ang bawat uri ng baybayin ay may kanya-kanyang styles sa kanyang sulat.
    Paalala: Ang bawat uri ng baybayin ay may kanya-kanyang styles sa kanyang sulat.

Virama Kudlit

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Naging lalong mahirap ang orihinal na pamamaraan ng pagsulat para sa mga Kastilang pari na nagsasalinwika ng mga aklat tungo sa mga bernakular, dahil noong una hindi isinasama ng Baybayin ang huling katinig na walang patinig. Maaaring ikalito ito ng mga mambabasa sa anong salita o bigkas ang nilayon ng manunulat. Halimbawa, 'bu-du' ang pagbaybay sa 'bundok', na hindi isinasama ang huling katinig ng bawat pantig. Dahil dito, ipinakilala ni Francisco Lopez ang kanyang kudlit noong 1620 na tinatawagang sabat o krus na nagkansela sa pahiwatig na tunog ng patinig a at nagpahintulot sa pagsusulat ng huling katinig. Isinulat ang kudlit sa anyo ng tandang "+",[54] na may kaugnayan sa Kristiyanismo. Pareho ang silbi nitong malakrus na kudlit sa virama sa sulat Devanagari sa Indiya. Sa katunayan, tinatawagang Tagalog Sign Virama ang kudlit ng Unicode.

Bantas at pagitan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Noong una, ang Baybayin ay may iisang bantas lamang (᜶), na tinawagang Bantasan.[52][55] Ngayon, gumagamit ang Baybayin ng dalawang bantas, ang solong bantas (᜵), na nagsisilbi bilang kuwit o tagahati ng talata, at ang dobleng bantas (᜶), na nagsisilbi bilang tuldok o pangwakas ng talata. Kahawig ang mga bantas na ito sa solong at dobleng danda sa mga ibang Indikong Abugida at maaaring ilahad nang patayo tulad ng mga Indikong danda, o nang pahilis tulad ng mga bantas na pahilis.

Nagkakaisa sa paggamit ng mga bantas ang lahat ng mga sulat Pilipino at isinakodigo ng Unicode sa bloke ng sulat Hanunóo.[56] Hindi ginamit sa kasaysayan ang paghihiwalay sa mga salita dahil isinulat nang patuloy ang mga salita, ngunit karaniwan ito ngayon.[4]

Pagtitipon

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  • Sa Doctrina Christiana, ang mga titik ng Babayin ay pinagtipon (nang walang anumang koneksyon sa iba pang magkatulad na panitik, maliban sa pag-ayos ng mga patinig bago ang mga katinig) bilang:
    A, U/O, I/E; Ha, Pa, Ka, Sa, La, Ta, Na, Ba, Ma, Ga, Da/Ra, Ya, NGa, Wa.[57]
  • Sa Unicode, pinagtipon ang mga titik nang magkauugnay sa mga ibang painitik-Indiko, ayon sa ponetikong kalapitan para sa mga katinig:
    A, I/E, U/O; Ka, Ga, Nga; Ta, Da/Ra, Na; Pa, Ba, Ma; Ya, La, Wa, Sa, Ha.[58]

Paggamit

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Pre-kolonyal at kolonyal na paggamit

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Sa kasaysyan, ginamit ang Baybayin sa mga lugar kung saan sinasalita ang Tagalog at sa mas maliit na sakop, ang Kapampangan. Kumalat sa mga Ilokano ang paggamit nito noong itinaguyod ng mga Kastila ang kanyang paggamit sa paglathala ng mga Bibliya.

Binigyang pansin ni Pedro Chirino, isang Kastilang pari, noong 1604 at Antonio de Morga noong 1609 na marunong ang karamihan ng mga Pilipino sa Baybayin, at sinabi na halos walang lalaki at mas bihira pa ang babae na hindi bumabasa at nagsusulat sa mga titik na ginagamit sa "pulo ng Maynila".[31] Itinala na hindi sila nagsusulat ng mga aklat o nagrerekord, ngunit ginamit ang Baybayin para sa mga personal na pagsusulat tulad ng mga maliliit na nota at mensahe, tula at paglagda ng mga dokumento.[27]

Ayon sa kaugalian, isinulat ang Baybayin sa mga dahon ng palma gamit ang mga panulat o sa kawayan gamit ang mga kutsilyo.[59] Ang kurbadong hugis ng mga titik ng Baybayin ay tuwirang resulta nitong pamana; nakapupunit sa dahon ang mga tuwid na linya.[60] Nang maukit ang mga titik sa kawayan, pinapahiran ito ng abo upang lumitaw ang mga titik. Binanggit ng isang di-kilalang sanggunian mula sa 1590 na:

Kapag nagsusulat sila, ito ay nasa mga tableta na gawa sa kawayan na mahahanap sa mga pulong iyon, sa banakal. Sa paggamit ng ganoong tableta, na kasinglaki ng apat na daliri, hindi ipinanunulat ang tinta, ngunit ang iilang mga panulat kung saan tinatabas ang ibabaw at banakal ng kawayan at isinasagawa ang mga titik.[4]

1613 (Dokumento A) at 1625 (Dokumento B)

Noong panahon ng mga Kastila, nagsimulang isulat ang karamihan ng Baybayin gamit ang tinta sa papel o inilalathala sa mga aklat (gamit ang mga bloke ng kahoy) upang padaliin ang pagkalat ng Kristiyanismo.[61] Sa mga ilang bahagi ng bansa tulad nh Mindoro nanatili ang kinaugaliang paraan ng pagsusulat.[27] Ikinakatuwiran ni Isaac Donoso, isang iskolar, na mahalaga ang papel ng mga dokumentong nakasulat sa katutubong wika at sa Baybayin sa hudisyal at legal na buhay ng kolonya.[48]

Tinatalakay ng Dokumentong Baybayin ng Unibersidad ng Santo Tomas ang dalawang legal na transaksyon ng lupa't bahay noong 1613, na nakasulat sa Baybayin, (binansagang Dokumento A na pinetsahang Pebrero 15, 1613)[62] at 1625 (binansagang Dokumento B na pinetsahang Disyembre 4, 1625)[63]

Makabagong paggamit

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pasaporte ng Pilipinas (edisyong 2016) na nagpapakita ng sulat Baybayin

Pana-panahong naimungkahi ang iilang panukalang-batas na nilalayong itaguyod itong sistema ng pagsulat, kabilang dito ang "National Writing System Act" (Panukalang Batas ng Kapulungan 1022[64]/Panukalang Batas ng Senado 433[65]). Ginagamit ito sa pinakakasalukuyang serye ng Bagong Salinlahing Baryang Salapi ng piso ng Pilipinas na inilabas noong huling sangkapat ng 2010. "Pilipino" ang salita na ginamit sa mga pera (ᜉᜒᜎᜒᜉᜒᜈᜓ).

Ginagamit din ito sa mga pasaporte ng Pilipinas, lalo na sa pinakabagong edisyon ng e-pasaporte na inilabas noong 11 Agosto 2009 patuloy. Ang mga pahinang gansal ng mga pahinang 3–43 ay may "ᜀᜅ᜔ ᜃᜆᜓᜏᜒᜍᜈ᜔ ᜀᜌ᜔ ᜈᜄ᜔ᜉᜉᜇᜃᜒᜎ ᜐ ᜁᜐᜅ᜔ ᜊᜌᜈ᜔" ("Ang katuwiran ay nagpapadakila sa isang bayan") bilang pagtukoy sa Kawikaan 14:34.

Mga halimbawa

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Ama Namin

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Sulat Baybayin Sulat Latin

ᜀᜋ ᜈᜋᜒᜈ᜔᜵ ᜐᜓᜋᜐᜎᜅᜒᜆ᜔ ᜃ᜵
ᜐᜋ᜔ᜊᜑᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜅᜎᜈ᜔ ᜋᜓ᜶
ᜋᜉᜐᜀᜋᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜃᜑᜇᜒᜀᜈ᜔ ᜋᜓ᜵
ᜐᜓᜈ᜔ᜇᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜎᜓᜂᜊ᜔ ᜋᜓ᜵
ᜇᜒᜆᜓ ᜐ ᜎᜓᜉ᜵ ᜉᜇ ᜈᜅ᜔ ᜐ ᜎᜅᜒᜆ᜔᜶

ᜊᜒᜄ᜔ᜌᜈ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜅᜌᜓᜈ᜔ ᜅ᜔ ᜀᜋᜒᜅ᜔ ᜃᜃᜈᜒᜈ᜔ ᜐ ᜀᜇᜂ ᜀᜇᜂ᜵
ᜀᜆ᜔ ᜉᜆᜏᜇᜒᜈ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜐ ᜀᜋᜒᜅ᜔ ᜋ᜔ᜅ ᜐᜎ᜵
ᜉᜇ ᜈᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜉᜉᜆᜏᜇ᜔ ᜈᜋᜒᜈ᜔ ᜐ ᜋ᜔ᜅ ᜈᜄ᜔ᜃᜃᜐᜎ ᜐ ᜀᜋᜒᜈ᜔᜶

ᜀᜆ᜔ ᜑᜓᜏᜄ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒᜅ᜔ ᜁᜉᜑᜒᜈ᜔ᜆᜓᜎᜓᜆ᜔ ᜐ ᜆᜓᜃ᜔ᜐᜓ᜵
ᜀᜆ᜔ ᜁᜀᜇ᜔ᜌ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜐ ᜋᜐᜋ᜶ ᜐᜒᜌ ᜈᜏ᜶

Ama namin, sumasalangit ka,
Sambahín ang ngalan mo.
Mapasaamin ang kaharián mo,
Sundin ang loób mo,
Dito sa lupà, para nang sa langit.

Bigyán mo kamí ngayón ng aming kakanin sa arau-arau;
At patawarin mo kamí sa aming mga sala,
Para nang pagpapatawad namin sa mga nagkakasala sa amin.

At huwág mo kamíng ipahintulot sa tuksó,
At iadyâ mo kamí sa masama. Siya nawâ.

Pandaigdig na Pagpapahayag ng mga Karapatang Pantao

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Sulat Baybayin Sulat Latin
ᜀᜅ᜔ ᜎᜑᜆ᜔ ᜅ᜔ ᜆᜂ ᜀᜌ᜔ ᜁᜐᜒᜈᜒᜎᜅ᜔ ᜈ ᜋᜎᜌ

ᜀᜆ᜔ ᜉᜈ᜔ᜆᜌ᜔ᜉᜈ᜔ᜆᜌ᜔ ᜐ ᜃᜇᜅᜎᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜋ᜔ᜄ ᜃᜇᜉᜆᜈ᜔᜶

ᜐᜒᜎ ᜀᜌ᜔ ᜉᜒᜈᜄ᜔ᜃᜎᜓᜂᜊᜈ᜔ ᜅ᜔ ᜃᜆᜓᜏᜒᜇᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜊᜓᜇ᜔ᜑᜒ
ᜀᜆ᜔ ᜇᜉᜆ᜔ ᜋᜄ᜔ᜉᜎᜄᜌᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜁᜐᜆ᜔ ᜁᜐ ᜐ ᜇᜒᜏ ᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜃᜃᜉᜆᜒᜇᜈ᜔᜶

Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya

at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan.

Sila'y pinagkalooban ng katuwiran at budhi

at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran.

Artikulo 1 ng Pandaigdig na Pagpapahayag ng mga Karapatan ng Tao, nakasulat-kamay sa Pilipinong Baybayin.

Pambansang sawikain ng Pilipinas

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Panitik-Baybayin Panitik-Latin
ᜋᜃᜇᜒᜌᜓᜐ᜔᜵
ᜋᜃᜆᜂ᜵
ᜋᜃᜃᜎᜒᜃᜐᜈ᜔᜵ ᜀᜆ᜔
ᜋᜃᜊᜈ᜔ᜐ᜶ 		Maka-Diyos,
Maka-Tao,
Makakalikasan, at
Makabansa.
ᜁᜐᜅ᜔ ᜊᜈ᜔ᜐ᜵
ᜁᜐᜅ᜔ ᜇᜒᜏ᜶ 		Isang Bansa,
Isang Diwa

Pambansang awit

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Nasa ibaba ang unang dalawang taludtod ng pambansang awit ng Pilipinas, ang Lupang Hinirang, sa Baybayin.

Panitik-Baybayin Panitik-Latin

ᜊᜌᜅ᜔ ᜋᜄᜒᜎᜒᜏ᜔᜵
ᜉᜒᜇ᜔ᜎᜐ᜔ ᜈᜅ᜔ ᜐᜒᜎᜅᜈᜈ᜔᜵
ᜀᜎᜊ᜔ ᜈᜅ᜔ ᜉᜓᜐᜓ᜵
ᜐ ᜇᜒᜊ᜔ᜇᜒᜊ᜔ ᜋᜓᜌ᜔ ᜊᜓᜑᜌ᜔᜶

ᜎᜓᜉᜅ᜔ ᜑᜒᜈᜒᜇᜅ᜔᜵
ᜇᜓᜌᜈ᜔ ᜃ ᜈᜅ᜔ ᜋᜄᜒᜆᜒᜅ᜔᜵
ᜐ ᜋᜈ᜔ᜎᜓᜎᜓᜉᜒᜄ᜔᜵
ᜇᜒ ᜃ ᜉᜐᜒᜐᜒᜁᜎ᜔᜶

Bayang magiliw,
Perlas ng silanganan,
Alab ng puso
Sa dibdib mo'y buhay.

Lupang hinirang,
Duyan ka ng magiting,
Sa manlulupig
Di ka pasisiil.

Mga halimbawang pangungusap

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  • ᜌᜋᜅ᜔ ᜇᜒ ᜈᜄ᜔ᜃᜃᜂᜈᜏᜀᜈ᜔᜵ ᜀᜌ᜔ ᜋᜄ᜔ ᜉᜃᜑᜒᜈᜑᜓᜈ᜔᜶
    Yamang ‘di nagkakaunawaan, ay mag-pakahinahon.
  • ᜋᜄ᜔ᜆᜈᜒᜋ᜔ ᜀᜌ᜔ ᜇᜒ ᜊᜒᜇᜓ᜶
    Magtanim ay 'di biro.
  • ᜀᜅ᜔ ᜃᜊᜆᜀᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜀᜐ ᜈᜅ᜔ ᜊᜌᜈ᜔᜶
    Ang kabataan ang pag-asa ng bayan.
  • ᜋᜋᜑᜎᜒᜈ᜔ ᜃᜒᜆ ᜑᜅ᜔ᜄᜅ᜔ ᜐ ᜉᜓᜋᜓᜆᜒ ᜀᜅ᜔ ᜊᜓᜑᜓᜃ᜔ ᜃᜓ᜶
    Mamahalin kita hanggang sa pumuti ang buhok ko.

Unicode

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Idinagdag ang Baybayin sa Pamantayang Unicode noong Marso, 2002 sa paglabas ng bersyong 3.2.

Bloke

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Tagalog (bloke ng Unicode)

Kabilang sa Unicode sa ilalim ng pangalang 'Tagalog'.

Sakop ng Baybayin-Tagalog sa Unicode: U+1700–U+171F

Tagalog[1][2]
Ang opisyal na pangkodigong talangguhit ng Unicode Consortium (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+170x ᜀ ᜁ ᜂ ᜃ ᜄ ᜅ ᜆ ᜇ ᜈ ᜉ ᜊ ᜋ ᜌ ᜍ ᜎ ᜏ
U+171x ᜐ ᜑ ᜒ ᜓ ᜔ ᜕ ᜟ
Talababa
1.^ Pagsapit ng bersyong 15.0 ng Unicode
2.^ Ipinapahiwatig ng mga kulay-abo na puwang ang mga di-itinalagang puntos ng kodigo

Tipaan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Gboard

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Isang screenshot ng tipaang Baybayin sa Gboard.

Isinapanahon ang talaan ng suportadong wika ng Gboard, isang virtual keyboard app na binuo ng Google para sa Android at iOS noong Agosto 1, 2019.[66] Kabilang dito ang lahat ng bloke ng Unicode Baybayin: Baybayin-Buhid bilang "Buhid", Baybayin-Hanunoó bilang "Hanunuo", Baybayin-Tagalog bilang "Filipino (Baybayin), at Baybayin-Tagbanwa bilang "Aborlan".[67] Idinisenyo ang tipaan ng Baybayin-Tagalog ("Filipino (Baybayin)") para madaling gamitin habang pinipindot ang titik. Ipinapakita ang mga panandang patinig para sa e/i at o/u, pati na rin ang kudlit (pagkansela ng tunog-patinig) sa gitna ng pagkakaayos ng tipaan.

Philippines Unicode Keyboard Layout na may Baybayin

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Posibleng magmakinilya ng Baybayin nang direkta mula sa tipaan nang hindi gumagamit ng mga online typepad. Kabilang sa Philippines Unicode Keyboard Layout[68] ang mga iba't ibang uri ng pagkakayos ng Baybayin para sa mga iba't ibang tagagamit ng tipaan: QWERTY, Capewell-Dvorak, Capewell-QWERF 2006, Colemak, at Dvorak. Magagamit ang lahat ng mga ito sa mga instalasyon ng Microsoft Windows at GNU/Linux 32-bit at 64-bit.

Maaaring i-download ang pagkakaayos ng tipaan na may Baybayin sa pahinang ito.

Tingnan din

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Mga sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Morrow, Paul. "Baybayin Styles & Their Sources" [Mga Istilo ng Baybayin & Kani-kanilang Pinagmulan] (sa wikang Ingles). Nakuha noong Abril 25, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ Borrinaga, Rolando (Setyembre 22, 2010). "In Focus: The Mystery of the Ancient Inscription (an article on the Calatagan Pot)" [Nakapokus: Ang Misteryo ng Sinaunang Inskripsyon (isang artikulo tungkol sa Palayok ng Calatagan)] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2020-11-28. Nakuha noong Setyembre 12, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  3. ↑ 3.0 3.1 de Totanés, Sebastián (1745). Arte de la lengua tagala [Sining ng Wikang Tagalog]. p. 3. Hindi ito tungkol sa mga Tagalog na titik, dahil bihira na ang Indio na nakababasa nito, at napakabihira ang nakakapagsulat ng mga ito. Silang lahat ngayon ay nagsusulat at nagbabasa sa aming mga Kastilang titik. (Isinalin ang sipi mula sa Kastila){{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 Morrow, Paul. "Baybayin, the Ancient Philippine script" [Baybayin, ang Sinaunang Sulat ng Pilipinas] (sa wikang Ingles). MTS. Inarkibo mula sa orihinal noong Agosto 21, 2010. Nakuha noong Setyembre 4, 2008.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  5. ↑ "House of Representatives Press Releases" [Mga Pahayag ng Kapulungan ng mga Kinatawan]. www.congress.gov.ph (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2020-06-09. Nakuha noong Mayo 7, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) Naglalaman ang artikulong ito ng teksto mula sa isang lathalaing na nasa pampublikong dominyo.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 " "Christopher Ray Miller's answer to is Baybayin really a writing system in the entire pre-hispanic Philippines? What's the basis for making it a national writing system if pre-hispanic kingdoms weren't homogenous? - Quora" [Ang sagot ni Christopher Ray Miller sa ang Baybayin ba ay talagang sistema ng pagsulat sa buong Pilipinas bago ang panahon ng Kastila? Ano ang batayan para gawin itong isang pambansang sistema ng pagsulat kung magkakaiba ang mga pre-Hispanikong kaharian?] (sa wikang Ingles).
  7. ↑ Archives [Sinupan] (sa wikang Ingles), University of Santo Tomas, inarkibo mula sa orihinal noong Mayo 24, 2013, nakuha noong Hunyo 17, 2012{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link).
  8. ↑ "UST collection of ancient scripts in 'baybayin' syllabary shown to public" [Koleksyon ng UST ng sinaunang sulat sa silabaryong 'baybayin' ipinakita sa publiko], Inquirer (sa wikang Ingles), Enero 15, 2012, nakuha noong Hunyo 17, 2012{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link).
  9. ↑ UST Baybayin collection shown to public [Koleksyon ng Baybayin ng UST ipinakita sa publiko] (sa wikang Ingles), Baybayin, nakuha noong Hunyo 18, 2012{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)[patay na link].
  10. ↑ Madarang, Rhea Claire (2018-08-30). "Learning Baybayin: Reconnecting with our Filipino roots". RAPPLER (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2022-09-02.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  11. ↑ San Buenaventura, Pedro (1613). "Vocabulario de Lengua Tagala" [Bokabularyo ng Wikang Tagalog]. Bahay Saliksikan ng Tagalog. Inarkibo mula sa orihinal noong Hulyo 26, 2020. Nakuha noong Mayo 3, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  12. ↑ Orejas, Tonette (Abril 27, 2018). "Protect all PH writing systems, heritage advocates urge Congress" [Protektahan ang lahat ng mga sistema ng pagsulat ng PH, hinihimok ng mga tagapagtaguyod ng pamana ang Kongreso] (sa wikang Ingles). Nakuha noong Setyembre 12, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  13. ↑ Halili, Mc (2004). Philippine history [Kasaysayan ng Pilipinas] (sa wikang Ingles). Rex. p. 47. ISBN 978-971-23-3934-9.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  14. ↑ Duka, C (2008). Struggle for Freedom' 2008 Ed [Pakikipagpunyagi Para sa Kalayaan' Ed. ng 2008] (sa wikang Ingles). Rex. pp. 32–33. ISBN 978-971-23-5045-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  15. ↑ 15.0 15.1 de los Santos, Norman (Hulyo 18–23, 2015). Philippine Indigenous Writing Systems in the Modern World [Mga Katutubong Sistema ng Pagsulat ng Pilipinas sa Modernong Daigdig] (PDF). Thirteenth International Conference on Austronesian Linguistics (sa wikang Ingles). Academia Sinica, Taipei, Taiwan. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 2020-11-24. Nakuha noong Setyembre 12, 2020.{{cite conference}}: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: date format (link)
  16. ↑ Acharya, Amitav. "The "Indianization of Southeast Asia" Revisited: Initiative, Adaptation and Transformation in Classical Civilizations" [Pagbabalik-tanaw sa "Pagpapaindiyano ng Timog-silangang Asya": Inisiyatiba, Pag-aangkop at Pagbabagong-anyo sa mga Kabihasnang Klasikal] (PDF). amitavacharya.com (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 2020-01-07. Nakuha noong 2020-03-22.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  17. ↑ Coedes, George (1967). The Indianized States of Southeast Asia [Ang mga Nagpaindiyanong Estado ng Timog-silang Asya] (sa wikang Ingles). Australian National University Press.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  18. ↑ Sagar, Krishna Chandra (2002). "An Era of Peace" [Isang Panahon ng Kapayapaan] (sa wikang Ingles). p. 52.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  19. ↑ 19.0 19.1 Diringer, David (1948). Alphabet a key to the history of mankind [Alpabeto: isang susi sa kasaysayan ng sangkatauhan] (sa wikang Ingles). p. 402.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  20. ↑ Lukas, Helmut (Mayo 21–23, 2001). THEORIES OF INDIANIZATION Exemplified by Selected Case Studies from Indonesia (Insular Southeast Asia) [MGA TEORYA NG PAGPAPAINDIYANO Inihalimbawa ng mga Napiling Pinag-aralang Sitwasyon mula sa Indonesia (Insular na Timog-silang Asya)] (PDF). International Sanskrit Conference (sa wikang Ingles).{{cite conference}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  21. ↑ Krom, N.J. (1927). Barabudur, Archeological Description [Barabudur, Paglalarawang Arkeolohikal] (sa wikang Ingles). The Hague.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  22. ↑ Smith, Monica L. (1999). ""Indianization" from the Indian Point of View: Trade and Cultural Contacts with Southeast Asia in the Early First Millennium C.E" ["Pagpapaindiyano" mula sa Indiyanong Pananaw: Mga Pangkalakal at Pangkulturang Pakikipag-ugnay sa Timog-silangang Asya sa Maagang Unang Milenyo C.E]. Journal of the Economic and Social History of the Orient (sa wikang Ingles). 42 (11–17): 1–26. doi:10.1163/1568520991445588. ISSN 0022-4995. JSTOR 3632296.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  23. ↑ Court, C. (1996). Daniels, P. T.; Bright, W. (mga pat.). The spread of Brahmi Script into Southeast Asia [Ang pagkalat ng Sulat Brahmi sa Timog-silangang Asya]. The World's Writing Systems (sa wikang Ingles). Oxford University Press. pp. 445–449.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  24. ↑ Philippine Indic studies: Fletcher Gardner [Pilipinong Araling Indio: Fletcher Gardner] (sa wikang Ingles). 2005.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  25. ↑ Miller, Christopher (2010). "A Gujarati Origin for Scripts of Sumatra, Sulawesi and the Philippines" [Isang Pinagmulang Gujarati para sa mga Sulat ng Sumatra, Sulawesi at Pilipinas]. Berkeley Linguistics Society (sa wikang Ingles). doi:10.3765/bls.v36i1.3917.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  26. ↑ Diringer, David (1948). Alphabet a key to the history of mankind [Alpabeto isang susi sa kasaysayan ng sangkatauhan] (sa wikang Ingles). pp. 421–443.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 Scott, William Henry (1984). Prehispanic Source Materials for the study of Philippine History [Mga Reperensiyang Prehispaniko para sa pag-aaral ng Kasaysayan ng Pilipinas] (sa wikang Ingles). New Day Publishers. ISBN 971-10-0226-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  28. ↑ Caldwell, Ian (1988). Ten Bugis Texts; South Sulawesi 1300-1600 [Sampung Tekstong Bugis: Timog Sulawesi 1300-1600] (PhD) (sa wikang Ingles). Australian National University. p. 17. doi:10.25911/5d78d7d9abe3f.{{cite thesis}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  29. ↑ Diringer, David (1948). Alphabet a key to the history of mankind [Alpabeto isang susi sa kasaysayan ng sangkatauhan] (sa wikang Ingles). p. 423.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  30. ↑ National Museum Collections Seals Naka-arkibo 2017-03-24 sa Wayback Machine. [Koleksyon ng Selyo ng Pambansang Museo] (sa Ingles).
  31. ↑ 31.0 31.1 Wade, Geoff (Marso 1993). "On the Possible Cham Origin of the Philippine Scripts" [Patungkol sa Posibleng Pinagmulang Cham ng mga Sulat Pilipino]. Journal of Southeast Asian Studies (sa wikang Ingles). 24 (1): 44–87. doi:10.1017/S0022463400001508. JSTOR 20071506.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  32. ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2020-11-28. Nakuha noong 2020-06-09.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) CS1 maint: date auto-translated (link)
  33. ↑ Guillermo, Ramon G.; Paluga, Myfel Joseph D. (2011). "Barang king banga: A Visayan language reading of the Calatagan pot inscription (CPI)" [Barang king banga: Isang pagbabasa sa Bisaya ng inskripsyon sa palayok ng Calatagan (CPI)]. Journal of Southeast Asian Studies (sa wikang Ingles). 42: 121–159. doi:10.1017/S0022463410000561.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  34. ↑ de San Agustin, Caspar (1646). Conquista de las Islas Filipinas 1565-1615 [Pananakop ng mga Isla ng Pilipinas 1565-1615] (sa wikang Kastila). Tienen sus letras y caracteres como los malayos, de quien los aprendieron; con ellos escriben con unos punzones en cortezas de caña y hojas de palmas, pero nunca se les halló escritura antinua alguna ni luz de su orgen y venida a estas islas, conservando sus costumbres y ritos por tradición de padres a hijos din otra noticia alguna.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  35. ↑ de Santa Inés, Francisco (1676). Crónica de la provincia de San Gregorio Magno de religiosos descalzos de N. S. P. San Francisco en las Islas Filipinas, China, Japón, etc [Salaysay ng lalawigan ng San Gregorio Magno ng relihiyosong deskalso ng N. S. P. San Francisco sa Kapuluan ng Pilipinas, Tsina, Hapon, atbp.] (sa wikang Kastila). p. 41-42.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  36. ↑ Miller, Christopher (2014). "A survey of indigenous scripts of Indonesia and the Philippines" [Isang surbey ng mga katutubong sulat ng Indonesia at Pilipinas] (sa wikang Ingles). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  37. ↑ "Ilokano Lord's Prayer, 1620" [Ama Namin sa Ilokano, 1620] (sa wikang Ilokano).{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  38. ↑ Espallargas, Joseph G. (1974). A study of the ancient Philippine syllabary with particular attention to its Tagalog version [Isang pag-aaral ng sinaunang pantigan ng Pilipinas na may pantanging pansin sa bersyong Tagalog nito] (sa wikang Ingles). p. 98.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  39. ↑ de San Agustín, Gaspar (1703). Compendio de la arte de la lengua tagala [Kompendiyo sa sining ng wikang Tagalog] (sa wikang Kastila). p. 142. Sa wakas ilalagay ang paraan ng pagsulat nila sa nakaraan, at kasalukuyan nilang ginagamit ito sa Comintan (Mga lalawigan ng Laguna at Batangas) at mga iba pang bahagi. (Isinalin ang sipi mula sa Kastila){{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  40. ↑ P. Domingo Ezguerra (1601–1670) (1747) [s. 1663]. Arte de la lengua bisaya de la provincia de Leyte [Sining ng wikang Bisaya sa lalawigan ng Leyte] (sa wikang Kastila). apendice por el P. Constantino Bayle. Imp. de la Compañía de Jesús. ISBN 9780080877754.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  41. ↑ Trinidad Hermenegildo Pardo de Tavera (1884). Contribución para el estudio de los antiguos alfabetos filipinos [Kontribusyon para sa pag-aaral ng mga sinaunang alpabetong Pilipino] (sa wikang Kastila). Losana.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  42. ↑ Escandor, Juan, Jr. (Hulyo 13, 2014). "Muddied stones reveal ancient scripts" [Ibinunyag ng mga batong naputikan ang mga sinaunang sulat]. Philippine Daily Inquirer (sa wikang Ingles). Nakuha noong Setyembre 12, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
  43. ↑ Borrinaga, Rolando (Agosto 5–6, 2011). Romancing the Ticao Stones: Preliminary Transcription, Decipherment, Translation, and Some Notes [Pagroromansa sa mga Batong Ticao: Paunang Transkripsyon, Pag-iintindi, Pagsasalin, at mga Ilang Tala] (PDF). The 1st Philippine Conference on the “Baybayin” Stones of Ticao, Monreal, Lalawigan ng Masbate (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 2021-02-01. Nakuha noong 2020-06-12.{{cite conference}}: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: date format (link)
  44. ↑ Delgado, Juan José (1892). Historia General sacro-profana, política y natural de las Islas del Poniente llamadas Filipinas [Sagradong kabastusan, pampulitika at natural na kasaysayang Pangkalahatan ng mga Kanluraning Isla na tinatawag na Pilipinas] (sa wikang Kastila). p. 331-333.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  45. ↑ 45.0 45.1 Morrow, Paul. "Baybayin, The Ancient Script of the Philippines" [Babayin, Ang Sinaunang Sulat ng Pilipinas]. paulmorrow.ca (sa wikang Ingles).
  46. ↑ Santos, Hector. "Extinction of a Philippine Script" [Pagkalipol ng Isang Sulat Pilipino]. www.bibingka.baybayin.com (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2019-09-15. Nakuha noong 2020-06-12. Gayupaman, noong nagsimula akong maghanap ng mga dokumento na makakakumpirma nito, wala akong mahanap. Tinitigan at pinag-aralan ko ang mga salaysay ng mga istoryador ukol sa mga pagkasunog (lalo ang kay Beyer) naghahanap ng mga talababa na maaaring magpahiwatig kung saan nanggaling ang impormasyon. Nakalulungkot, hindi dokumentado ang kani-kanilang mga sanggunian, kung may sanggunian man sila. (Isinalin ang sipi mula sa Ingles){{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  47. ↑ Santos, Hector. "Extinction of a Philippine Script" [Pagkalipol ng Isang Sulat Pilipino]. www.bibingka.baybayin.com (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong Setyembre 15, 2019. Nakuha noong Setyembre 15, 2019. Ngunt kung may nangyaring sunog man dahil sa utos ni P. Chirino, magreresulta ito sa pagkasunog ng mga manuskritong Kristiyano na hindi katanggap-tanggap ng Simbahan at hindi mga sinaunang manuskrito na hindi talagang umiral. Sinunog ang mga maiikling dokumento? Oo. Mga sinaunang manuskrito? Hindi. (Isinalin ang sipi mula sa Ingles){{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  48. ↑ 48.0 48.1 Donoso, Isaac (Hunyo 14, 2019). "Letra de Meca: Jawi Script in the Tagalog Region During the 16th Century" [Letra de Meca: Sulat Jawi sa Katagalugan Noong Ika-16 na Siglo]. Journal of Al-Tamaddun (sa wikang Ingles). 14 (1): 89–103. doi:10.22452/JAT.vol14no1.8. ISSN 2289-2672. Ang mahalaga sa amin ay ang may-katuturang aktibidad sa mga siglong ito sa pag-aaral, pagsusulat, at kahit paglilimbag sa Baybayin. At hindi kakatwa itong gawin sa mga ibang rehiyon ng Imperyong Kastila. Sa katunayan, mahalaga ang naging papel ng mga katutubong dokumento sa hudisyal at ligal na buhay ng mga kolonya. Ligal na tinanggap ang mga dokumento sa mga ibang wika maliban sa Kastila, at sinabi ni Pedro de Castro na "Sa mga sinupan ng Lipa at Batangas, nakakita ako ng mararaming dokumento na may ganitong titik". Sa panahon ngayon, mahahanap natin ang mga dokumentong may Baybayin sa iilang repositoryo, kabilang dito ang pinakalumang aklatan sa bansa, ang Unibersidad ng Santo Tomás. (Isinalin ang sipi mula sa Ingles){{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  49. ↑ Donoso, Isaac (Hunyo 14, 2019). "Letra de Meca: Jawi Script in the Tagalog Region During the 16th Century" [Letra de Meca: Sulat Jawi sa Katagalugan Noong Ika-16 na Siglo]. Journal of Al-Tamaddun (sa wikang Ingles). 14 (1): 92. doi:10.22452/JAT.vol14no1.8. ISSN 2289-2672. Nakuha noong Setyembre 15, 2019. Pangalawa, kung hindi inalis ang Baybayin ngunit itinaguyod at alam natin na ang Maynila ay nagiging mahalagang entrepôt ng Islam, maaaring isipin na ang Baybayin ay nasa maibabagong yugto sa Kamaynilaan sa pagdating ng mga Kastila. Ito ay upang sabihin, gaya ng mga ibang lugar ng mundong Malay, pinapalitan ang Baybayin at kulturang Hindu-Budismo ng Sulat Jawi at Islam. Kung ganoon, baka itinaguyod ng mga Kastila ang Baybayin bilang paraan upang patigilan ang Islamisyon dahil unti-unting naglipat ang wikang Tagalog mula sa Baybayin tungo sa sulat Jawi. (Isinalin ang sipi mula sa Ingles){{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  50. ↑ POTET, Jean-Paul G. (2019). Ancient Beliefs and Customs of the Tagalogs [Mga Sinaunang Paniniwala at Kaugalian ng mga Tagalog] (sa wikang Ingles). Lulu.com. p. 66. ISBN 978-0-244-34873-1.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  51. ↑ POTET, Jean-Paul G. (2019). Ancient Beliefs and Customs of the Tagalogs [Mga Sinaunang Paniniwala at Kaugalian ng mga Tagalog] (sa wikang Ingles). Lulu.com. p. 58–59. ISBN 978-0-244-34873-1. Pinanatiling hindi nakasulat ng mga Tagalog ang kanilang kaalaman sa teolohiko, at ginamit lamang ang kanilang alpabetong papantig ("Baybayin") para sa mga sekular na hangarin at, marahil, mga anting-anting. (Isinalin ang sipi mula sa Ingles){{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  52. ↑ 52.0 52.1 52.2 Potet, Jean-Paul G. Baybayin, the Syllabic Alphabet of the Tagalogs [Mga Sinaunang Paniniwala at Kaugalian ng mga Tagalog] (sa wikang Ingles). p. 95. Nakuha noong Mayo 20, 2020.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  53. ↑ Casiño, Eric S. (1977). "Reviewed work: THE MANGYANS OF MINDORO: AN ETHNOHISTORY, Violeta B. Lopez; BORN PRIMITIVE IN THE PHILIPPINES, Severino N. Luna". Philippine Studies. 25 (4): 470–472. JSTOR 42632398.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  54. ↑ "The Tagalog script" [Ang sulat Tagalog] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong Agosto 23, 2008. Nakuha noong Setyembre 2, 2008.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  55. ↑ de Noceda, Juan (1754). Vocabulario de la lengua tagala [Bokabularyo ng wikang Tagalog] (sa wikang Kastila). p. 39.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  56. ↑ "Chapter 17: Indonesia and Oceania, Philippine Scripts" [Kabanata 17: Indonesia at Oceania, Mga Pilipinong Sulat] (PDF) (sa wikang Ingles). Unicode Consortium. Marso 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  57. ↑ "Doctrina Cristiana" [Doktrinang Kristiyano]. Project Gutenberg (sa wikang Kastila).
  58. ↑ Unicode Baybayin Tagalog variant
  59. ↑ Filipinas (sa wikang Ingles). Filipinas Pub. 1995-01-01. p. 60.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  60. ↑ "Cochin Palm Leaf Fiscals" [Mga Dahon ng Palmera na Piskal ng Cochin]. Princely States Report > Archived Features (sa wikang Ingles). 2001-04-01. Inarkibo mula sa orihinal noong 2017-01-13. Nakuha noong 2017-01-25.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  61. ↑ Woods, Damon L. (1992). "Tomas Pinpin and the Literate Indio: Tagalog Writing in the Early Spanish Philippines" [Tomas Pinpin at ang Edukadong Indio: Pagsusulat ng Tagalog sa Maagang Kastilang Pilipinas] (PDF) (sa wikang Ingles). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  62. ↑ Morrow, Paul (Mayo 5, 2010). "Document A" [Dokumento A] (sa wikang Ingles). Nakuha noong Setyembre 3, 2014.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  63. ↑ Morrow, Paul (Mayo 4, 2010). "Document B" [Dokumento B]. Inarkibo mula sa orihinal noong Hulyo 29, 2015. Nakuha noong Setyembre 3, 2014.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  64. ↑ "House Bill 1022" [Panukalang Batas 1022] (PDF) (sa wikang Ingles). Ika-17 Kongreso ng Pilipinas. Hulyo 4, 2016. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 2019-11-26. Nakuha noong Setyembre 24, 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  65. ↑ "Senate Bill 433" [Panukalang Batas ng Senado 433] (sa wikang Ingles). Ika-17 Senado ng Pilipinas. Hulyo 19, 2016. Nakuha noong Setyembre 24, 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  66. ↑ techmagus (Agosto 2019). "Baybayin in Gboard App Now Available" [Magagamit na Ngayon ang Baybayin sa Gboard App] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong Agosto 1, 2019. Nakuha noong Agosto 1, 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  67. ↑ techmagus (Agosto 2019). "Activate and Use Baybayin in Gboard" [Panaganahin at Gamitin ang Baybayin sa Gboard] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2020-06-12. Nakuha noong Agosto 1, 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  68. ↑ "Philippines Unicode Keyboard Layout". techmagus™ (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2020-06-12. Nakuha noong 2020-06-12.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Mga kawing panlabas

[baguhin | baguhin ang wikitext]
May kaugnay na midya tungkol sa Baybayin ang Wikimedia Commons.
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Baybayin&oldid=2130625"