Italya

Republikang Italyano Repubblica Italiana Italian Republic
Watawat Escudo de Armas
Awiting Pambansa: Il Canto degli Italiani (kilala rin bilang Fratelli d'Italia)
Kabisera	Roma
Pinakamalaking lungsod	capital
Wikang opisyal	Italyano
Katawagan	Italyano
Pamahalaan	Parliamentary republic
• Pangulo	Giorgio Napolitano
• Prime Minister	Mario Monti
Pagkabuo
• Unification	Marso 17, 1861
• Republika	Hunyo 2, 1946
Lawak
• Kabuuan	301,318 km2 (116,340 mi kuw) (ika-71)
• Katubigan (%)	2.4
Populasyon
• Pagtataya sa 2006	59,131,287 (ika-23)
• Senso ng Oktubre 2001	57,110,144
• Densidad	196.2/km2 (508.2/mi kuw) (ika-54)
KDP (PLP)	Pagtataya sa 2006
• Kabuuan	$1.956 trillion [1] (ika-8)
• Bawat kapita	$31,200 [2] (ika-20)
KDP (nominal)	Pagtataya sa 2006
• Kabuuan	$1.885 trillion [3] (ika-7)
• Bawat kapita	$33,680 [4] (ika-21)
Gini (2000)	36 katamtaman
TKP (2004)	0.940  · 17th
Salapi	Euro (€) (EUR)
Sona ng oras	UTC+1 (CET)
• Tag-init (DST)	UTC+2 (CEST)
Kodigong pantelepono	39
Internet TLD	.it

Ang Republikang Italyano (Internasyunal: Italian Republic; Italyano: Repubblica Italiana) o Italya. May populasyon na 62,000,000 na katao, ito'y ang ika-siyam na pinakamataong lugar sa Europa at ika-dalawpu't tatlong pinakamatao sa buong mundo.

Ang kanyang teritoryo ay binubuo ng isang mahabang peninsula o tangway at ng dalawang malaking isla sa Dagat Mediterranean: Sicily at Sardinia. Ang Alps at mga bansang France, Switzerland, Austria, at Slovenia ay nasa hilagang hangganan nito. Ang mga malayang estado ng San Marino at Vatikan ay enclaves sa loob ng teritoryong Italyano. Ang Italya ay kasama sa G7 o grupo ng pitong pinakaindustriyalisadong bansa sa mundo. Ito ay nasa puso ng sinaunang Imperyong Romano, at sa ngayon ay puno pa rin ng mga yamang kasaysayang pinagbabasehan ng sibilisasyong kanluranin.

Ang Roma, kabisera ng Italya, ay naging sentro ng pamahalaan ng Kanlurang Sibilisisasyon dahil ito'y ang naging kabisera ng Imperyong Romano. Pagkatapos ng pag-inog ng Imperyo ay pinotrektahan ng Italya ang Roma mula sa pag-sakop ng mga Alemanyang Tribo katulad ng mga mga Lombard at mga Ostrogoth, hanggang sa mga Norman at sa mga Byzantine at iba pa. Ilang siglong nakalipas ang Italya ay ang naging panganakan ng Renaissance.

Sa kanilang kasasaysayan bago ang mga Romano, ang Italya ay nahati sa mga walang ka kupas-kupas na mga Kaharian at mga Estadong Lungsod (katulad ng Kaharian ng Sardinia at Ang Kaharian ng dalawang Sicily at duchy ng Milano) pero'y nagkaisa noong 1861. Sa kahulihulian ng ika-19 na Siglo, sa daan ng Digmaan Pandaigdig I at hanggang sa Digmaan Pandaigdig II, ang Italya ay humawak ng Imperyanong Kolonyal, na umabot mula sa Libya, Eritrea, Italyanong Somaliland, Ethiopia, Albania, Rhodes, Ang Dodecanese at sa Tianjin, Tsina. Ang Italya ay isa sa mga miyembro na nagsimula ng Europeong Komunidad na naging Unyong Europeo.

Ang Italya sa kasalukuyan ay isang republikang demokratiko at isang maunlad na bansa.

Kasaysayan

Bago ang 1861, ang Italya ay hindi pa isang ganap na Estado. Ang lugar ay hinati sa mga independenteng mga estado na pinunuan ng iba't ibang bansa. Noong 1850 si Earl ng Cavour na pinuno ng Estado ng Sardinia ay pinakausapan ang mga Austryano sa Lombardy at Veneto na gumawa ng isang Italyanong Hilagang Estado. Ito'y nangyari, pero ang ibang mga estado sa Timog at Silangan Italya ay bumuo ng mas malaking estado kasama ang Piedmont.

Noong 1860 si Giuseppe Garibaldi ay sumunod na humawak ng estado ng Sicily, na nagsimula ng pagbuo ng Kaharian ng Italya sa sumunod na taon. Si Vittorio Emanuele II ay ginawang hari ng Kaharian. Pero noong 1861, ang Latium at Veneto ay hindi pa parte ng Kaharian dahil ang dalawang estado ay pinunuan ng Santo Papa at ang Imperyong Austryano.

Ang Veneto ay naging parte ng Italya noong 1866 pagkatapos ng isang digmaan laban ang mga Austriyano, at pinalunan ng mga Italyanong Sundalo ang Latium noong 1870. Ito'y nang kinuha ang kapangyarihan ng Santo Papa, pagkatapos ay nagalit ang Santo Papa dahil siya'y ginagawang bihag para hindi maging aktibo ang mga Katoliko sa Pulitika. Nang taon na yun ay sa huli ay nagkaisa ang Italya ulit.

Ang Italya ay nag-participar sa Unang Digmaan Pandaigdig na kasapi ng Britanya, Pransya at Rusya kalaban ang Central Powers. Halos lahat ng away ng Italya ay malapit sa Austrya. Pagkatapos ang "Caporreto Defeat" akala ng Italya ay talunan na sila pero pagkatapos ang Capital Powers ay sumuko noong 1918 at nakuha ng Italya ang Trentino Tyrol, nang dati'y hawak ng Austrya.

Noong 1922, isang bagong Italyanong Pamhalaan ay nagsimula at si Benito Mussolini ay naging pinuno, isang lider ng fasisismo sa Italya. Siya'y naging pinuno ng Pamahaalan at isang Diktador, siya'y naging kaibigan ng Alemanyang Diktador na si Hitler, at si Mussolini ay naging kasapi nito sa Ikalawang Digmaan Pandaidig. Pumasok sa Digmaan noong 1940 ang Italya kalaban ang Pransya, Britanya at Rusya, at ang Italya ay hinawak ang halos buong Dagat Mediterranean.

Pinaalis si Mussolini sa grupo ng Fasismo noong Hulyo 25,1943 at noong Septyembre 8, 1943, Si Badoglio ay inahayag na ang digmaan bilang kasapi ng Alemanya ay tapos na. Nagpatuloy ang Italya sa digmaan bilang kasapi ng Pransya at Britanya pero ang mga Italyanong Sundalo ay walang kaalaman kung sino ibarilin. Sa Hilagang Italya, isang pagkikilos na kilala bilang Resistenza ay nagsimulang lumaban sa mga Alemanyang mananakop.

Si Mussolini ay sinubukan na bumuo ng bagong fasisimong estado sa Hilagang Italya, ang Republika ng Salò pero ito natagumpay. Noong Abril 25,1945 ang Italya ay naging malaya. Ang Estado ay naging Republika noong Hunyo 2, 1946, at, sa unang pagkakagtaon ang mga babae ay pinayagan bumuto. Tinapos ng mga Italyano ang Savoia Dynasty at sinimulan ang Republikang Pamahalaan.

Noong Pebrero 1947 pumirma ng kasunduan ang Italya kasama ang mga Allies para ipakawala ang ilang mga Kolonya at Teritoryo.

Pumasok ang Italya sa NATO bilang isang tumatag na miyembro, at naging ang ika-siyam na pinakamalaking industriyang ekonomiya sa buong mundo.

Silipin din

• Kasaysayan ng Italya (Ingles)

Mga panlabas na kawing

• Pasuguan ng Pilipinas sa Roma